Wikipedia

Jan Kowalewski

oficer dyplomowany Wojska Polskiego, polski kryptolog

Jan Kowalewski[1] (ur. 24 października 1892 w Łodzi[2], zm. 31 października 1965 w Londynie) – podpułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, matematyk, poliglota i kryptolog, który złamał sowieckie szyfry w czasie wojny z bolszewikami, oficer Oddziału II Sztabu Głównego[3].

Jan Kowalewski
Ilustracja
Jan Kowalewski jako attaché wojskowy w Moskwie
podpułkownik piechoty podpułkownik piechoty
Data i miejsce urodzenia

24 października 1892
Łódź, Królestwo Polskie

Data i miejsce śmierci

31 października 1965
Londyn, Wielka Brytania

Przebieg służby
Siły zbrojne

Armia Imperium Rosyjskiego
Wojsko Polskie
Polskie Siły Zbrojne

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa
wojna polsko-bolszewicka
II wojna światowa

Faksymile
Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości z Mieczami Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (1920–1941, trzykrotnie) Złoty Krzyż Zasługi Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi II stopnia Złote i Srebrne Promienie Orderu Wschodzącego Słońca (Japonia) Komandor Orderu Korony Rumunii Oficer Orderu Korony Rumunii Kawaler Orderu Palm Akademickich (Francja)
Multimedia w Wikimedia Commons
Szyfrogramy Armii Czerwonej przechwycone i odczytane przez kryptologów Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w sierpniu 1920
Grupa oficerów polskich podczas III powstania śląskiego przed pałacem w Slawentzitz (Sławięcice). Na pierwszym planie stoją od prawej: kapitan Leon Bulowski, kapitan Robert Oszek (2. z prawej), kapitan Jan Chodźko, porucznik Jan Kowalewski

Życiorys edytuj

Urodził się 24 października 1892[4]. Syn Józefa i Zdzisławy z Kowalskich[2]. Ukończył Szkołę Handlową Zgromadzenia Kupców w Łodzi[2]. W latach 1909–1912 studiował na Uniwersytecie w Liège, otrzymując półdyplom[2] z chemii technicznej. Po studiach wrócił do Łodzi, a praktyki zawodowe odbywał w fabrykach chemicznych w Zgierzu[2]. Jeszcze przed wybuchem wojny został zatrudniony na stanowisku inżyniera w Białej Cerkwi na Ukrainie[2][5].

Znał kilka języków obcych: niemiecki, francuski i rosyjski[6].

Po wybuchu I wojny światowej zmobilizowany do armii rosyjskiej i skierowany do szkoły oficerskiej w Kijowie[7]. Po ukończeniu szkoły w stopniu chorążego przydzielony do zapasowego pułku w Teodozji. Uczestniczył w walkach na froncie rumuńskim, w Bukowinie i Mołdawii[7], gdzie został ranny. W 1917 awansował na stopień podporucznika[5][7].

20-lecie międzywojenne edytuj

Po rewolucji lutowej i upadku caratu działał w Związku Wojskowych Polaków[7]. W 1917 był komisarzem frontu rumuńskiego, a następnie oficerem operacyjnym sztabu II Korpusu Polskiego w Besarabii[5]. Pod Kaniowem dostał się do niewoli niemieckiej, z której zbiegł i za pośrednictwem ppłk. Michała Żymierskiego trafił do Polskiej Organizacji Wojskowej[8]. Po sformowaniu na Kubaniu 4 Dywizji Strzelców Polskich gen. Lucjana Żeligowskiego w stopniu porucznika został w niej szefem wywiadu[8]. Wraz z oddziałami dywizji powrócił do niepodległej już Polski w maju 1919. W czerwcu 1919 roku został oficerem do zleceń gen. Józefa Hallera, służąc jako szef wywiadu jego armii na Wołyniu i Podolu[9].

