Hatra (arab. الحضر al-Ḥaḍr) – starożytne miasto w Mezopotamii, leżące około 50 kilometrów na północny zachód od Aszur. Obecnie stanowisko archeologiczne Mabad al-Hadar[1] na terytorium Iraku. Zachowane tam ruiny zostały w 1985 roku wpisane na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO.

Hatra[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Państwo

 Irak

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

II, III, IV, VI

Numer ref.

277

Region[b]

Azja i Pacyfik

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1985
na 9. sesji

Obiekt zagrożony

2015-

Położenie na mapie Iraku
Mapa konturowa Iraku, u góry znajduje się punkt z opisem „Hatra”
Ziemia35°35′17,61″N 42°43′06,42″E/35,588225 42,718450

Jak wynika z pochodzących z różnych źródeł (w tym od władz irackich) informacji z 7 marca 2015 roku, terroryści z tak zwanego Państwa Islamskiego przystąpili do niszczenia ruin Hatry[2][3]. Dopiero 26 kwietnia 2017 r. siły specjalne Hashed Shaabi (Powszechnej Mobilizacji) odbiły ruiny starożytnego miasta. Choć dżihadyści dokonali w nim znacznych zniszczeń, to wbrew wcześniejszym doniesieniom nie zrównali tego obiektu z ziemią[4].

Historia edytuj

Miasto zostało założone w państwie Seleukidów prawdopodobnie w III lub II w. p.n.e. na szlaku handlowym łączącym Syrię z Mezopotamią. Szczyt rozkwitu Hatry przypada na I-II wiek n.e. – pełniła ona wówczas rolę jednego z ważniejszych ośrodków religijnych i handlowych starożytnej Partii. Położone na szlaku prowadzącym znad Zatoki Perskiej do Syrii, miasto pośredniczyło w handlu pomiędzy państwem Partów i krajami położonymi dalej na Wschód a Cesarstwem Rzymskim. Jako warowne, otoczone było dwiema liniami murów obronnych (zewnętrzny miał obwód ok. 8 km, wewnętrzny – ponad 6 km), wzmocnionych 163 wieżami, o 7 bramach zewnętrznych i 4 wewnętrznych, i przez starożytnych opisywane jako twierdza nie do zdobycia.

Siła tych fortyfikacji sprawiła, że Hatra odegrała ważną rolę w odpieraniu ataków Rzymu podczas wojen partyjsko-rzymskich. Wytrzymała dwa oblężenia przez Rzymian: za Trajana (116/117 r.)[5] i Septymiusza Sewera (198/199 r.)[a]. Później jednak – w pierwszych latach rządów perskich Sasanidów, Hatra musiała znajdować się już pod kontrolą Rzymian, jeśli stacjonowali tam ich żołnierze, o czym świadczą pozostawione przez nich napisy dedykacyjne z lat 235-238 n.e.[6] Dopiero wkrótce potem, po odparciu wojsk Ardaszira, została ostatecznie zdobyta (według podania – tylko dzięki zdradzie córki króla) i zniszczona przez jego syna Szapura w 240/241 r.

Dotychczas brak bliższych danych o dziejach Hatry (zwłaszcza we wcześniejszych epokach), gdyż nie zachowały się żadne kroniki, zapisy historyczne, prawne czy religijne. Podobnie nie wiadomo zbyt wiele o mieszkańcach, ich pochodzeniu i życiu. Badania takich orientalistów jak André Caquot, Francesco Vattioni czy Klaus Beyer pozwoliły stwierdzić, że ich język i pismo było miejscową odmianą aramejskiego[7].

