Wikipedia

Fortyfikacje Valletty

Fortyfikacje Valletty (malt. Is-Swar tal-Belt Valletta) – ciąg murów obronnych i innych fortyfikacji, otaczających stołeczne miasto Valletta na Malcie. Pierwszym elementem fortyfikacji był, zbudowany w 1552, fort św. Elma, lecz budowę fortyfikacji wokół miasta rozpoczęto w 1566, z funduszów wielkiego mistrza Jeana de Valette. Fortyfikacje były modyfikowane w ciągu wieków, z wybudowaną w 1856, jako ostatni element obronny, baterią Lascaris. Większość umocnień pozostała do dziś nienaruszona.

Fortyfikacje Valletty
Ilustracja
Mury Valletty widziane z Manoel Island
Państwo

 Malta

Lokalizacja

Valletta

Typ

Mury miejskie, bastiony

Data budowy

1566-1570

Data eksploatacji

1571-1970

Bitwy

Francuska inwazja Malty (1798)
Oblężenie Malty (1798–1800)
II wojna światowa

Wydarzenia

Powstanie księży

Multimedia w Wikimedia Commons
Miasto Valletta
(City of Valletta)[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
ilustracja
Państwo

 Malta

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, VI

Numer ref.

131

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Położenie na mapie Malty
Mapa konturowa Malty, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Miasto Valletta(City of Valletta)”
Położenie na mapie Morza Śródziemnego
Mapa konturowa Morza Śródziemnego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Miasto Valletta(City of Valletta)”
Ziemia35°53′50,0″N 14°30′31,5″E/35,897222 14,508750
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO
Mapa fortyfikacji Valletty

Miasto Valletta, na równi z Nokozją na Cyprze, było uważane za praktyczny przykład idealnego miasta Renesansu, i odnosiło się to tak do fortyfikacji, jak i życia codziennego w mieście[1]. Fortyfikacje były dobrze znane w Europie w XVII wieku, i mogły mieć wpływ na projekt części Twierdzy Luksemburg[2]. W książce z 1874 Valletta została określona jako „jedno z najlepiej ufortyfikowanych miast na świecie.”[3] Dzisiaj fortyfikacje Valletty uważane są za najważniejsze z wszystkich fortyfikacji Malty[4] i są częścią światowego dziedzictwa UNESCO[5].

Historia edytuj

Tło historyczne edytuj

Budowa ufortyfikowanego miasta na półwyspie Sciberras była brana pod uwagę po raz pierwszy w 1524, kiedy Zakon św. Jana wysłał komisję, w celu sprawdzenia przydatności wysp maltańskich[6]. W tym czasie, jedyną fortyfikacją na półwyspie była wieża strażnicza, zbudowana przez Aragończyków w 1488[7]. Wieża została wzmocniona w 1533, lecz planowane miasto nie zostało zbudowane, ponieważ Zakon skoncentrował się na budowie fortyfikacji Birgu, które stało się jego bazą[8].

W 1551 wojska osmańskie, po krótkim, nieudanym ataku na Maltę, zdobyły Gozo a następnie Trypolis, czego rezultatem było ustanowienie przez Zakon komisji, w celu poprawienia fortyfikacji na wyspie. W 1552, aragońska strażnica została zburzona, a na jej miejscu zbudowano fort Saint Elmo. Fort odegrał doniosłą rolę podczas Wielkiego Oblężenia Malty w 1565. Wprawdzie ostatecznie upadł po miesiącu zażartej walki, podczas której został zabity osmański generał Turgut, ale rycerze Zakonu utrzymali się w Birgu i Senglei aż do czasu przybycia wojsk pomocniczych, i oblężenie zostało odparte[9].

Budowa edytuj

Po tym, jak Zakon wyszedł zwycięsko z oblężenia, otrzymał finansową pomoc z Europy, która została spożytkowana na zbudowanie nowej stolicy na półwyspie Sciberras. Papież wysłał włoskiego inżyniera Francesco Laparelliego, aby ten zaprojektował fortyfikacje miejskie[10], które zostały zaprojektowane jako włoski system bastionów[11]. Oryginalny projekt Laparelliego składał się z otoczonego bastionami rdzenia (enceinte), z dziewięcioma nadszańcami (ang. cavalier) oraz fosy. Miasto zostało zaprojektowane według systemu hippodamejskiego, miało zawierać arsenał dla floty oraz manderaggio (port dla małych statków)[6].