Po powrocie do kraju jako kryptoanalityk, obdarzony uzdolnieniami matematycznymi i wyobraźnią[a] został organizatorem i naczelnikiem Wydziału II Radiowywiadu Biura Szyfrów Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa w latach 1919–1924. Powierzono mu utworzenie komórki kryptoanalizy w Sztabie Generalnym. Rozbudował całą sieć stacji nasłuchowych połączonych ze Sztabem Generalnym za pomocą dalekopisów Hughesa. W komórce tej zatrudnił profesorów – wybitnych przedstawicieli polskiej szkoły matematycznej, profesorów Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Lwowskiego: Stanisława Leśniewskiego, Stefana Mazurkiewicza (późniejszego prorektora Uniwersytetu Warszawskiego), znającego świetnie język rosyjski[9] Wacława Sierpińskiego i młodych asystentów matematyki. 1 czerwca 1919 został mianowany kapitanem[6].

Urodzony w zaborze rosyjskim, pobierał we wczesnych latach szkolnych naukę w rosyjskiej szkole, co oprócz znajomości języka dawało mu wiedzę o mentalności Rosjan[9], a jako były oficer rosyjskich wojsk inżynieryjnych, którym podporządkowane były jednostki łączności, znał ich praktykę, co stało się atutem przy dekryptażu radiogramów rosyjskich[10].

Na początku sierpnia 1919 roku Jan Kowalewski rozpoczął pracę w Sekcji Szyfrów (najbardziej utajnionej sekcji Oddziału II Sztabu Generalnego), zajmującej się nasłuchem zagranicznych depesz. Odpowiedzialny był tam za segregowanie depesz. Pewnego dnia, zastępując urlopowanego kolegę, dla zabicia czasu podjął próbę rozszyfrowania treści zawartych w sowieckiej depeszy. Do poszukiwania powtarzających się sekwencji znaków posłużył się przesuwając wzdłuż linii tekstu grzebień z wyłamanymi zębami. O tym sposobie przeczytał w noweli Edgara Alana Poe Złoty żuk, gdzie główny bohater opowiadania złamał szyfr zastosowany przez pirackiego kapitana w celu ukrycia skarbu[9].

Na przełomie sierpnia i września 1919 Kowalewski złamał pierwsze klucze szyfrowe Armii Czerwonej, umożliwiające odczytanie korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamał też szyfry Armii Ochotniczej i „białej” Floty Czarnomorskiej, a także szyfry Armii URL, co pozwalało śledzić wydarzenia na terenach Rosji od Syberii po Piotrogród i od Murmańska po Morze Czarne. Już w styczniu 1920 rozpoczął łamanie szyfrów niemieckich. Od sierpnia 1919 do końca 1920 polski wywiad radiowy przejął kilka tysięcy szyfrogramów (głównie Armii Czerwonej), z czego w okresie letnich miesięcy 1920 ich liczba kształtowała się na poziomie 400–500 miesięcznie[11].

Rezultaty jego pracy dawały władzom Rzeczypospolitej – przede wszystkim Naczelnikowi Państwa i Wodzowi Naczelnemu Józefowi Piłsudskiemu wgląd w najtajniejsze decyzje wszystkich stron konfliktu wojny domowej w Rosji: wojsk białej i czerwonej Rosji, wojsk ZURL i Ukraińskiej Republiki Ludowej, a także innych państw sąsiadujących z Polską[6]. W czasie Bitwy Warszawskiej w sierpniu 1920 informacje polskiego radiowywiadu zorganizowanego przez Kowalewskiego miały bezwzględnie rozstrzygający wpływ na decyzje strategiczne Józefa Piłsudskiego i w konsekwencji na rozmiar zwycięstwa Wojska Polskiego nad nacierającą na Warszawę Armią Czerwoną. Za swe zasługi Jan Kowalewski otrzymał w r. 1922 Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari[3].

Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej został najpierw wysłany na Wileńszczyznę, a potem od 10 lutego 1921 oddelegowany na Górny Śląsk[6] (podobnie jak wielu innych oficerów Oddziału II SG WP m.in. por. Edmund Charaszkiewicz). Był szefem wywiadu sztabu wojsk powstańczych w III powstaniu śląskim[6].