Z zarysu dziejów odtworzonego ogólnie dzięki odczytaniu ok. 500 napisów wynika, iż w partyjskim imperium Arsacydów Hatra należała do kilkunastu podobnych „księstw” rządzonych przez miejscowych dynastów, o mieszanej populacji (głównie arabsko-aramejskiej). Władcy jej nosili najpierw tytuł māryā (pan), później malkā (król). Udało się ustalić listę panujących w okresie szczytowego rozwoju państewka[8]:

  • Worōd (ok. 110 r. n.e.)
  • Ma’anu (ok. 115-116/117 r.)
  • Elkūd (ok. 116/117-120 r.)
  • Našrihab (ok. 120-125 r.)
  • Nasrū (128/129-137/138 r.)
  • Wolgaš I (ok. 140- ok. 170 r.)
  • Sanatrūq I (ok. 140-176/177 r.)

(z tytułem królewskim)

  • Wolgaš I (ok. 140-ok. 170 r.)
  • Sanatrūq I (ok. 140-176/177 r.)
  • Abdsamija (ok. 180-197/199 r.)
  • Sanatrūq II (ok. 200-ok. 240)

Zachowane teksty zawierające bardzo wiele imion własnych (władców, kapłanów, urzędników, założycieli, fundatorów itp.) wskazują na niezwykle mieszaną ludność tego miejsca. Poza imionami semickimi, aramejskimi i arabskimi pojawia się też sporo irańskich (Worod, Walagasz = Wologazes, Sanatruk i in.)[9].

Wierzenia i bóstwa[b] edytuj

 
Statua Herkulesa (I-II wiek n.e.)

Podczas największego rozkwitu miasto, stanowiące niezwykły zlepek cywilizacyjny, znane też było jako wielokulturowy ośrodek religijny. Przejściowo wysuwano nawet przypuszczenie, iż było to tylko centrum religijne i rodzaj „świętego miasta”[10]. Pod względem kultowym Hatra wykazuje jednak podobieństwo do innych „miast pustyni”, takich jak Palmyra i Dura Europos z ich mieszaniną elementów mezopotamskich, irańskich i grecko-rzymskich. Zróżnicowany jest także panteon bóstw, którym oddawano tu cześć.

Naczelnym i opiekuńczym bóstwem Hatry był niewątpliwie mezopotamski bóg słońca Szamasz, określany jako „wielki bóg”[11] i posiadający najokazalszą świątynię w mieście. Jego akolitami były dwa bóstwa znane także z Edessy i Emesy): Monimos (utożsamiany z greckim Hermesem oraz Azizos (identyfikowany z Aresem), z których pierwszy otwierał orszak Słońca, a drugi go zamykał[c]. Szczególne znaczenie miała też trójca bóstw: Marān („Nasz Pan”), Mārtan („Nasza Pani”) oraz Bar-Mārēn (ich syn), dawniej uważana za głównych patronów miasta. Imiona te są jednak tylko epitetami odnoszącymi się do Szamasza, jego małżonki Nannai (babilońska Inanna) oraz syna utożsamianego z greckim Dionizosem lub Apollinem[12].

Istniały również świątynie wzniesione ku czci greckiego Hermesa, syryjskiej Atargatis identyfikowanej z Afrodytą, przedislamskich arabskich Allat (utożsamianej z Ateną) oraz Szamija względnie Sahiru (symbolizującej Jutrzenkę) i sumeryjsko-babilońskich Nebo oraz Nergala – boga świata podziemnego, któremu oddawano też cześć pod postacią Herkulesa[d]. Odnalezione posągi ujawniają poza tym kult greckiego Posejdona, Erosa, Tyche i rzymskiej Fortuny. Nie spotykanym gdzie indziej przedmiotem czci były też sztandary wojskowe (typu rzymskiego – z kilkoma falerami i orłem na szczycie), zwane sēmyā (od gr. semeion).

Dzieje badań archeologicznych edytuj

Pierwszym w czasach nowożytnych, który spenetrował i opisał obszar ruin miasta w latach 1836-1837, był John Ross – lekarz z angielskiego konsulatu w Bagdadzie[13]. Natomiast pierwsze systematyczne badania terenu są dokonaniem archeologów z Deutsche Orient-Gesellschaft, którzy pod kierunkiem Waltera Andrae prowadzili wówczas prace wykopaliskowe w odległym o 50 km Aszur. W latach 1906-11 sporządzili oni ogólny plan miasta wraz z opisem stanu zachowania ruin[14]. W latach 30. dodatkowo wykonano zdjęcia lotnicze tego stanowiska.