Kamień węgielny nowego miasta został położony przez wielkiego mistrza Jeana de Valette 28 marca 1566, a miasto zostało nazwane Valletta na jego cześć. Mury miejskie były jednymi z pierwszych konstrukcji budowlanych, postawionych w mieście, i w większości zostały skończone w latach 1570. W trakcie stawiania murów dokonano pewnych zmian w stosunku do projektu, i tylko dwa nadszańce zostały zbudowane, a arsenału i manderaggio nigdy nie zbudowano. Fort Saint Elmo, który został poważnie uszkodzony podczas oblężenia w 1565, został odbudowany i włączony w system murów miejskich[6].

Miasto Valletta oficjalnie zostało stolicą Malty oraz siedzibą Zakonu w dniu 18 marca 1571, jakkolwiek ciągle nie było ukończone[12]. Na koniec XVI w. Valletta była największym skupiskiem mieszkańców na Malcie[11].

Ulepszenia i imodyfikacje edytuj

 
Widok Valletty i Wielkiego Portu w 1801

W wiekach XVII i XVIII fortyfikacje Valletty były wzmacniane poprzez budowę różnych konstrukcji wysuniętych przed ich główną linię, wliczając w to cztery przeciwstraże wzdłuż przedpola, jak również osłoniętą drogę na przeciwskarpie (ang. covertway) oraz przedstok (ang. glacis). W późnych latach 1680. północny koniec półwyspu, wraz z fortem St. Elmo, został również włączony w system bastionów wokół rdzenia (ang. enceinte), znany jako Carafa Enceinte, aby zapobiec lądowaniu wroga od strony morza[7].

Pomimo tych zmian, zdawano sobie sprawę, że mury Valletty nie są wystarczająco mocne, aby wytrzymać oblężenie. W roku 1635 rozpoczęto budowę Floriana Lines, włączając w to mury frontowe Valletty. Floriana Lines były również modyfikowane w XVIII w. W latach późniejszych przedmieście Floriana rozbudowało się na terenach pomiędzy Floriana Lines a murami frontowymi Valletty, i jest teraz miastem samym w sobie[6].

Flanki (boczne strony) miasta zostały osłonięte później, w wiekach XVII i XVIII. Zbudowano Santa Margherita Lines, Cottonera Lines i fort Ricasoli od strony Grand Harbour, oraz fort Manoel i fort Tigné od strony Marsamxett[13]. Późniejsze projekty, włączając w to budowę fortyfikacji na Corradino i Ta’ Xbiex, zostały wykonane, lecz nie zostały zrealizowane[14].

Okupacja francuska oraz rządy brytyjskie edytuj

 
Porta Reale, zbudowana w 1853 i zburzona w 1963

Fortyfikacje Valletty zostały użyte po raz pierwszy podczas francuskiej inwazji na Maltę 9 czerwca 1798. Zakon skapitulował po trzech dniach, 12 czerwca, i Valletta oraz jej fortyfikacje przeszły w ręce Francuzów. Podczas inspekcji fortyfikacji, Napoleon podobno zauważył: „Jestem bardzo zadowolony, że oni otwarli dla nas bramy.”[15]

Kilka miesięcy po rozpoczęciu francuskiej okupacji, Maltańczycy zbuntowali się przeciwko Francuzom i zablokowali ich na terenie Wielkiego Portu, z brytyjską, neapolitańską i portugalską pomocą. Francuzi zdołali wytrzymać w Valletcie do września 1800 roku, kiedy to generał Vaubois skapitulował przed Brytyjczykami, którzy przejęli władzę nad wyspą[16].

Podczas władzy Brytyjczyków fortyfikacje podlegały różnym modyfikacjom. Najbardziej znaczącą z nich była budowa fortu Lascaris w latach 1854–1856. Do innych modyfikacji można zaliczyć dodanie baterii artyleryjskich oraz betonowych podstaw dział, zmiany w strzelnicach oraz zbudowanie prochowni. Wszystkie trzy oryginalne bramy do miasta, zbudowane jeszcze przez rycerzy Zakonu, zostały zburzone, dwie z nich zostały zastąpione przez większe[17].

