Wikipedia

Henryk Arctowski

polski geograf i polarnik

Henryk Bronisław Arctowski właśc. Henryk Artzt (ur. 15 lipca 1871 w Warszawie[1], zm. 21 lutego 1958 w Waszyngtonie) – polski geograf, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog i podróżnik, związany z badaniami krajów polarnych[2][3].

Henryk Bronisław Arctowski
Ilustracja
Henryk Arctowski w Waszyngtonie (marzec 1940)
Imię i nazwisko urodzenia

Henryk Artzt

Data i miejsce urodzenia

15 lipca 1871
Warszawa

Data i miejsce śmierci

21 lutego 1958
Waszyngton

Miejsce spoczynku

cmentarz Wojskowy na Powązkach

Zawód, zajęcie

geograf polarnik, geofizyk, geolog, meteorolog, glacjolog

Alma Mater

Uniwersytet Paryski

Uczelnia

Uniwersytet w Liège, Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie

Małżeństwo

Jane Arctowska

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
Multimedia w Wikimedia Commons
Część członków załogi na pokładzie statku Belgica

Życiorys edytuj

Arctowski urodził się w Warszawie w rodzinie Artztów, których przodkowie, przybyli do Polski w XVII wieku z Wirtembergii. Naukę gimnazjalną podjął ok. 1881 w Inowrocławiu, lecz na skutek szykan ze strony Niemców zmuszony był przerwać naukę po trzech latach. Rodzice przenieśli go do belgijskiego Liège i tam ukończył szkołę średnią Athénee. W Liège rozpoczął studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym[4] w zakresie matematyki i fizyki (1888), by zdobyć wiedzę z zakresu astronomii, lecz po roku przeniósł się na studia do Paryża. W Paryżu podjął studia z zakresu geologii i chemii w tamtejszym Muzeum Przyrodniczym. Studia te kontynuował na Sorbonie, uczęszczał także na wykłady w Collège de France i w paryskiej Szkole Górniczej[2]. W rezultacie zakres studiów objął chemię z geochemią, petrografią i mineralogią[4]. W 1893 roku rozpoczął pracę na Uniwersytecie w Liège pod kierunkiem profesora Walthera Springa. W tym samym roku dla podkreślenia swojej polskości, Henryk Artzt wystąpił do rządu belgijskiego o zgodę na zmianę swojego nazwiska na Arctowski[2]. W latach 1894–1896 Henryk Arctowski opublikował w Liège 20 artykułów w czasopismach naukowych: „Bulletin de l’Academie Royale de Belgique”, „Zeitschrift fur anorganische Chemie”. Zajmował się wówczas petrologią skał magmowych, a głównie warunkami termodynamicznymi minerałów skałotwórczych[4].

Antarktyka edytuj

W 1895 roku Arctowski poznał belgijskiego podróżnika, Adriena de Gerlache de Gomery'ego, przygotowującego się na wyprawę antarktyczną na statku Belgica. Arctowski podjął przygotowania do wyprawy. Kolejne dwa lata poświęcił na dodatkowe studia: geologiczne, oceanograficzne w Anglii, meteorologiczne w Anglii i w Belgii, oraz glacjologiczne w Szwajcarii. W celu praktycznego zaznajomienia się z metodami badań oceanograficznych odwiedził w Anglii G. Murraya i J. Buchanana – uczestników wyprawy antarktycznej w 1874 na statku „Challenger”. Korzystał również z konsultacji brytyjskich meteorologów, m.in. Williama Napier Shawa[5].

Przed wyruszeniem na wyprawę w 1897 roku zgłosił akces polskiego meteorologa Antoniego Dobrowolskiego. Podczas wyprawy Dobrowolski jako asystent Arctowskiego prowadził obserwacje meteorologiczne[4]. De Gerlache opisał wyprawę w swojej książce Piętnaście miesięcy na oceanie antarktycznym, której polskie wydanie w tłumaczeniu Zofii Nałkowskiej ukazało się w 1903 roku[6].

Po powrocie z wyprawy Arctowski w 1899 roku nie dostał porzuconej wcześniej posady na Uniwersytecie w Liège, więc podjął pracę w Observatoire Royal de Belgique w Uccle (Ukkel) w Belgii, gdzie poświęcił się opracowywaniu materiałów zebranych podczas wyprawy. Badania Arctowskiego obejmowały zagadnienia z zakresu geologii, glacjologii, meteorologii, oceanografii, optyki atmosfery oraz zjawiska zórz polarnych. Arctowski zredagował „Projekt międzynarodowych badań Antarktydy” i przedstawił go na Kongresie Brytyjskiego Stowarzyszenia Popierania Rozwoju Nauki, który odbywał się w angielskim Dover we wrześniu 1899 roku. Podczas rautu na zamku królewskim w Belgii, gdzie zaproszono po powrocie z wyprawy Arctowskiego i Gerlacha, Polak poznał amerykańską śpiewaczkę Arian Jane Addy[7], którą około 1900 poślubił w Londynie. W latach 1903–1909 kierował stacją meteorologiczną obserwatorium w belgijskim Uccle[5]. W 1907 projektował drugą belgijską wyprawę antarktyczną, ale wyprawa ta nie doszła do skutku. Kolejne ekspedycje wyruszyły na Antarktydę dopiero w 1910. Kierowali nimi Amundsen i Robert Scott[2].