Jeszcze w 1922 roku na prośbę płk. Masataki Yamawakiego Kowalewski rozszyfrował szereg depesz sowieckich przejętych przez Japończyków w Mandżurii[12]. W 1923 na prośbę japońskiego sztabu gen. Władysław Sikorski wysłał go do Tokio, gdzie poprowadził trzymiesięczne szkolenie z zakresu kryptografii dla oficerów japońskiego wywiadu[12]. W niedługim czasie musiał przekazać japońskim adeptom sztuki wywiadu sposoby odczytywania różnych szyfrów sowieckich. Omawiano wszelkie sposoby ich szyfrowania i rozszyfrowywania, struktury szyfrów dyplomatycznych i wywiadowczych itd. Dzięki wizycie polskiego kapitana, poziom japońskiej kryptografii znacznie się podniósł. Został za to uhonorowany najwyższym wojskowym odznaczeniem Japonii – Orderem Wschodzącego Słońca V Klasy[13] oraz pamiątkową szablą[12].

Z dniem 20 lipca 1924 został przeniesiony z 60 pułku piechoty w Ostrowie Wielkopolskim do 74 pułku piechoty w Lublińcu na stanowisko dowódcy III batalionu[14]. Odbył staże: artyleryjski w Toruniu, obserwatorów lotniczych oraz łączności[12]. W latach 1925–1927 był słuchaczem paryskiej Wyższej Szkoły Wojennej (fr. École Supérieure de Guerre)[12].

W latach 1928–1933 attaché wojskowy przy Poselstwie RP w Moskwie. Najprawdopodobniej ze względu na pobyt w Japonii władze ZSRR przed miesiąc odmawiały wydania agrément na jego przyjazd[15]. Fenomenalna pamięć wzrokowa umożliwiała mu m.in. wobec zakazu fotografowania, sporządzanie post factum szczegółowych rysunków sprzętu wojskowego prezentowanego na defiladach Armii Czerwonej. Uznany przez ZSRR w lutym 1933 za persona non grata musiał opuścić placówkę[15]. W kwietniu 1933 został przeniesiony na analogiczne stanowisko w Bukareszcie[16], gdzie pełnił służbę w latach 1933–1937. W trakcie pobytu nawiązał szerokie kontakty, m.in. z królem Karolem II[15].

W 1937 został szefem sztabu[b] Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN)[17]. Starał się nawiązać współpracę z Mieczysławem Niedziałkowskim z PPS oraz Maciejem Ratajem ze Stronnictwa Ludowego. Wobec sprzeciwu kierownictwa Obozu opuścił stanowisko w październiku 1937 roku[17]. Po odejściu z OZN dyrektor przedsiębiorstwa skupu surowców strategicznych TISSA (Towarzystwo Importu Surowców Spółka Akcyjna) związanego z Oddziałem II Sztabu Głównego[17].

II wojna światowa edytuj

We wrześniu 1939 r., po ewakuacji do Rumunii, ppłk Kowalewski działał w bukareszteńskim komitecie ds. pomocy polskim uchodźcom, którym także kierował. W styczniu roku 1940 wyjechał do Francji. W Paryżu, na zlecenie generała Sikorskiego, współtworzył plan skierowanej przeciw Niemcom alianckiej ofensywy na Bałkanach. Przed upadkiem Francji w czerwcu 1940 ewakuował się z Paryża i przez Hiszpanię dotarł do Portugalii, gdzie został członkiem komitetu ds. uchodźców, najpierw w Figueira da Foz, a następnie w Lizbonie. Działał tam także w założonym z jego inicjatywy w listopadzie 1940 r. międzysojuszniczym komitecie tego typu[10].