W 1951 r. iracka Dyrekcja Starożytności podjęła ponowne wykopaliska z pomocą archeologów brytyjskich, francuskich, włoskich i in., kierowane przez prof. Fuada Safara. Później prowadzili je też sami Irakijczycy; w latach 70. XX w. kierował nimi dr Wathiq al-Salihi, który zlokalizował świątynię boga Nebo[15]. Podczas pięciu kampanii (do 1955) odkryto 12 niewielkich świątyń z posągami, przedmiotami kultu oraz inskrypcjami dającymi podstawową wiedzę o mieszkańcach Hatry. Dopiero jednak w 2006 r. dzięki zdjęciom z powietrza odkryto na wschód od miasta potężne umocnienia uznane za ślady warownego obozu Sasanidów założonego podczas oblężenia Hatry w 239/240 r.

Od tego czasu odsłonięto znaczne części starożytnego miasta. Ponadto od 1960 r. władze irackie uruchomiły rozległy program rekonstrukcyjno-konserwatorski połączony z kontynuowaniem wykopalisk. W 1990 rząd Saddama Husajna podjął decyzję o planowej rekonstrukcji ruin (świątynia Słońca).

Również w 1990 roku na zaproszenie dyrekcji Irackiego Departamentu Starożytności prace archeologiczne przeprowadziła polska misja Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem prof. Michała Gawlikowskiego[16]. Prace miały miejsce w południowo-wschodniej części miasta. Odsłonięte pozostałości murów, pochodzących z I wieku n.e. zostały prześledzone na dystansie ok. 200 m za pomocą sondaży. Zadokumentowano też ok. 500 m długości odcinek murów obronnych z II–III wieku n.e[17]. Badania te nie były kontynuowane z powodu wybuchu I wojny w Zatoce Perskiej.

W 2003 r. podczas działań wojennych, ze złupionego Muzeum Narodowego w Bagdadzie skradziono wiele cennych zabytków pochodzących z Hatry, i wywieziono za granicę[18].

Zabytki edytuj

 

Rozległe pole ruin z okresu późnopartyjskiego (I-II w.) obejmuje obszar miasta na planie owalu (jak w Ktezyfonie) i powierzchni ok. 320 ha. Jako najlepiej zachowany zabytek starożytnej cywilizacji partyjskiej, Hatra ocalała w tak dobrym stanie jedynie dlatego, że po jej zagładzie nigdy w pobliżu nie powstały siedliska większych gromad ludzkich, wtórnie wykorzystujących materiał budowlany z ruin. Oglądał je już historyk Ammianus Marcellinus podczas odwrotu wojsk cesarza Jowiana z Mezopotamii w 363 r.[e] Miejsce to w ciągu stuleci popadło w zapomnienie również dlatego, że w istocie było odizolowanym miastem-państwem, któremu nie towarzyszyły inne większe organizmy osadnicze.

Miasto wyróżnia brak regularnego planu ulic; otaczała je fosa i mur z obronnymi wieżami. W miejscowej architekturze, w której korzystano głównie z wapienia, splatają się (podobnie jak w Ktezyfonie) elementy greckie, rzymskie, partyjskie i perskie. Jej cechą charakterystyczną jest obecność wielkich budowli halowych zwanych ayvān – szeregowych sal otwartych z frontu i nakrytych wysokimi sklepieniami beczkowymi, a będących zapewne miejscami zgromadzeń i stanowiących innowację Partów w dziedzinie budownictwa[f]. Z kolei kolumnady budowli wyposażone są w kapitele jońskie i korynckie.