Pobyt w USA edytuj

W 1909 roku Arctowski wyjechał do Stanów Zjednoczonych, by uczestniczyć w rozstrzyganiu sporu dotyczącego pierwszeństwa w dotarciu do bieguna północnego przez Fredericka Cooka i Roberta Peary. Arctowski pozostał w USA i zamieszkał w Nowym Jorku. Latem 1910 roku uczestniczył we francuskiej wyprawie na Spitsbergen i Lofoty na statku „Ile-de-France”, następnie przez kolejne osiem lat był dyrektorem działu przyrodniczego Nowojorskiej Biblioteki Publicznej i kontynuował prace badawcze nad zmianami klimatycznymi[2].

Polska edytuj

 
Henryk Arctowski

W 1912 roku Uniwersytet Franciszkański we Lwowie nadał Arctowskiemu godność doktora honoris causa. W Nowym Jorku Arctowski współpracował z „Komisją do Spraw Polski” (Komisja House'a). Od 1912 przez siedem lat pracował w New York Public Library, gdzie był kierownikiem działu przyrodniczego[7]. W 1918 roku opracował „Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference” – raport składający się z kilkunastu części, omawiający kwestie dotyczące polskiej demografii, rolnictwa, geologii i bogactw naturalnych, industrializacji, wyznań i języków[2][8][5]. W latach 1919–1920 przebywał w Paryżu, gdzie udzielał pomocy polskiej delegacji. Podczas konferencji wersalskiej (1919-1920) przekazał stronie amerykańskiej raport dotyczący Polski pt. Raport o Polsce do użytku delegacji amerykańskiej na konferencję pokojową (później jego wkład w ustalenie granic Polski i na rzecz propagandy sprawy polskiej docenił prof. Eugeniusz Romer)[7][9]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Arctowski wrócił do ojczyzny. Od premiera Ignacego Paderewskiego otrzymał propozycję objęcia stanowiska ministra oświaty (Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego), lecz jej nie przyjął[7]. O Arctowskiego zabiegały wówczas dwa polskie uniwersytety: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie, oraz Uniwersytet Warszawski[2]. Arctowski wybrał uniwersytet we Lwowie i wkrótce zorganizował tam Katedrę Geofizyki i Meteorologii[10][9], która następnie przekształciła się w Instytut Geofizyki i Meteorologii[4]. Kierował nim do 1939[9]. W tym czasie opublikował wraz ze swym zespołem ponad 130 prac naukowych[2]. W latach 1921–1939 ukazało się 10 tomów „Komunikatów Instytutu Geofizyki i Meteorologii UJK” – wydawnictwa, którego Arctowski był redaktorem naczelnym[4]. W 1935 został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności. W roku akademickim 1927/1928 pełnił funkcję dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego UJK[9]. W styczniu 1938 wraz z innymi profesorami UJK podpisał się pod protestem przeciwko wprowadzonemu gettu ławkowemu na tej uczelni[11]. We Lwowie zamieszkiwał wraz z żoną na czwartym piętrze nowego gmachu UJK[7]. W czerwcu[7] lub sierpniu 1939 jako prezydent Międzynarodowej Komisji Zmian Klimatu wyjechał na Kongres Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej w Waszyngtonie. Wybuch II wojny światowej uniemożliwił mu powrót do Polski[2][9].

Ponowny pobyt w USA edytuj

 
Grób Henryka i Jane Arctowskich

W Waszyngtonie Arctowski przyjął propozycję pracy w Smithsonian Institution (obserwatorium astronomiczne w Waszyngtonie[12]). Z tą instytucją był związany w latach 1939–1950. Prowadził tam badania promieniowania słonecznego, a w szczególności zmian stałej słonecznej i ich wpływ na zmiany pogody. 23 lipca 1940 roku Henryk Arctowski wraz z żoną otrzymali obywatelstwo amerykańskie[5]. W 1945 roku nawiązał współpracę z polskimi instytucjami naukowymi. Był członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Geologicznego[13]. W 1950 zrezygnował z pracy w Smithsonian Institution ze względu na zły stan zdrowia. Przeprowadził się do Nowego Jorku (1953), później na Florydę (1954), a w 1957 wrócił do Waszyngtonu. Tam zmarł 21 lutego 1958[9]. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie oraz późniejszym staraniem Polskiej Akademii Nauk prochy Henryka Arctowskiego i jego żony Jane (zm. wkrótce po nim 4 maja 1958) zostały przewiezione do Polski i pochowane na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera B2-13-30)[14][2].