Kowalewski uzyskał od gen. Sikorskiego anulowanie rozkazu wzywającego do Londynu, a z dniem 15 stycznia 1941 r. mianowano go kierownikiem podlegającej Ministerstwu Spraw Wewnętrznych RP Placówki Łączności z Kontynentem oraz centrali informacyjnej z krajów kontynentu z siedzibą w Lizbonie. W zamierzeniu ministra Stanisława Kota kierowana przez ppłk. Kowalewskiego lizbońska placówka miała być centralą, dostarczającą informacji z całej Europy Zachodniej. Było to przedstawicielstwo Akcji Kontynentalnej, powstałej przede wszystkim na bazie koncepcji Kota, z zasadniczym wpływem Kowalewskiego oraz Jana Libracha[18]. W listopadzie 1940 napisali bowiem memoriały na temat konieczności zorganizowania oporu pod niemiecką dominacją, zarówno pod względem politycznym, jak i militarnym. Zadaniem Akcji było zorganizowanie na obszarze całego świata podziemnej walki z wrogiem wszystkimi sposobami (prócz otwartej akcji zbrojnej), zbieranie informacji politycznych i gospodarczych o działalności państw Osi i jej satelitów, akcja propagandowa skierowana przeciwko koalicji hitlerowskiej, wszelkie formy dywersji politycznej, dążenie do skupienia wszystkich sił polskiego wychodźstwa do walki z wrogiem pod kierownictwem rządu RP, walka z wpływami politycznymi nieprzyjaciela na terenie polskich skupisk oraz organizowanie ruchów strajkowych i sabotażu w warsztatach pracy[10].

Placówka lizbońska stała się, obok działalności organizacji we Francji, niewątpliwie najważniejszym ogniwem polskiej Akcji Kontynentalnej. Misja kierowana przez ppłk. Kowalewskiego była zresztą oceniana przez polski MSW lepiej od placówki francuskiej. Akcja Kontynentalna na terenie Francji i Belgii posiadała jednakże zupełnie odmienny i wyjątkowy charakter, ponieważ planowano tam udział polskich skupisk emigracyjnych w operacjach wojskowych (wywiad, dywersja i sabotaż w czasie okupacji, tworzenie polskich jednostek wojskowych podczas wyzwalania kontynentu). Placówkę w stolicy Portugalii traktowano jako centralny i węzłowy punkt organizacji kontynentalnej. W ramach Akcji Kontynentalnej Jan Kowalewski kierował rozległymi operacjami wywiadowczymi na terenie całej Europy[c], prowadził tajne rokowania z przedstawicielami Węgier, Rumunii i Włoch (operacja Trójnóg) w sprawie wystąpienia tych krajów z wojny. Elementem tej akcji był warunek niepodejmowania współdziałania z Niemcami w zbrodniach przeciw ludzkości, przede wszystkim w masowej eksterminacji Żydów i osób żydowskiego pochodzenia. Obejmowało to także zalecenie niedopuszczania do wysyłania sił wojskowych na front wschodni, zaprzestanie dostaw dla Niemców oraz pomoc dla uchodźców polskich i tolerowanie wywiadu alianckiego na terenie Włoch, Węgier i Rumunii. W dialogu w ramach akcji Trójnóg uczestniczył czynnie również przebywający w Lizbonie były Wiceminister Spraw Zagranicznych RP Jan Szembek. Placówka w Lizbonie prowadziła także rozmowy z niemiecką opozycją antyhitlerowską (przedstawiciele admirała Wilhelma Canarisa, jak Erwin Lahousen, gen. von Falkenhausena i in.)[10].

Ostatecznie o braku sukcesu zakrojonej na szeroką skalę akcji Kowalewskiego i Szembeka zadecydowało alianckie żądanie bezwarunkowej kapitulacji tych państw (ogłoszone przez Roosevelta i Churchilla na konferencji w Casablance i rozciągnięte później na kraje sojusznicze III Rzeszy). Rozstrzygające było jednak wycofanie się zachodnich aliantów z koncepcji inwazji Bałkanów, równoległe z decyzją o oddaniu Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polski) w sowiecką strefę wpływów. Nastąpiło to ostatecznie pod naciskiem Stalina na przełomie listopada i grudnia 1943 na konferencji w Teheranie[10].