Brytyjczycy wielokrotnie w XIX w. proponowali zburzenie fortyfikacji Valletty. Pierwszy wniosek wyszedł na początku wieku od generała-majora Henry’ego Pigota[18]. W 1853 padła propozycja, aby zburzyć Saint James Cavalier, by zrobić miejsce pod szpital wojskowy. W 1855, sir John Pynnefather zaproponował zbudowanie cytadeli na wyższym terenie półwyspu Sciberras, na miejscu przedpola Valletty i otaczającego go terenu[19]. W 1872 proponowano zburzyć wysunięte konstrukcje na przedpolu, natomiast wyburzenie kompletne przedpola było wnioskowane w 1882.[6] Finalnie, fortyfikacje pozostały w olbrzymiej części nietknięte, a jedynym fragmentem, który został zburzony była luneta św. Magdaleny (St. Madeleine's Lunette), ulokowana przed wejściem do miasta (na miejscu, gdzie dziś stoi Fontanna Trytona[20].

Fortyfikacje przestały być używane do celu, w którym zostały zbudowane, pomiędzy końcowymi latami XIX w. a początkiem XX w. Niektóre ich części, jak fort Saint Elmo, fort Lascaris oraz Saluting Battery pozostały w użyciu aż do okresu po II wojnie światowej. Fort Saint Elmo został wycofany z użycia w roku 1972.[21] Fortyfikacje zostały wpisane na Listę Zabytków 1925.[22]

W latach 1960. XIX-wieczna Porta Reale została zburzona, dając miejsce nowej City Gate[23].

Czasy współczesne edytuj

 
Odnawianie St. Peter and St. Paul Counterguard (przeciwstraż) w 2013

Pierwsze plany odnowienia fortyfikacji Valletty, równolegle z fortyfikacjami Birgu, Mdiny oraz Cittadelli, zostały zrobione w roku 2006.[24][25] Prace rozpoczęły się w roku 2010, na podstawie projektu opisywanego jako „największy w stuleciu”. „Dzicy lokatorzy” zostali usunięci z publicznych terenów wokół fortyfikacji[26]. Górna część fortu St. Elmo została odnowiona, jego dolne części – wyczyszczone[27]. Kaplica św. Rocha w St. Michael Counterguard, zbombardowana w czasie II wojny światowej, została odbudowana w roku 2014.[28]

W roku 2011, Brama Miejska, zbudowana w latach 1960., została zburzona, i nowa City Gate została ukończona w 2014.[29]

Układ fortyfikacji edytuj

Fortyfikacje frontowe edytuj

 
Fragment obrazu Edwarda Fanshawe z 1858 r., przedstawiający mury frontowe Valletty
 
Bastion św. Jana

Fortyfikacje frontowe Valletty to system bastionów, zawierający dojście do miasta od strony lądu. W ich skład wchodzą:[30]

  • St. Michael's Bastion (Bastion św. Michała), znany też jako Spencer's Bastion (Bastion Spencera)[31] – półbastion na zachodnim krańcu murów frontowych. W r. 1674 zbudowano tam dwa wiatraki, zburzone w XIX w.[32] Aktualnie bastion tworzy część Ogrodów Hastings[33].
  • St. John’s Curtain (Kurtyna św. Jana) – mur obronny łączący bastiony św. Michała oraz św. Jana. Tworzy on teraz część Ogrodów Hastings[34].
  • St. John’s Bastion (Bastion św. Jana) – wielki bastion rozwartokątny, z odtworzoną bartyzaną na jego wystającym narożniku. W tej chwili tworzy część Ogrodów Hastings[35].
  • Porta Reale Curtain (Kurtyna Porta Reale) – mur obronny łączący bastiony św. Jana i św. Jakuba. Główna brama miasta znajduje się w ciągu tego muru[37].
  • St. James Bastion (Bastion św. Jakuba) – wielki bastion rozwartokątny, z bartyzaną na jego wystającym narożniku. Jego grube przedpiersie z ambrazurami zostało zdemontowane. Bastion jest zajmowany przez Bank Centralny Malty oraz parking samochodowy[38].
    • St. James Cavalier (Nadszaniec św. Jakuba) – pięcioboczny nadszaniec, górujący nad bastionem św. Jakuba. Mieści aktualnie centrum kulturalne[39].
  • Castile Curtain (Kurtyna Castile) – mur obronny łączący bastiony św. Jakuba oraz św. Piotra i Pawła. Jego przedpiersie zostało w dużym stopniu zdemontowane, aby zrobić miejsce dla drogi wiodącej z Floriany do Valletty[40].
  • St. Peter and St. Paul Bastion (Bastion św. Piotra i św. Pawła) – bastion o dwupoziomowym narożniku, znajdujący się na wschodnim krańcu murów frontowych. Górna część tworzy teraz Upper Barrakka Gardens, a dolna część mieści Saluting Battery[41]. XIX-wieczny fort Lascaris jest ulokowany poniżej bastionu.

