Wikipedia

Jean-Marie Lustiger

francuski duchowny katolicki, kardynał

Jean-Marie Lustiger (wym. ʒɑ̃ maʁi lystiʒe ( odsłuchaj); ur. jako Aron Lustiger 17 września 1926 w Paryżu[3], zm. 5 sierpnia 2007 tamże[4]) – francuski duchowny rzymskokatolicki pochodzenia żydowskiego, biskup Orleanu w latach 1979–1981, arcybiskup Paryża i ordynariusz mieszkających we Francji wiernych obrządków wschodnich w latach 1981–2005, kardynał prezbiter od 1983 roku. Od 1995 do 2007 roku wchodził w skład Akademii Francuskiej.

Jean-Marie Lustiger
Aron Lustiger
Kardynał prezbiter
Ilustracja
Rien n’est impossible à Dieu[1]
Dla Boga nie ma nic niemożliwego
Kraj działania

Francja

Data i miejsce urodzenia

17 września 1926
Paryż, Francja

Data i miejsce śmierci

5 sierpnia 2007
Paryż, Francja

Miejsce pochówku

krypta katedry Notre-Dame w Paryżu

Biskup Orleanu
Okres sprawowania

1979–1981

Arcybiskup Paryża
Okres sprawowania

1981–2005

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Prezbiterat

17 kwietnia 1954

Nominacja biskupia

10 listopada 1979

Sakra biskupia

8 grudnia 1979

Kreacja kardynalska

2 lutego 1983
Jan Paweł II

Kościół tytularny

Ss. Marcellino e Pietro (1983–1994),
S. Luigi dei Francesi (1994–2007)

Odznaczenia
Wielka Wstęga Orderu Cedru Baliw Wielkiego Krzyża Honoru i Poświęcenia Krzyż Wielki Orderu Infanta Henryka (Portugalia)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Wiadomości w Wikinews
Sukcesja apostolska
Data konsekracji

8 grudnia 1979

Konsekrator

François Marty

Współkonsekratorzy

Eugène-Marie Ernoult,
Daniel Pézeril

Życiorys edytuj

Pochodzenie i młodość edytuj

Aron[a] Lustiger urodził się 17 września 1926 roku w szpitalu Rotschilda w Paryżu[7][5]. Wywodził się z rodziny polskich Żydów z Będzina, która na początku XX wieku opuściła polskie ziemie i przeprowadziła się do Francji[8][3]. Jego ojciec, Karl (Karol, Charles) Lustiger, urodził się w 1899 roku w Będzinie i był synem przewodniczącego cechu piekarzy mieszkającego wraz z rodziną w kamienicy przy ul. Kołłątaja 34[9][10][11]. W 1917 roku wyemigrował z rodzinnego miasta najpierw do Magdeburga, a następnie do Paryża, gdzie osiadł wśród miejscowej emigracyjnej społeczności polskich Żydów[12][10]. Na miejscu poznał o cztery lata młodszą Gissel-Léę (Gisèle-Léę) Lustiger, pochodzącą z Będzina córkę tamtejszego rabina i jednocześnie swoją daleką krewną[13][11][10]. W 1925 roku Lustigerowie pobrali się i otworzyli sklep z wyrobami pończoszniczymi w 18. dzielnicy[10][12]. Doczekali się dwójki dzieci – oprócz syna Arona mieli także urodzoną w 1930 roku córkę Arlette[12][14]. Krewnym Lustigerów (kuzynem Arona i Arlette) był Arno Lustiger, mieszkający przez wiele lat w Niemczech historyk i pisarz[15].