Formuła bezwarunkowej kapitulacji zastosowana wobec satelitów Niemiec (z wyjątkiem Włoch) była krótkowzroczna. Zachodni alianci nie mieli koncepcji miejsca tych krajów w walce przeciw III Rzeszy. Elastyczność wobec Włoch, Rumunii, Węgier, Bułgarii i Finlandii mogła skrócić wojnę i nie dopuścić do trwającej następne pięćdziesiąt lat dominacji ZSRR i narzucenia siłą ustroju komunistycznego okupowanej przez Armię Czerwoną wschodniej połowie kontynentu. Nie wykorzystano tych możliwości zupełnie, co skazało misję Kowalewskiego na niepowodzenie – pomimo najdalej idącej gotowości kół rządowych Włoch, Węgier i Rumunii do współpracy z aliantami zachodnimi przeciwko III Rzeszy[d]. Należy nadmienić rozstrzygające w tej kwestii stanowisko Roosevelta, który w Teheranie poparł Stalina, wbrew stanowisku Churchilla, do końca walczącego o inwazję aliancką na Bałkanach.

Jan Kowalewski został odwołany z placówki 20 marca 1944 roku (w dzień po wkroczeniu Wehrmachtu na Węgry) na kategoryczne żądanie Stalina (określone imiennie co do jego osoby) przedstawione w grudniu 1943 r. Churchillowi na konferencji w Teheranie. Fakt ten dowodzi, jak istotną przeszkodę w stalinowskich planach sowietyzacji Europy Środkowo-Wschodniej stanowiły polskie działania dyplomatyczno-wywiadowcze na Bałkanach i jaką rangę sowiecki dyktator przywiązywał do ich storpedowania.

Okres powojenny edytuj

Po wojnie Kowalewski pozostał na emigracji w Londynie. Od 1955 był wydawcą miesięcznika „East Europe and Soviet Russia”, współpracował z Radiem Wolna Europa. Do końca życia zachował przenikliwość umysłu, m.in. dwa lata przed śmiercią rozszyfrował szyfr, którym posługiwał się Romuald Traugutt podczas powstania styczniowego[19]. Przyczyną śmierci Jana Kowalewskiego była choroba nowotworowa.

Upamiętnienie edytuj

 
Mural poświęcony osobie Jana Kowalewskiego, Łódź ul. Nawrot 7

Pamięci płk. Kowalewskiego dedykowana jest książka Geography of the U.S.S.R. brytyjskiego geografa Johna Petera Cole’a(inne języki)[20].

Od 15 stycznia 2012 imię podpułkownika Jana Kowalewskiego nosi 1 Grójecki Ośrodek Radioelektroniczny w Grójcu[21].

Postanowieniem z 4 lipca 2012 w uznaniu wybitnych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski[22], który przekazano rodzinie w czasie uroczystości 15 sierpnia 2012 r.[23]

23 października 2014 na domu przy ulicy Piotrkowskiej 132 w Łodzi, w którym mieszkał w latach szkolnych, odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową[24][25][26].

W 2018 roku powstał film opisujący postać Jana Kowalewskiego w świetle zwycięstwa Polski nad bolszewikami w 1920 roku. Film nosi tytuł Człowiek, który zatrzymał Rosję[27].

24 października 2018 w Lidzbarku Warmińskim odsłonięto obelisk upamiętniający Jana Kowalewskiego[28].

1 kwietnia 2019 władze Politechniki Gdańskiej oraz Muzeum II wojny światowej ustanowiły nagrodę im. Jana Kowalewskiego[29].

Uchwałą z 17 października 2019 Senat RP IX kadencji zdecydował o ustanowieniu roku 2020 Rokiem Jana Kowalewskiego[30]. 14 sierpnia 2020 również Sejm uhonorował Kowalewskiego okolicznościową uchwałą[31].

30 czerwca 2020 Poczta Polska upamiętniła go na znaczku pocztowym[32].

Prezydent RP Andrzej Duda na wniosek Ministra Obrony Narodowej 22 września 2020 mianował go pośmiertnie na stopień generała brygady[33].

24 października 2020 na kamienicy przy ulicy Nawrot 7 w Łodzi odsłonięto mural z podobizną Kowalewskiego.

10 listopada 2021 Publicznej Szkole Podstawowej w Bikówku nadano imię generała brygady Jana Kowalewskiego[34].