Przed murami frontowymi znajduje się głęboka sucha fosa[42]. W 2012 odkryto na jej dnie pozostałości stanowiska obronnego[43].

 
St. Michael's Counterguard oraz skład broni na szczytowej drodze przeciwskarpy (covertway) Valletty, widziane z St. John’s Curtain

Bastiony są osłaniane z przodu przez mniejsze elementy fortyfikacji:

  • St. Michael's Counterguard – trzypoziomowa przeciwstraż, zbudowana w 1640 r. w pobliżu bastionu św. Michała. Niższy poziom zawiera bartyzanę na wystającym narożniku oraz małą kaplicę św. Rocha[44]. Kaplica, zniszczona w czasie II wojny światowej, została odbudowana w roku 2014.[28]
  • St. John’s Counterguard – pięcioboczna przeciwstraż, zbudowana w 1640 w pobliżu bastionu św. Jana. Jej wystający narożnik zawiera bartyzanę, mieścił się tam również magazyn prochu. Jest w tej chwili używana jako boisko piłkarskie[45].
  • St. Madeleine's Lunette – luneta osłaniająca Porta Reale Curtain oraz wejście do miasta. Została rozebrana w XIX w., na jej miejscu stoi teraz Fontanna Trytona[20].
  • St. James Counterguard – pięcioboczna przeciwstraż, zbudowana w 1640 w pobliżu bastionu św. Jakuba. Jej wystający narożnik zawiera bartyzanę, mieścił się tam również magazyn prochu. Na centralnym poziomie znajduje się współcześnie przybudówka Banku Centralnego Malty[46].
  • St. Peter and St. Paul Counterguard – dwupoziomowa przeciwstraż, zbudowana w 1640 w pobliżu bastionu św. Piotra i św. Pawła. Jej wystający narożnik zawiera bartyzanę, mieścił się tam również magazyn prochu i betonowa platforma obserwacyjna[47].

Te elementy fortyfikacji były otoczone przez czołową fosę, której tylko część jest widoczna; reszta została zasypana gruzem[20].

Fortyfikacje od strony Marsamxett edytuj

 
Mury obronne wzdłuż portu Marsamxett
 
Stanowisko działa w bastionie św. Andrzeja

Fortyfikacje od strony portu Marsamxett rozpoczynają się od bastionu św. Michała w ciągu fortyfikacji frontowych, a kończą się na bastionie św. Grzegorza w forcie Saint Elmo. W ich skład wchodzą:

  • St. Andrew Tenaille – małe kleszcze poniżej bastionu św. Michała[48].
  • St. Andrew's Bastion (Bastion św. Andrzeja) – asymetryczny pięcioboczny bastion. Jest on dwupoziomowy, w jego dolnej części oryginalnie znajdowała się brama Marsamxett Gate, zburzona na początku XX w.[49] Poniżej bastionu znajduje się niewielka faussebraye. W 1838 w bastionie została postawiona kolumna Ponsonby’ego, lecz została zniszczona przez uderzenie pioruna w 1864[50].
  • Manderaggio Curtain (Kurtyna Manderaggio) – mur obronny łączący bastion św. Andrzeja i bastion św. Salwatora. Oryginalnie był podzielony na dwie części, aby umożliwić statkom wpływanie do manderaggio, lecz przerwa została zamurowana, kiedy prace nad manderaggio zostały zarzucone[51].
  • San Salvatore Bastion (Bastion św. Salwatora) – płaskoczołowa platforma artyleryjska. W czasie II wojny światowej w bastionie wykopane zostały schrony przeciwlotnicze[52].
  • German Curtain (Kurtyna Niemiecka) – mały mur obronny na północ od bastionu św. Salwatora. Tu również były wykopane schrony przeciwlotnicze. Czasami German Curtain jest określana jako bastion[53].
  • St. Sebastian Curtain (Kurtyna św. Sebastiana) – mały mur obronny na północ od German Curtain. Tu również były wykopane schrony przeciwlotnicze. Czasami St. Sebastian Curtain jest określana jako bastion[54].
  • English Curtain (Kurtyna Angielska) – długi mur obronny koło St. Elmo Bay (zatoki św. Elma). W pobliżu znajduje się Zajazd Bawarski. W obrębie English Curtain znajduje się Jews' Sally Port oraz szereg schronów przeciwlotniczych. Pomiędzy English Curtain a French Curtain znajduje się zrekonstruowana bartyzana[55].
  • French Curtain (Kurtyna Francuska) – długi mur obronny koło St. Elmo Bay, połączony z fortem Saint Elmo[56].

