Wikipedia

Henryk Flame

Pilot, oficer Wojska Polskiego

Henryk Antoni Flame vel Flamme, ps. „Grota”, „Bartek” (ur. 15 stycznia 1918 we Frysztacie[2], zm. 1 grudnia 1947 w Zabrzegu) – polski dowódca wojskowy, kapral pilot Wojska Polskiego, kapitan Narodowych Sił Zbrojnych, dowódca grup leśnych VII (Śląskiego) Okręgu NSZ.

Henryk Antoni Flame
Grota, Bartek
Ilustracja
kapitan kapitan
Data i miejsce urodzenia

15 stycznia 1918
Frysztat, Śląsk Austriacki, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

1 grudnia 1947
Zabrzeg, Polska

Przebieg służby
Lata służby

1934–1947

Siły zbrojne

Wojsko Polskie
Armia Krajowa[1]
Narodowe Siły Zbrojne

Formacja

Lotnictwo Wojska Polskiego
Milicja Obywatelska

Jednostki

2 pułk lotniczy

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa

działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
Multimedia w Wikimedia Commons
Henryk Flame, zdjęcie wykonane po amnestii w 1947
Zabójstwo „Bartka” w gospodzie w Zabrzegu
Gospoda w Zabrzegu współcześnie
Tabliczka upamiętniająca zabójstwo

Życiorys edytuj

Przed wybuchem wojny edytuj

Był synem Emeryka i Marii z domu Piwowar[3]. Krótko po jego narodzinach, rodzinny Frysztat został wpierw opanowany przez administrację polską, a następnie w trakcie wojny polsko-czechosłowackiej przez Czechów. Rodzina Flamego w drugiej połowie 1920 r. przeniosła się do Czechowic (obecnie Czechowice-Dziedzice)[4]. Wykształcenie zdobył początkowo w szkole powszechnej, następnie w miejscowym gimnazjum i w Szkole Przemysłowej w Bielsku, uzyskując zawód ślusarza mechanika samolotów[5]. W tym okresie odbywał praktykę ślusarską w fabryce Karola Ochsnera w Bielsku, odbył także kurs przygotowujący do zawodu maszynisty[6].

W młodości Flame należał do organizacji Orląt Związku Strzeleckiego, gdzie m.in. szkolił się jako instruktor narciarstwa[7]. W 1936 wstąpił na ochotnika do wojska. Uzyskał przydział do 2 pułku lotniczego w Krakowie. Pod koniec 1936 r. złożył przysięgę i został przydzielony do 22 Eskadry. Po ukończeniu kursu na mechanika samolotowego skierowany został na szkolenie dla pilotów do eskadry treningowej 2 pułku lotniczego[8]. Po ukończeniu kursu awansowano go na starszego szeregowca. W sierpniu 1937 r. został skierowany na dalsze szkolenie do Wyższej Szkoły Pilotażu w Grudziądzu. Tam przygotowywany był do służby jako pilot myśliwca[9]. Ukończył ten kurs w listopadzie 1938 r. i powrócił do 2 pułku lotniczego w Krakowie, gdzie otrzymał przydział do 123 eskadry myśliwskiej. Został wówczas awansowany do stopnia kaprala[10]. Przed wybuchem wojny wziął jeszcze udział w kursie specjalizacji myśliwskiej zakończonym w czerwcu 1939 r.[11]

Wojna i okupacja niemiecka edytuj

W wojnie obronnej Polski w 1939, w roli pilota 123 eskadry myśliwskiej, przydzielonej do Brygady Pościgowej, bronił nieba nad Warszawą przed samolotami wroga. 1 września, w trakcie walk nad Legionowem, maszyna kpr. Flame została ostrzelana i zmuszona do lądowania, gdy ten próbował osłonić swego dowódcę[12]. Od tej pory Flame, z braku sprzętu latającego, znajdował się w dyspozycji dowództwa obrony Warszawy. Z 6 na 7 września 123 eskadra została wycofana z Warszawy na podlubelskie lotniska, stamtąd do Bełżyc, następnie na lotnisko pod Łuckiem, do Młynowa i ostatecznie 12 września znów pod Lublin, skąd lotnicy wykonywali loty patrolowe na samolotach z Dęblina[13]. Tego dnia z powodu braku paliwa Flame zmuszony został do lądowania w miejscowości Łuszczów[13]. Dalsze wydarzenia z uwagi na brak źródeł trudne są do rekonstrukcji (wg niektórych relacji po 17 września, Flame został zestrzelony przez Rosjan w okolicach Stanisławowa, po czym zorganizował z luźnych grup żołnierzy z rozbitych jednostek, konwój z paliwem lotniczym, który pod koniec września przekroczył granicę z Węgrami), najprawdopodobniej jednak Flame dołączył do doraźnie utworzonego przez mjr. Stefana Janusa konwoju z paliwem, wraz z którym 19 września przekroczył granicę węgierską[14].