Do naszych czasów dotrwały pozostałości okazałych budowli z bogatymi dekoracjami, usytuowanych na centralnym placu miasta, gdzie znajdował się tzw. temenos w kształcie prostokąta (440 x 320 m), otoczony murem i podzielony na kilka dziedzińców. Od jego ogrodzenia (aram. hatra) pochodzi nazwa miasta. Wszystkie budowle znajdujące się wewnątrz – to świątynie z „ajwanami”[g]. Głównym sanktuarium w „temenosie” jest Wielka Świątynia, której przedłużeniem jest świątynia Szamasza – obydwie zbudowane na początku II wieku[h]. Widoczne są pozostałości mniejszych świątyń, a także innych budynków, wśród których rozróżniono sklepy. Na terenie wykopalisk odnaleziono liczne rzeźby – posągi bogów i królów, świadczące o bogactwie miejscowej plastyki tego rodzaju. Wykonane w typowo partyjskim stylu, jako wizerunki stanowią niezwykłą mieszaninę posthellenistyczno-orientalną (np. w połączeniu elementów ubioru partyjsko-perskiego i rzymskiego)[i].

W warunkach pustynnych ogromnym atutem Hatry było stałe posiadanie w obrębie murów naturalnego i niewyczerpalnego zbiornika wodnego – istniejącego do dziś i określanego jako „jezioro” bądź „jeziora”. Ponadto w dalszej części pola ruin zlokalizowano hippodrom, zaś we wschodniej części miasta przetrwały wzniesione z kamienia wieżowate „grobowce” (tumulusy)[19].

Uwagi edytuj

  1. Bliższy opis u Herodiana w Historii cesarstwa rzymskiego III 9, 4-8; niekonwencjonalne środki obrony (skorpiony, ropa naftowa) przybliża Adrienne Mayor (Grecki ogień, zatrute strzały, bomby skorpionów. Broń chemiczna i biologiczna w świecie starożytnym. Warszawa: Wydawnictwo Amber, 2006, s. 176).
  2. Tematyka szerzej zaprezentowana ostatnio w pracy Krzysztofa Jakubiaka Sacral Landscape in Hatra, Uniwersytet Warszawski (Instytut Archeologii), Warszawa 2014 ISBN 978-83-61376-89-7.
  3. Zarazem stanowili dwa aspekty planety Wenus (Jacek Wajs, Some remarks on a few figurines of Hatra [w] „Études et Travaux” VI (1972), s. 181).
  4. Również jednak w wyobrażeniu tradycyjnym (w stroju partyjskim) z małżonką i trójgłowym psem – Cerberem , jak na polichromowanej płaskorzeźbie z II w. n.e. (nr MM 11) z muzeum w Mosulu (Guide Book to the Mosul Museum, Bagdad 1966, s. 18).
  5. „...Przybyliśmy do Hatry, starego miasta, które leżało w środku pustyni i dawno temu zostało opuszczone.” (Dzieje rzymskie XXV 8, 5).
  6. Perski i arabski liwan. „Liwan Hatry – to szeroka, pełna światła i powietrza monumentalna sala, jakiej do tej pory nie znano.” (K. Gawlikowska, Sztuka Mezopotamii, Warszawa 1975, s. 276).
  7. „Główny jednak zespół architektoniczny stanowi rozwiązanie do tego stopnia nowe, że pierwsi badacze wzięli go za pałac, a nie za świątynię, kierując się podobieństwem do późniejszej rezydencji władców sasanidzkich w Ktezyfonie.” (K. Gawlikowska, dz. cyt., s. 275).
  8. Wcześniej określane jako pałac, ich funkcję religijno-kultową potwierdziła jednak bezspornie inskrypcja budowy datowana na rok 77 n.e. (The Princeton Encyclopedia..., dz. cyt. poniżej).
  9. Wyniki studiów nad rzeźbą opublikowali Harald Ingholt – Parthian sculptures from Hatra (1954), oraz D. Homès-Fredericq – Hatra et ses sculptures parthes. Étude stylistique et iconographique (Istanbul 1963).