Fortyfikacje od strony Grand Harbour edytuj

 
Mury obronne wzdłuż Wielkiego Portu
 
Bastion św. Krzysztofa z Siege Bell War Memorial na szczycie

Fortyfikacje od strony Grand Harbour rozpoczynają się od bastionu św. Piotra i św. Pawła w ciągu fortyfikacji frontowych Valletty, a kończą na kurtynie św. Ubaldeski fortu Saint Elmo. W ich skład wchodzą:[30]

  • Fort Lascaris, znany też jako bateria Lascaris lub bastion Lascaris – bateria w pobliżu bastionu św. Piotra i św. Pawła, zbudowana przez Brytyjczyków w latach 1854–1856. W pobliżu znajduje się muzeum Lascaris War Rooms[57].
  • Marina Curtain (Kurtyna Mariny), znana też jako Liesse Curtain (Kurtyna Liesse) – mur osłonowy łączący bastion św. Piotra i św. Pawła z bastionem św. Barbary. Oryginalnie mieściła się w nim brama Del Monte (Del Monte Gate), w XIX w. zburzona i zastąpiona przez Victoria Gate[58].
  • St. Barbara Bastion (Bastion św. Barbary) – prostoczołowy bastion o niskim przedpiersiu. Na południowym narożniku bastionu umiejscowiona jest bartyzana[59].
  • St. Lucia Curtain (Kurtyna św. Łucji) – mur osłonowy łączący bastion św. Barbary z bastionem św. Krzysztofa[60].
  • St. Christopher Bastion (Bastion św. Krzysztofa) – dwupoziomowy, pięcioboczny bastion; został częściowo naruszony, aby zbudować obwodnicę Valletty[61]. Na wyższym poziomie znajdują się Lower Barrakka Gardens, a na niższym Siege Bell War Memorial z Pomnikiem Nieznanego Żołnierza. Większa część dolnej baterii, zbudowanej w latach 1680., została rozebrana, gdy budowano obwodnicę Valletty[62].
  • St. Lazarus Curtain (Kurtyna św. Łazarza) – mur osłonowy łączący bastion św. Krzysztofa i bastion św. Łazarza[63].
  • St. Lazarus Bastion (Bastion św. Łazarza) – płaskolicy bastion, w którym znajduje się kilka brytyjskich stanowisk ogniowych oraz magazyn[64].

Fort Saint Elmo edytuj

Główny artykuł: Fort Saint Elmo.
 
Fort Saint Elmo z wejściem do Marsamxett po prawej
 
Lewy półbastion fortu Saint Elmo

Fort Saint Elmo jest najstarszą częścią fortyfikacji Valletty. Ma on pod kontrolą wejście do obu portów: Grand Harbour oraz Marsamxett. Fort oraz przyległe tereny zawierają:[30]