W 2022 roku Instytut Pamięci Narodowej wydał książkę : "Generał brygady Jan Kowalewski (1892–1965) – oficer wywiadu i kryptolog. Studia i szkice."[35]

Awanse edytuj

Ordery i odznaczenia edytuj

Zobacz też edytuj

Wykaz literatury uzupełniającej: Jan Kowalewski.

Uwagi edytuj

  1. ↑ Jego kryptoanalityczna intuicja i zdolności pozwoliły mu na odczytanie korespondencji szyfrowej Romualda Traugutta w stulecie powstania styczniowego (1963).
  2. ↑ Obóz Zjednoczenia Narodowego miał struktury zorganizowane na wzór wojskowy.
  3. ↑ Dzięki osobistym kontaktom Kowalewskiego w kołach wojskowych Japonii z lat dwudziestych XX w. łączność radiowa polskiego wywiadu na terenie okupowanej Europy oparta była m.in. na japońskich radiostacjach znajdujących się w europejskich ambasadach podporządkowanego Japonii Cesarstwa Mandżukuo (w Budapeszcie, Bukareszcie i Berlinie). Japonia nie będąca z Polską w stanie wojny otrzymywała w zamian od polskiego wywiadu informacje dotyczące ZSRR. ZSRR przez całą wojnę Japonii z USA i Wielką Brytanią na Pacyfiku w latach 1941–1945 zachował neutralność – Armia Czerwona uderzyła na Japonię 8 sierpnia 1945 roku (łamiąc zawarty w kwietniu 1941 sowiecko-japoński pakt o nieagresji), już po eksplozji amerykańskiej bomby atomowej w Hiroszimie.
  4. ↑ Marszałek Ion Antonescu, zaprzyjaźniony z Kowalewskim z czasów pobytu pułkownika jako attaché wojskowego RP w Bukareszcie, wydawał wręcz polecenia kontaktowania się szeregowi rumuńskich wysłanników z Kowalewskim. Dino Grandi, szef opozycji w ramach włoskiej Wielkiej Rady Faszystowskiej (która ostatecznie w lipcu 1943 zdymisjonowała i aresztowała Mussoliniego, zastępując go marszałkiem Pietro Badoglio) po swej dymisji udzielonej przez Mussoliniego w lutym 1943 przybył później do Lizbony i spotkał się w pierwszej kolejności właśnie z Kowalewskim. W lutym 1943 r. niemający nic do stracenia Duce uderzył silnie w antyosiową grupę, dymisjonując jej przywódców, w tym Galeazza Ciano, swego zięcia, oraz Grandiego. Charakterystyczne, że po wyjeździe tego ostatniego z Włoch do Portugalii, szukał on kontaktu z Kowalewskim, z którym spotykał się w Monte Estoril w willi „Ginalda”, wymieniając uwagi i wnioski na temat niedawnej, realizowanej przez pośredników współpracy. We wrześniu 1943 r. Włosi podpisali w końcu bezwarunkową kapitulację, choć forma, w jakiej to nastąpiło, stanowiła złamanie ze strony aliantów wstępnego porozumienia z marszałkiem Badoglio. Anglosasi zaprzepaścili szansę wcześniejszego przejścia Włoch na stronę aliancką, co mogło pozwolić uniknąć krwawej kampanii włoskiej i pociągnąć za sobą Węgry i Rumunię.