Przypisy edytuj

  1. Według Komisji standaryzacji nazw geograficznych poza granicami Polski, w: Nazewnictwo geograficzne świata, zeszyt 2 (Bliski Wschód), Warszawa 2004, s. 44.
  2. Islamic State: 2,000-year-old ruins in ancient Hatra city destroyed by militants, Iraq government says. abc.net.au. [dostęp 2014-03-08]. (ang.).
  3. Hatra destruction ‘war crime,’ says UN chief in wake of ISIL destruction of heritage site. United Nations News Centre. [dostęp 2014-03-08]. (ang.).
  4. Witold Repetowicz, Hatra: architektoniczny klejnot Mezopotamii odbity, kolejny cel – granica Syrii [Relacja z Iraku] [Galeria] [online], defence24.pl, 29 kwietnia 2017 [dostęp 2017-04-29] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-16] (pol.).
  5. Co podaje Kasjusz Dion w Historii rzymskiej LXVIII 31, 1-2.
  6. F. Vattioni, Le iscrizioni di Hatra, s. 109n. Obecność Rzymian na pewno nie przekracza jednak czasu panowania Gordiana III (238-244).
  7. F. Vattioni, Le iscrizioni di Hatra, Napoli 1981; K. Beyer, Die aramäischen Inschriften aus Assur, Hatra und dem übrigen Ostmesopotamien, Göttingen 1998.
  8. Według: Michael Sommer, Hatra. Geschichte und Kultur einer Karawanenstadt im römisch-partischen Mesopotamien, Mainz 2003.
  9. Sabri Abbadi, Die Personennamen der Inschriften aus Hatra, Hildesheim 1981.
  10. Daniel Schlumberger w Der hellenisierte Orient. Die griechische und nachgriechische Kunst ausserhalb des Mittelmeerraumes, Baden-Baden 1969.
  11. Kasjusz Dion, Historia rzymska LXVIII 31, 2 ; LXXVI 12, 2. Legenda jednej z monet mówi nawet o „Hatrze Szamasza”.
  12. Por. Encyclopaedia Iranica, dz. cyt. poniżej.
  13. Notes on Two Journeys from Baghdád to the Ruins of Al Hadhr, in Mesopotamia, in 1836 and 1837 [w] „Journal of the Royal Geographical Society in London” t. 9 (1839), s. 443-470.
  14. Hatra nach Aufnahmen von Mitgliedern der Assur Expedition der Deutschen Orient-Gesellschaft [2 tomy], Leipzig 1908-12.
  15. W. al-Salihi, The Shrine of Nebo at Hatra [w] „Iraq” t. 45 (1983), s. 140-145.
  16. Michał Gawlikowski, The first season of excavations in Hatra, Iraq, „Polish Archaeology in the Mediterranean”, 2, 1991, s. 119-121.
  17. Hatra [online], pcma.uw.edu.pl [dostęp 2019-06-10].
  18. O plądrowaniu Hatry i innych miejsc:[1].
  19. Guide Book to the Mosul Museum, dz. cyt., s. 12.

Bibliografia edytuj

  • Hatra [w] Encyclopædia Britannica (ed. XV, 1993), t. 5, s. 747
  • M. Gawlikowski, The first season of excavations in Hatra, Iraq [w] Polish Archaeology in the Mediterranean, 2, Warszawa 1991, 119–121.
  • Rüdiger Schmitt, Hatra [w] Encyclopaedia Iranica, t. XII, z. 1, s. 58-61 [2]
  • W.L. Mac Donald, Hatra [w] The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton 1979, s. 379-380
  • Encyklopedia sztuki starożytnej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1974, s. 212
  • Historical note on Hatra (3rd edition), Baghdad 1973
  • Guide Book to the Mosul Museum (2nd ed.), Bagdad 1966

Linki zewnętrzne edytuj