  • Upper St. Elmo (Górny fort Saint Elmo) – oryginalna twierdza gwiazda, składająca się z dwóch półbastionów, dwóch boków i dwóch czół, placu defilad, budynków koszarowych oraz wielkiego nadszańca.
  • Vendôme Bastion (Bastion Vendôme) – bastion zbudowany w 1614, łączący kurtynę Francuską z fortem St. Elmo. Znajduje się na nim bartyzana. Po otoczeniu przez Carafa Enceinte, został przekształcony w magazyny, a później w zbrojownię. Dziś bastion jest częścią Narodowego Muzeum Wojny[65].
  • Carafa Enceinte (Dolny fort St. Elmo) – zespół bastionów i kurtyn, zbudowany dookoła fortu St. Elmo po roku 1687. W jego skład wchodzą:
    • St. Gregory Bastion (Bastion św. Grzegorza) – niesymetryczny bastion z lewym czołem dłuższym. Został przerobiony przez Brytyjczyków na pomieszczenie dla dział szybkostrzelnych 57 mm (ang. QF 6-pounder 10 cwt gun)[66].
    • St. Gregory Curtain (Kurtyna św. Grzegorza) – mur osłonowy łączący bastion św. Grzegorza i bastion Niepokalanego Poczęcia. Znajdują się tam stanowiska różnego rodzaju dział brytyjskich[67].
    • Conception Bastion (Bastion Niepokalanego Poczęcia), znany również jako Ball's Bastion (Bastion Balla) – mały pięcioboczny bastion, mieszczący pewną ilość stanowisk dział, magazyny oraz pokoje dla żołnierzy obsługujących działa. Sir Alexander Ball został pochowany w bastionie[68].
    • Sta. Scholastica Curtain (Kurtyna św. Scholastyki) – mur osłonowy łączący bastion Niepokalanego Poczęcia z bastionem św. Jana. Znajduje się tam stanowisko dla działa RML 12.5 inch 38 ton, jak również inne modyfikacje z czasów brytyjskich[69].
    • St. John Bastion (Bastion św. Jana), znany również jako Abercrombie's Bastion (Bastion Abercrombiego) – duży asymetryczny bastion na St. Elmo Point, czubku półwyspu Sciberras. Bastion mieści stanowiska dział oraz magazyny[70].
    • St. Ubaldesca Curtain (Kurtyna św. Ubaldeski), znana też jako Abercrombie's Curtain (Kurtyna Abercrombiego) – długi mur osłonowy łączący bastion św. Jana z bastionem św. Łazarza. Znajdują się tam stanowiska brytyjskich dział[71].