Na Węgrzech Flame, razem z innymi żołnierzami, został internowany i osadzony w tymczasowym obozie, początkowo w Budapeszcie, a od 24 września w miejscowości Nagykáta, skąd jednak szybko, prawdopodobnie w listopadzie 1939 r., uciekł[15]. Ukrywając się u węgierskiego gospodarza, został zadenuncjowany i przekazany władzom niemieckim, które umieściły zbiega w obozie jenieckim, Stalagu XVII A Kaisersteinbruch, zlokalizowanym na ziemiach austriackich, wcielonych do III Rzeszy[16]. W drugiej połowie 1940, dzięki interwencji rodziny jako osoba pochodząca z Zaolzia o niemiecko brzmiącym nazwisku (w dokumentach z tamtego okresu występuje pisownia Flamme), został zwolniony z obozu i powrócił wiosną 1940 r. do domu rodzinnego w Czechowicach[17].

Po powrocie do Czechowic, Henryk Flame podjął pracę na stanowisku maszynisty, na miejscowej kolei. W czerwcu 1940 r. ożenił się z Józefą Głupi, z którą miał dwie córki[18]. Po zarządzeniu Heinricha Himmlera z marca 1941 r. o wprowadzeniu volkslisty w Prowincji Górnośląskiej Flame został wpisany do III grupy narodowościowej volksdeutschów[19]. Związał się także z konspiracją niepodległościową. Prawdopodobnie miał już wtedy kontakty z konspiracją ZWZ-AK. Założył organizację HAK (Harcerska Armia Krajowa) podległą AK, która zajmowała się wywiadem i sabotażem.

W związku z powołaniem do armii niemieckiej jesienią 1943 roku, jak również zagrożony dekonspiracją i aresztowaniem, Flame uciekł do lasu. Tuż przed ucieczką zorganizował w pojedynkę brawurową akcję sabotażową, doprowadzając do zderzenia lokomotywy z obrotnicą kolejową w Czechowicach, co zdezorganizowało lokalny ruch kolejowy na kilka dni[20]. Początkowo dołączył do oddziału partyzanckiego AK „Barania Góra” dowodzonego przez pchor. Mariana Barthela de Weydenthala „Urbana”. Po jego śmierci oddział rozpadł się na dwie samodzielne grupy, a Flame, posługujący się wówczas pseudonimem „Grot”, przejął dowództwo nad jedną z nich[21]. Jesienią 1944 r. oddział „Grota” podporządkował się dowództwu Narodowych Sił Zbrojnych, sam Flame zaś 28 października złożył w Czechowicach przysięgę na członka NSZ[22].

Druga konspiracja edytuj

12 lutego 1945 do Czechowic wkroczyła Armia Czerwona, a Flame, realizując zalecenia dowództwa NSZ, ujawnił się i ze swoim oddziałem, zachowując struktury konspiracyjne, oddał się do dyspozycji „władzy ludowej” i, wbrew protestom miejscowych komunistów, objął stanowisko komendanta miejscowego komisariatu Milicji Obywatelskiej. W dalszym ciągu realizując wytyczne dowództwa NSZ, Flame obsadził swoimi ludźmi komisariat i podległe mu jednostki, a także gromadził wokół siebie ludzi opozycyjnie nastawionych do komunistów, gromadząc jednocześnie broń i przygotowując się do nieuchronnej konfrontacji z komunistami[23].

Na przełomie kwietnia i maja 1945 r., kolejny raz, podobnie jak za okupacji niemieckiej, zagrożony dekonspiracją i aresztowaniem, Flame uciekł ze swoimi ludźmi w pobliskie lasy[24]. Od tej pory zaczął występować pod pseudonimem „Bartek”, odtwarzając oddziały partyzanckie VII Okręgu Śląsko-Cieszyńskiego NSZ, rozpoczynając tym samym „drugą konspirację”. Podczas spotkania z por. Jerzym Wojciechowskim mianowany został porucznikiem NSZ[25].