Młody Aron Lustiger w Paryżu ukończył szkołę podstawową, zaś później, w latach 1936–1939 uczył się w paryskim liceum Lycée Montaigne[11][7]. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, w sierpniu 1939 roku Aron i Arlette ze względów bezpieczeństwa zostali przez rodziców oddani pod opiekę zaprzyjaźnionej katolickiej rodzinie Combesów z Orleanu[12][10]. W Orleanie Aron Lustiger kontynuował naukę licealną w tamtejszym Lycée Pothier w latach 1940–1942, a następnie, do 1943 roku, uczył się w miejscowym niższym seminarium duchownym uzyskując tytuł licencjata[7]. Pod wpływem rodziny Combesów i ich silnej wiary wraz z siostrą postanowili dokonać konwersji na katolicyzm – Aron po raz pierwszy wolę zostania chrześcijaninem wyraził w 1940 roku tuż przed Wielkanocą[3][10][12]. 21 sierpnia 1940 roku Aron Lustiger został ochrzczony w kaplicy domu biskupiego w Orleanie przez biskupa tamtejszej diecezji Julesa-Marie-Victora Courcouxa[8][16][7]. Podczas chrztu, w którym uczestniczyli jego rodzice, zmienił imię na Jean-Marie, a jego rodzicami chrzestnymi zostali Suzanne Combes i Jean Bathellie[3][7]. Lustigerowie ze sceptycyzmem odnosili się do zmiany wiary swoich dzieci (Arlette przyjęła chrzest w późniejszym czasie)[17]. Gdy niemieccy naziści i ich francuscy kolaboranci rozpoczęli obławę na Żydów w okupowanej od 1940 roku Francji, Gisèle-Léa Lustiger ukrywała się w Paryżu[6]. W 1941 roku zadenuncjował ją chcący uzyskać przychylność władz okupacyjnych sąsiad, wskutek czego została aresztowana przez Gestapo[6][7]. Niedługo później wysłano ją do obozu przejściowego w Drancy, skąd następnie trafiła do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie została zamordowana w 1943 roku[b][7][6]. W tym samym czasie jej mąż wraz z synem przebywali i pracowali w tzw. „wolnej strefie”[11].

Po wyzwoleniu Francji spod okupacji niemieckiej w 1945 roku ojciec Jeana-Marie, który przeżył wojnę (zmarł w 1982 roku[9]), nie potrafił się pogodzić z decyzją syna o zmianie religii i podjął starania o unieważnienie jego chrztu[16][7]. Gdy Jean-Marie oświadczył mu, że chce zostać księdzem, Charles Lustiger nie rozmawiał z nim przez dwa lata[17].

Kapłaństwo edytuj

Prezbiter edytuj

W latach 1945–1946 Jean-Marie Lustiger studiował literaturę na Sorbonie, z kolei w latach 1946–1954 odbył studia z zakresu filozofii i teologii w seminarium duchownym Séminaire des Carmes będącym wydziałem paryskiego Instytutu Katolickiego[7][3]. 17 kwietnia 1954 roku otrzymał święcenia kapłańskie w kaplicy Séminaire des Carmes od Émile’a-Arsène’a Blancheta, biskupa tytularnego Lero i rektora Instytutu Katolickiego[3][10][7]. Następnie przez piętnaście lat był duszpasterzem akademickim: w okresie od 1954 do 1959 roku pełnił funkcję kapelana parafii uniwersyteckiej w Paryżu, kapelana studentów literatury i nauk Sorbony oraz kapelana studentów Grandes écoles (m.in. ENS de Fontenay-Saint-Cloud), zaś od 1959 do 1969 roku był dyrektorem Centre Richelieu, odpowiedzialnym za kapelanów nowych uniwersytetów regionu paryskiego[16][7]. Od samego początku swojego prezbiteratu stawiał sobie za cel przywracanie wiary i reewangelizację ludzi w zlaicyzowanej Francji. Był autorem memorandum do ówczesnego arcybiskupa Paryża, kardynała François Marty’ego, w którym zaproponował rewolucyjną strategię reewangelizacji Francji, polegającą na przekierowaniu uwagi Kościoła rzymskokatolickiego ze swojej władzy na intelektualistów i ludzi kultury jako tych, którzy kształtują umysły oraz styl życia w kraju[3]. Podobne stanowisko zajmował w sprawie całej Europy[3].

W 1969 roku Lustiger został proboszczem parafii św. Joanny de Chantal na obrzeżach Paryża[7][3]. Podczas pełnienia tej funkcji przez następne dziesięć lat stał się sławny za sprawą swoich kazań i przyjmowania jako wikariuszy duchownych „niewygodnych” w innych parafiach, takich jak np. późniejszy arcybiskup Paryża André Vingt-Trois[7][3][16]. Popierał reformy opracowane na soborze watykańskim II jednak uważał, że sposób ich wprowadzania w Kościele rzymskokatolickim pozostawia wiele do życzenia, szczególnie jeśli chodzi o liturgię – ubolewał nad pozbawieniem jej bogactwa symboliki wyrażanej przez słowa, gesty i muzykę[3].