Między górnym St. Elmo a murami Carafa Enceinte znajduje się kilka budynków koszarowych.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Cosmescu, Dragos „Nicosia”, fortified-places.com. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  2. ↑ „Luxembourg”. fortified-places.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-22)]., fortified-places.com. Zarchiwizowano z oryginału 22 Lut 2015. (ang.)
  3. ↑ William Pembroke Petridge: The American Travellers' Guides: Hand-books for Travellers in Europe and the East, Being a Guide Through Great Britain and Ireland, France, Belgium, Holland, Germany, Austria, Italy, Egypt, Syria, Turkey, Greece, Switzerland, Tyrol, Denmark, Norway, Sweden, Russia, Spain, and Portugal. Petridge & Company, 1874, s. 517. (ang.).
  4. ↑ Malta restores her historic fortifications. „Arx – International Journal of Military Architecture and Fortification”. 8, s. 7, 07.2011. (ang.).  Dostęp 16 Sie 2015.
  5. ↑ „City of Valletta”, UNESCO World Heritage List. Dostęp 16 Sie 2015. (ang.)
  6. ↑ a b c d e Attard, Sonia „The Valletta Fortifications”, aboutmalta.com. Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
  7. ↑ a b „Fort St. Elmo”. heritagemalta.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-06)]. (PDF), Heritage Malta. (ang.)
  8. ↑ Zammit, Vincent: Il-Gran Mastri – Ġabra ta' Tagħrif dwar l-Istorja ta' Malta fi Żmienhom – L-Ewwel Volum 1530-1680. Valletta: Valletta Publishing & Promotion Co. Ltd., 1992, s. 22. (malt.).
  9. ↑ Jackson, James „History's bloodiest siege used human heads as cannonballs”, Daily Mail (07.07.2007). Dostęp 11 Wrz 2015. (ang.)
  10. ↑ Eccardt, Thomas M.: Secrets of the Seven Smallest States of Europe: Andorra, Liechtenstein, Luxembourg, Malta, Monaco, San Marino, and Vatican City. New York City: Hippocrene Books, 2005, s. 235. ISBN 978-0-7818-1032-6. (ang.).
  11. ↑ a b „Valletta – 1566”, MilitaryArchitecture.com. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  12. ↑ Gaul, Simon: Malta, Gozo & Comino. New Holland Publishers, 2007, s. 100. ISBN 978-1-86011-365-9. (ang.).
  13. ↑ Tentative Lists „Knights' Fortifications around the Harbours of Malta”, UNESCO Tentative Lists. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  14. ↑ Stephen C. Spiteri. Fort Manoel. „ARX Occasional Papers”. 4, 2014. (ang.).  Dostęp 11 Lip 2015.
  15. ↑ „Valletta – The Fortifications”, romeartlover.tripod.com, Dostęp 28 Sie 2015. (ang.)
  16. ↑ „The Conflict for Malta, 1798 – 1802”, napoleon-series.org (12.2008). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  17. ↑ „Valletta” (PDF), National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Wrz 2015. (ang.)
  18. ↑ Bonello, Giovanni „Let’s hide the majestic bastions”, Times of Malta (08.11.2012). Dostęp 5 Paź 2014. (ang.)
  19. ↑ „Regimental Hospitals and Military Hospitals of the Malta Garrison”, maltarmc.com. Wyd. British Army Medical Services And the Malta Garrison 1799 – 1979. Dostęp 21 Paź 2015. (ang.)
  20. ↑ a b c „Advanced Ditch – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  21. ↑ Gusman, George R. „Fort St Elmo”, Times of Malta (05.04.2012). Dostęp 11 Wrz 2015. (ang.)
  22. ↑ „Protection of Antiquities Regulations 21st November, 1932 Government Notice 402 of 1932, as Amended by Government Notices 127 of 1935 and 338 of 1939.”. mepa.org.mt. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-19)]., Malta Environment and Planning Authority. (ang.)
  23. ↑ Attard, Chris „The gate triumphant”, Times of Malta (24.08.2008). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  24. ↑ Zammit, Ninu „Restoration of forts and fortifications”, Times of Malta (12.12.2006). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
  25. ↑ „A fortune on fortifications”, Times of Malta (20.06.2008). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
  26. ↑ Ameen, Juan „Restoration starts on Valletta bastions”, Times of Malta (01.02.2010). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
  27. ↑ „Updated – Upper Fort St Elmo restoration nears completion”, Times of Malta (04.11.2014). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
  28. ↑ a b „Counterguard Chapel Reconstructed”, MilitaryArchitecture.com (20.11.2014). Dostęp 10 Cze 2015. (ang.)
  29. ↑ Calleja, Claudia „City Gate bites the dust”, Times of Malta (06.05.2011). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  30. ↑ a b c Meli, Pavla Antonia: An Introduction to the Hospitaller Military Architecture of Valletta. 1998. (ang.).
  31. ↑ Donald H. Simpson. Some public monuments of Valletta 1800–1955. „Melita Historica”. 2 (3), s. 157, 1958. 
  32. ↑ „Windmill St Michael's Bastion 1”, The Malta Windmill Database. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  33. ↑ „St Michael Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  34. ↑ „St John Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  35. ↑ „St John Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  36. ↑ „St John Cavalier – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  37. ↑ „Porta Reale Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  38. ↑ „St James Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  39. ↑ „St James Cavalier – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  40. ↑ „Castile Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  41. ↑ „SS Peter and Paul Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  42. ↑ „Main Ditch – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands|accessdate. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  43. ↑ „Flanking battery discovered in Valletta Ditch”, MilitaryArchitecture.com (25.02.2012). Dostęp 11 Lut 2015. (ang.)
  44. ↑ „St Michael Counterguard – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  45. ↑ „St John Counterguard – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  46. ↑ „St James Counterguard – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  47. ↑ „SS Peter and Paul Counterguard – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  48. ↑ „St Andrew Tenaille – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  49. ↑ „St Andrew Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  50. ↑ „The lost landmarks of Malta: Ponsonby’s Column, Valletta”, The Malta Independent (26.01.2014). Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  51. ↑ „Manderaggio Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  52. ↑ „San Salvatore Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  53. ↑ „German Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  54. ↑ „St. Sebstian Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  55. ↑ „English Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  56. ↑ „French Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  57. ↑ „Lascaris Battery – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  58. ↑ „Marina Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  59. ↑ „St Barbara Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  60. ↑ „St Lucy Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  61. ↑ „St Christopher Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  62. ↑ „Grunenburg low battery – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  63. ↑ „St Lazarus Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  64. ↑ „St Lazarus Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  65. ↑ „Vendôme Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  66. ↑ „St Gregory Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  67. ↑ „St Gregory Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  68. ↑ Conception Bastion – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  69. ↑ „Sta Scholastica Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  70. ↑ „St John Bastion Caraffa – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
  71. ↑ „Sta Ubaldesca Curtain – Valletta”, National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands. Dostęp 11 Lip 2015. (ang.)
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fortyfikacje_Valletty&oldid=72019484”