Od maja 1945 do lutego 1947 stał na czele największego zgrupowania niepodległościowego na Śląsku Cieszyńskim i Podbeskidziu którego liczebność, w szczytowym okresie, wynosiła ponad 300 dobrze uzbrojonych i umundurowanych żołnierzy. Składające się z kilku oddziałów zgrupowanie przeprowadziło łącznie ok. 340 akcji zbrojnych, w tym ok. 200 akcji ekspropriacyjnych. Zgrupowanie rozbiło 12 posterunków MO, 5 placówek UBP i 3 placówki WP[26]. W wyniku bezpośrednich akcji zgrupowania śmierć poniosło łącznie 59 osób, w tym 22 osoby prywatne, 11 członków PPR, 11 milicjantów, 4 pracowników bezpieki, 6 żołnierzy LWP, 3 żołnierzy czechosłowackich, 1 członek ZMW oraz 1 żołnierz sowiecki[26]. Najgłośniejszym wystąpieniem zgrupowania pod dowództwem Flamego było zajęcie 3 maja 1946 uzdrowiskowej miejscowości Wisła. Oddział „Bartka” przeprowadził wówczas, na oczach sterroryzowanych komunistów, defiladę z okazji święta konstytucji w pełni umundurowanych i uzbrojonych żołnierzy NSZ, co było ewenementem w państwach „władzy ludowej”[27].

Operacja „Lawina” edytuj

W wyniku zaplanowanej przez Urząd Bezpieczeństwa akcji mającej na celu neutralizację Flamego i jego oddziału, latem 1946 r. w struktury zgrupowania przeniknął Henryk Wendrowski, agent bezpieki pod przybranym pseudonimem „Lawina”[28]. Przedstawiwszy się „Bartkowi” jako członek dowództwa NSZ, zdołał nakłonić go do zgody na zorganizowanie fikcyjnego przerzutu znacznej części zgrupowania na Ziemie Odzyskane w celu kontynuacji działań partyzanckich. W rzeczywistości przerzut był zainicjowany i kontrolowany przez bezpiekę w ramach akcji likwidacyjnej podziemia niepodległościowego[29].

We wrześniu 1946 r. znaczna część żołnierzy zgrupowania „Bartka” została wywieziona na Śląsk Opolski i zamordowana (masowe mordy miały miejsce w lasach w okolicach wsi Barut i okolicach lotniska w Starym Grodkowie)[30]. W ramach prowadzonego śledztwa Instytut Pamięci Narodowej zdołał ustalić dane osobowe bądź pseudonimy co najmniej 75 osób, które niemal z całą pewnością zginęły w wyniku prowokacji[31]. Wśród pomordowanych była m.in. 18-letnia Stanisława Golec ps. "Gusta", ciocia muzyków Łukasza i Pawła Golców[32].

Flame zgodził się na przeprowadzenie przerzutu, chociaż był kilkukrotnie ostrzegany przez swojego podwładnego, Antoniego Bieguna „Sztubaka” o możliwości prowokacji. Sam Biegun odmówił wykonania rozkazu „Bartka” i wyłączył swój oddział z operacji przerzutu, co umożliwiło przeżycie ponad 60 osobom[33]. Gdy do Flamego dotarł jedyny ocalały żołnierz, Andrzej Bujak „Jędrek”, który w chwili masakry ukrył się na strychu budynku, nie uwierzono mu, a „Bartek” uznał go wręcz za prowokatora[27]. Jeszcze w latach 80. w oficjalnych opracowaniach historyków funkcjonowała wykładnia, jakoby wszyscy żołnierze zgrupowania „Bartka” „stanęli przed sądem, otrzymali wyroki, skracane przez kolejne amnestie”, a nierzadko „po latach stali się pełnoprawnymi i w wielu przypadkach wartościowymi członkami społeczeństwa”[34]. Od jesieni 1946 r. zgrupowanie pod dowództwem Flamego zaczęło tracić inicjatywę na rzecz komunistów, którzy w licznych obławach dziesiątkowali podległe „Bartkowi” oddziały.

Amnestia i zabójstwo edytuj

W obliczu beznadziejnej sytuacji podjął decyzję o ujawnieniu się przy najbliższej okazji, którą stała się uchwalona przez sejm na dzień 22 lutego 1947 amnestia. Sam „Bartek” z najbliższym otoczeniem, ujawnił się dopiero 11 marca 1947 roku, w Cieszynie. Po złożeniu broni zamieszkał w rodzinnym domu w Czechowicach[35]. Neutralizacja zgrupowania „Bartka” i jego ujawnienie się stanowiły dla komunistów ogromny sukces. Jesienią 1947 r. Flame wraz ze swoją partnerką z okresu drugiej konspiracji Anną Szweda (ps. konspiracyjny „Annuszka”) udał się w okolice Barutu w dzisiejszym województwie opolskim, gdzie prawdopodobnie poznał część prawdy na temat śmierci swoich podwładnych[36].