Przypisy edytuj

  1. ↑ W ewidencji wojskowej figurował jako „Jan III Kowalewski” dla odróżnienia od innych oficerów WP noszących to samo imię i nazwisko.
  2. ↑ a b c d e f Grott 2019 ↓, s. 6.
  3. ↑ a b c Dekret Naczelnika Państwa L. 11314 V.M. Adj. Gen. z 1922 r. (Dziennik Personalny z 1922 r. Nr 6, s. 226), nr krzyża 5247.
  4. ↑ W 1935 dokonano sprostowania daty urodzenia z 23 października na 24 października. Stwierdzenia. „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”. Nr 8, s. 56, 1 czerwca 1935. 
  5. ↑ a b c d Anna Gronczewska: Łodzianin, który złamał sowieckie szyfry, czyli historia Jana Kowalewskiego. Dziennik Łódzki, 2019-11-11. [dostęp 2020-09-02]. (pol.).
  6. ↑ a b c d e f Grott 2019 ↓, s. 11–15.
  7. ↑ a b c d e f Grott 2019 ↓, s. 7.
  8. ↑ a b c Grott 2019 ↓, s. 9–10.
  9. ↑ a b c d Jan Kowalewski. Cichy bohater Bitwy Warszawskiej [online], PolskieRadio24.pl [dostęp 2022-08-30].
  10. ↑ a b c d e Trzy zwycięstwa Jana Kowalewskiego [online], Muzeum Historii Polski [dostęp 2022-08-30] (pol.).
  11. ↑ Obliczenia te należy uznać za przybliżone, bowiem materiał szyfrowy nie zachował się w stopniu równomiernym dla wszystkich okresów i odcinków frontu. W odnalezionych aktach polskiego Biura Szyfrów zachowanych jest ponad 100 rosyjskich kluczy szyfrowych złamanych i zdobytych w od lata 1919 do końca 1920. Pierwsze kilka miesięcy (do lutego 1920) to okres zdobywania doświadczeń. Czas łamania, wprowadzanych przeciętnie co 15 dni, nowych rosyjskich szyfrów zmniejszył się z około dwóch–trzech tygodni do średnio dwóch–trzech dni, a liczba szyfrogramów odczytywanych w ciągu jednego–dwóch dni zwiększyła się z 10–15% do 90% ogólnej ich liczby. za: Grzegorz Nowik Zanim złamano Enigmę: Polski radiowywiad podczas wojny z bolszewicką Rosją 1918–1920. Wojskowe Biuro Badań Historycznych. Warszawa 2004, wyd. Oficyna Wydawnicza „Rytm” ISBN 83-7399-099-2.
  12. ↑ a b c d e f Grott 2019 ↓, s. 17.
  13. ↑ Przemysław Waingertner: Jan Kowalewski – doceniony po… 100 latach. Uniwersytet Łódzki, 3 stycznia, 2020 r. [dostęp 2020-05-22]. (pol.).
  14. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 75 z 5 sierpnia 1924 roku, s. 427.
  15. ↑ a b c d Grott 2019 ↓, s. 20–23.
  16. ↑ Z dnia. Płk. Kowalewski w Bukareszcie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 98 z 9 kwietnia 1933. 
  17. ↑ a b c Grott 2019 ↓, s. 25–27.
  18. ↑ Jan Librach, Nota o "Akcji Kontynentalnej", „Zeszyty Historyczne” (zeszyt 123), Paryż: Instytut Literacki, 1973, s. 159-171.
  19. ↑ Emil Noiński, Dekryptaż szyfru Romualda Traugutta i biskupa Andrzeja Chryzostoma Załuskiego. Przyczynek do ostatnich lat życia Jana Kowalewskiego, [w:] Grzegorz Nowik, Stefan Artymowski (red.), Jan Kowalewski (1892–1965). Kryptolog do zadań specjalnych, Sulejówek – Emów – Warszawa: Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Akademia Sztuki Wojennej, Instytut Józefa Piłsudskiego, 2023, s. 311–341, ISBN 978-83-968287-0-5, ISBN 978-83-63872-70-0 [dostęp 2024-01-24].
  20. ↑ John Peter Cole, F. C. German: Geography of the USSR. Westminster: Penguin, 1961.