Publikacje edytuj

Lista publikacji Henryka Arctowskiego przekracza znacznie 300 pozycji. Prawdopodobnie było ich łącznie ponad 400, m.in. w języku angielskim i francuskim. Prezentowały one wyniki badań polarnych oraz opisywały przebieg wypraw[4][5].

Ordery i odznaczenia edytuj

Upamiętnienie edytuj

  • Jedna z ulic na wrocławskim osiedlu Grabiszyn-Grabiszynek nosi imię Henryka Arctowskiego, będąc zlokalizowaną w otoczeniu innych ulic upamiętniających polskich badaczy. Również w Warszawie od 1977, na terenie obecnej dzielnicy Ursynów, znajduje się ulica imienia tego badacza[16].

Fundacja im. H. Arctowskiego edytuj

Część majątku odziedziczonego przez Arian Jane Addy-Arctowską, Arctowscy przeznaczyli na ustanowienie Fundacji im. H. Arctowskiego w Narodowej Akademii Nauk Stanów Zjednoczonych. Począwszy od roku 1969, co trzy lata Fundacja przyznaje nagrodę i Medal Arctowskiego za wybitne osiągnięcia w badaniach heliofizyki i w badaniach zależności Słońce – Ziemia[4][20].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Stanisław Łoza (red.), Czy wiesz kto to jest?, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe : na zam. Zrzeszenia Księgarstwa, 1983, s. 12.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Jerzy Kowalczuk: 100-lecie geofizyki polskiej; 1895–1995. Kraków: Arbor, 2001, s. 234. ISBN 83-907806-9-0.
  3. ↑ Materiały konferencyjne OFWZiPO 2008 ↓.
  4. ↑ a b c d e f g h Materiały konferencyjne OFWZiPO 2008, s.11-16, (S. Maj. Profesor Henryk Arctowski – życie i działalność) ↓.
  5. ↑ a b c d e f Henryk Bronisław Arctowski (1871–1958). www.arctowski.pl. [dostęp 2012-09-24]. (pol.).
  6. ↑ Adrien Victor Joseph de Gerlache de Gomery: Piętnaście miesięcy na Oceanie Antarktycznym. Wydaw. Tygodnika „Naokoło Świata”, 1903, s. 294.
  7. ↑ a b c d e f Tadeusz Krzyżewski. Henryk Arctowski i jego żona Jane. „Biuletyn”. Nr 47, s. 22-25, Czerwiec 1984. Koło Lwowian w Londynie. 
  8. ↑ Henryk Arctowski: Report on Poland, compiled for the use of the American Delegation to the Peace Conference by H. Arctowski. Nowy Jork. s. 2464.
  9. ↑ a b c d e f Draus. UJK 2007 ↓, s. 103.
  10. ↑ Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie: Skład Uniwersytetu w roku akademickim 1935/36. Lwów: Drukarnia Naukowa, 1935.
  11. ↑ Draus. UJK 2007 ↓, s. 66.
  12. ↑ Draus. UJK 2007 ↓, s. 103, 198.
  13. ↑ Lista członków P. T. G.. Annales Societatis Geologorum Poloniae. s. 207. [dostęp 2015-05-26].
  14. ↑ Lista pochowanych. Jane Arctowska, Henryk Arctowski. um.warszawa.pl. [dostęp 2019-10-29].
  15. ↑ M.P. z 1926 r. nr 259, poz. 727
  16. ↑ Uchwała nr 32 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 5 grudnia 1977 r. w sprawie nadania nazw ulicom, "Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 31 stycznia 1978 r., nr 1, poz. 1, s. 1.
  17. ↑ Andrzej Fiszer, 2019: Katalog polskich znaków pocztowych (i z Polską związanych). Wydawca: FISCHER Sp. z o.o, Bytom-Kraków, str. 218
  18. ↑ Okręty hydrograficzne typu Heweliusz (projektu 874). Marynarka Wojenna R.P.. [dostęp 2013-09-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-28)]. (pol.).
  19. ↑ Polscy podróżnicy i badacze: Henryk Arctowski i Antoni B. Dobrowolski. NBP. [dostęp 2013-11-05]. (pol.).
  20. ↑ Arctowski Medal. National Academy of Sciences. [dostęp 2013-09-26]. (ang.).

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Henryk_Arctowski&oldid=72578644”