Do zabójstwa Flamego doszło 1 grudnia 1947 w gospodzie w Zabrzegu pod Czechowicami. Zamachowcem był miejscowy milicjant, Rudolf Dadak. Mimo prowadzonego śledztwa, nie zostali ujawnieni, ani postawieni przed sądem inspiratorzy zabójstwa. Tomasz Greniuch w swoim opracowaniu z 2016 wysunął przypuszczenie, że akcja została zaplanowana przez Władysława oraz Antoniego Pająków, referentów UB i jednocześnie przyjaciół Flamego jeszcze z czasów przedwojennych, którzy obawiali się wyjawienia przez „Bartka” niewygodnych politycznie szczegółów z ich życia[37]. Z kolei Jan Kantyka w swoim opracowaniu z 1986 stwierdzał, że Dadak działał samodzielnie, pod wpływem szoku spowodowanego prowokacyjnym zachowaniem Flamego, który podczas jednej z leśnych potyczek miał zabić brata milicjanta, w gospodzie zaś proponował zamachowcowi tzw. „kolejkę”[34]. Kantyka twierdzi również, że zabójca Flamego został skazany na długoletnią karę więzienia[38]. Według nowszych opracowań jednak Rudolf Dadak został uznany za niepoczytalnego, w lutym 1948 r. skierowany na leczenie do zakładu psychiatrycznego w Branicach, skąd wyszedł na wolność w kwietniu tego samego roku[39]. Jeszcze w 1948 r. śledztwo w sprawie zabójstwa Flamego zostało ostatecznie umorzone, a Rudolf Dadak powrócił do pracy w Milicji Obywatelskiej[40].

Kapitan Henryk Flame został pochowany na cmentarzu miejskim w Czechowicach-Dziedzicach[41].

Awanse edytuj

Odznaczenia edytuj

  • Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – 1 marca 2017 za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej (pośmiertnie)[43]

Upamiętnienie edytuj

  • W 2017 r. z inicjatywy dr Tomasza Greniucha powstał projekt muzyczny U boku "Bartka" - hołd muzyczny dla Zgrupowania NSZ składający się z dwudziestu utworów na dwóch płytach CD. Do projektu zostali zaproszeni niezależni muzycy: GAN, Kapela Romanka, Irydion, Orzeł Biały, Tomasz Kuś, Ptaku, Nordica, Jarosław Konowałek.[44]
  • 1 marca 2023, w Głogowie, odsłonięto pomnik poświęcony Henrykowi Flame w ramach "Alei Pamięci", obok 15 innych pomników żołnierzy podziemia antykomunistycznego[45].
  • W latach 2022 i 2023 Stowarzyszenie Rodzin Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych VII Okręgu Śląskiego pod merytorycznym kierunkiem dr Tomasza Greniucha zrealizowało projekty edukacyjne "Śladami Bartka. Niepodległość odciśnięta w Beskidach" i "Śladami Bartka. Niepodległość odciśnięta w dolinach". W ramach Projektów w Beskidach i na podbeskidziu powstało dwadzieścia tablic edukacyjnych upamiętniających Henryka Flamego i Zgrupowanie Oddziałów Leśnych NSZ oraz wytyczone zostały szlaki turystyczne "Śladami Bartka". Jest to największy terenowy projekt edukacyjny poświęcony podziemiu niepodległościowemu. W rocznicę defilady w Wiśle, środowiska patriotyczne m.in. Stowarzyszenie Rodzin Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych VII Okręgu Śląskiego i Fundacja "Zawołać po Imieniu" organizują rekonstrukcję marszu oraz Rajd Górski "Śladami Bartka".[46][47][48]