  21. ↑ Decyzja Nr 481/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 grudnia 2011 r. w sprawie nadania imienia patrona 1. Grójeckiemu Ośrodkowi Radioelektronicznemu w: Dziennik Urzędowy Ministra Obrony Narodowej Nr 25 z 31 grudnia 2011 r., poz. 408. Decyzja weszła w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, czyli 15 stycznia 2012 r.
  22. ↑ a b M.P. z 2012 r. poz. 946 „W uznaniu wybitnych zasług dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej”.
  23. ↑ Nominacje i odznaczenia na dziedzińcu Pałacu. prezydent.pl, 15 sierpnia 2012. [dostęp 2012-08-15].
  24. ↑ Jan Kowalewski – łodzianin, który rozszyfrował Armię Czerwoną [online], Urząd Miasta Łodzi [dostęp 2023-01-16] (ang.).
  25. ↑ Upamiętniono kryptologa, oficera wywiadu ppłk. Jana Kowalewskiego [online], Onet.pl, 23 października 2014 [zarchiwizowane z adresu 2014-10-24].
  26. ↑ Wiesław Pierzchała, Upamiętniono kryptologa, oficera wywiadu ppłk. Jana Kowalewskiego. Łódź pamięta o szyfrancie, który pomógł zrealizować cud; „Co tydzień historia” (dod. do „Polska. Dziennik Łódzki”), 30 X 2014, s. 3.
  27. ↑ Człowiek, który zatrzymał Rosję [online], FilmPolski [dostęp 2021-06-16] (pol.).
  28. ↑ Policja Warmińsko-Mazurska, Lidzbark Warm.: Uroczystość odsłonięcia obelisku upamiętniającego ppłk. dypl. Jana Kowalewskiego [online], Policja Warmińsko-Mazurska [dostęp 2023-10-26] (pol.).
  29. ↑ #PoznajJanaKowalewskiego – nagroda im. ppłk. Jana Kowalewskiego | Muzeum II Wojny Światowej [online], muzeum1939.pl [dostęp 2023-10-26] (pol.).
  30. ↑ M.P. z 2019 r. poz. 1044.
  31. ↑ Sejm przyjął uchwałę ws. upamiętnienia zasług Jana Kowalewskiego dla niepodległości RP. Dzieje.pl, 2020-08-14. [dostęp 2020-08-15].
  32. ↑ Poczta Polska wydała znaczek poświęcony Janowi Kowalewskiemu, Znaczek Jan Kowalewski.
  33. ↑ a b Postanowienie Prezydenta RP w sprawie mianowania na stopień generała brygady.
  34. ↑ NADANIE PSP W BIKÓWKU IMIENIA GEN. BRYG. JANA KOWALEWSKIEGO (10. 11. 2021) – DUSZPASTERSTWO WOJSKOWE GARNIZONU RADOM I GRÓJEC [online], 19 listopada 2021 [dostęp 2023-10-26] (pol.).
  35. ↑ Instytut Pamięci Narodowej, Generał brygady Jan Kowalewski (1892–1965) – oficer wywiadu i kryptolog. Studia i szkice [online], Instytut Pamięci Narodowej [dostęp 2022-11-10] (pol.).
  36. ↑ a b c d e f g h i Polski Słownik Biograficzny, t. 14. 1969, s. 525.
  37. ↑ M.P. z 1932 r. nr 64, poz. 82 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
  38. ↑ Dziennik Personalny MSWojsk Nr 8/1932, s. 331.
  39. ↑ Grzegorz Nowik. Polski radio-wywiad w wojnie z bolszewicką Rosją. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. T. 5/2004. s. 59. 
  40. ↑ „Na wniosek gen. br. Hallera Józefa za męstwo i odwagę wykazane w bitwie Kaniowskiej w składzie b. II Korpusu Wschodniego w dniu 11.5.18 r.”, Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych L. 2098 z 1921 r. (Dziennik Personalny z 1921 r. Nr 42, s. 1673).
  41. ↑ M.P. z 1933 r. nr 64, poz. 82 „za zasługi na stanowisku attaché wojskowego”.
  42. ↑ a b c Michał Kulig: W tajnej służbie Najjaśniejszej Rzeczypospolitej. „Gazeta Częstochowska”. 1462 /nr 11, 2020-03-19. [dostęp 2020-08-19].
  43. ↑ Arkadiusz Tarnowski: Polska i Japonia 1989–2004. Stosunki polityczne, gospodarcze i kulturalne. Warszawa: Trio, 2009, s. 21.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Kowalewski&oldid=72676217”