Przypisy edytuj

  1. ↑ Flame zajmował się inwigilacją MO z rozkazu dowództwa NSZ.
  2. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 15.
  3. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 15-16.
  4. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 20.
  5. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 21-22.
  6. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 23.
  7. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 25.
  8. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 26-27.
  9. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 28-29.
  10. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 30.
  11. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 31.
  12. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 38-39.
  13. ↑ a b Greniuch 2016 ↓, s. 41.
  14. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 44.
  15. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 45-47.
  16. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 47.
  17. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 48.
  18. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 49.
  19. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 50.
  20. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 54.
  21. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 56-57.
  22. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 63.
  23. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 67.
  24. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 69-70.
  25. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 71.
  26. ↑ a b Greniuch 2016 ↓, s. 284.
  27. ↑ a b Jakub Nawrocki: Śląski Katyń. Wielka tajemnica morderstwa. interia.pl, 2013-07-08. [dostęp 2020-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-02)]. (pol.).
  28. ↑ Nowak 2012 ↓, s. 69.
  29. ↑ Nowak 2012 ↓, s. 70-75.
  30. ↑ Maciej T. Nowak: Mord w Barucie – zagadka będzie wyjaśniona. nto.pl, 19 września 2007. [dostęp 2015-03-09].
  31. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 315.
  32. ↑ W Starym Grodkowie odsłonięto pomnik żołnierzy NSZ z oddziału Henryka Flamego „Bartka” [online], dzieje.pl [dostęp 2023-09-04] (pol.).
  33. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 306-307.
  34. ↑ a b Kantyka 1986 ↓, s. 85.
  35. ↑ Nowak 2012 ↓, s. 85.
  36. ↑ Nowak 2012 ↓, s. 88-89.
  37. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 326-328.
  38. ↑ Kantyka 1986 ↓, s. 86.
  39. ↑ Nowak 2012 ↓, s. 90.
  40. ↑ Greniuch 2016 ↓, s. 323.
  41. ↑ Redakcja, Rocznica śmierci Henryka Flame „Bartka”. Uroczysta msza [online], Bielsko-Biała Nasze Miasto, 3 grudnia 2016 [dostęp 2019-12-19] (pol.).
  42. ↑ a b Powinniśmy wracać po swoich. Edycja 2013 – Biogramy dowódców [online], nsz.beskidy.pl [dostęp 2019-09-09].
  43. ↑ Żołnierze Wyklęci odznaczeni – oficjalna strona Prezydenta RP [dostęp 1 marca 2017].
  44. ↑ U boku Bartka - Hołd muzyczny dla Zgrupowania NSZ | Tomasz Greniuch [online], Lubimyczytać.pl [dostęp 2024-03-24] (pol.).
  45. ↑ Żołnierze wyklęci - w Głogowie upamiętniono ich aleją. Kogo przedstawiają pomniki? [online], Głogów Nasze Miasto, 1 marca 2023 [dostęp 2023-06-04] (pol.).
  46. ↑ Instytut Gość Media, Po Beskidach śladami „Bartka” [online], Instytut Gość Media, 27 lipca 2023 [dostęp 2024-03-24].
  47. ↑ l, czecho.pl: Tablice projektu "Śladami Bartka" pojawiły się także w Zabrzegu i Janowicach - Bestwina, Zabrzeg [online], www.czecho.pl [dostęp 2024-03-24] (pol.).
  48. ↑ ::Wisła, Miejscowość turystyczna, Perła Beskidów [online], www.wisla.pl [dostęp 2024-03-24].

Bibliografia edytuj

  • Tomasz Greniuch, Król Podbeskidzia. Biografia kpt. Henryka Flame „Bartka”, Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2008
  • Tomasz Greniuch: Pod komendą „Bartka”. Warszawa-Kraków: Mireki, 2016. ISBN 978-83-64452-79-6.
  • Tomasz Greniuch, U boku "Bartka" - hołd muzyczny dla Zgrupowania NSZ, Kraków 2017.
  • Tomasz Greniuch: Chrystus za nas, my za Chrystusa. Historia Zgrupowania Oddziałów Leśnych Narodowych Sił Zbrojnych pod dowództwem kpt. Henryka Flamego "Bartka", Kraków 2018
  • Jan Kantyka: Na tropie „Bartka”, „Mściciela” i „Zemsty”. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1986. ISBN 83-7008-016-2.
  • Maciej Nowak: Operacja „Lawina”. Dzieje przemilczanej zbrodni UB. Opole: Wydawnictwo NOWIK Sp.j., 2012. ISBN 978-83-62687-23-7.
  • Joanna Wieliczka-Szarkowa: Żołnierze wyklęci. Niezłomni bohaterowie. Kraków: Wydawnictwo AA, s.c., 2013, s. 268–279. ISBN 978-83-7864-148-3.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Henryk_Flame&oldid=73236393”