Biskup i kardynał edytuj

10 listopada 1979 roku Jean-Marie Lustiger został mianowany biskupem Orleanu, zaś 8 grudnia tego roku otrzymał sakrę biskupią od arcybiskupa Paryża, kardynała François Marty’ego, w asyście arcybiskupa Sens Eugène’a-Marie Ernoulta oraz biskupa tytularnego Reperi i biskupa pomocniczego Paryża Daniela Pézerila[3][8][7]. 31 stycznia 1981 roku przejął po emerytowanym kardynale Marty’m stanowisko arcybiskupa Paryża, zaś 12 marca tego roku został także ordynariuszem mieszkających we Francji wiernych obrządków wschodnich[7][3][10]. 2 lutego 1983 roku papież Jan Paweł II wyniósł go do godności kardynała z przydzielonym tytułem prezbitera Ss. Marcellino e Pietro[3][7][10].

Jako arcybiskup Paryża Jean-Marie Lustiger w każdą niedzielę wieczorem wygłaszał homilie do intelektualistów w paryskiej katedrze Notre Dame, co było realizacją postulatu zawartego w memorandum, które napisał do ówczesnego arcybiskupa Paryża na początku swojego prezbiteratu. Według George’a Weigla, biografa Jana Pawła II, memorandum to dotarło do Watykanu i sprawiło, że Lustiger został zauważony i doceniony przez papieża[3]. Różni biografowie określali Lustigera mianem „buldożera”, osobowość impulsywną, niekiedy nawet autorytarną, ale jednocześnie bardzo pracowitą i wyróżniającą się głęboką pobożnością. Kierując archidiecezją paryską zainicjował budowę kilku kościołów w stolicy Francji, ponadto wraz z grupą biskupów był pomysłodawcą założenia katolickiej telewizji KTO, którą obecnie można odbierać na terenie całej Francji[17]. Lustiger cieszył się także szacunkiem francuskiej społeczności żydowskiej, jednak niekiedy był przedmiotem krytyki ze strony jej przedstawicieli, m.in. za „ostentacyjne dźwiganie krzyża na Montmartre” w czasie corocznej drogi krzyżowej w Wielkim Tygodniu. Według różnych szacunków Lustiger ochrzcił około stu francuskich Żydów, a czterech z nich zdecydowało się na kapłaństwo[10].

 
Jean-Marie Lustiger w 1987 roku
 
Jean-Marie Lustiger między papieżem Janem Pawłem II a arcybiskupem Zagrzebia, kardynałem Franjem Kuhariciem na zdjęciu z 1997 roku, zrobionym podczas podróży apostolskiej Jana Pawła II do Bośni i Hercegowiny

Kardynał Lustiger wielokrotnie uczestniczył w sesjach Światowego Synodu Biskupów w Watykanie[3]. Był obecny na VI Zgromadzeniu Zwyczajnym Synodu Biskupów (od 29 września do 28 października 1983 roku), II Zgromadzeniu Nadzwyczajnym Synodu Biskupów (od 24 listopada do 8 grudnia 1985 roku) i VIII Zgromadzeniu Zwyczajnym Synodu Biskupów (od 30 września do 28 października 1990 roku)[7]. W latach 1990–1994 był członkiem sekretariatu generalnego Synodu[7][3]. W dniach 28 listopada–14 grudnia 1991 roku uczestniczył w Zgromadzeniu Specjalnym Synodu Biskupów dla Europy w Watykanie, pełniąc jednocześnie funkcję prezydenta-delegata[7][3]. Brał także udział w Drugim Zgromadzeniu Specjalnym Synodu Biskupów dla Europy w Watykanie w dniach 1–23 października 1999 roku[7].

W 1993 roku złożył oficjalną wizytę w Będzinie[11]. Była to w sumie jego druga wizyta w mieście, z którego pochodzili jego przodkowie – pierwszą, nieoficjalną, złożył rok wcześniej[10][11]. Wraz kardynałem Lustigerem do Będzina przyjechała wtedy grupa Izraelczyków. Podczas tej wizyty Lustiger uczestniczył w obchodach 50. rocznicy likwidacji getta będzińskiego, a także dokonał odsłonięcia obelisku w miejscu spalonej w 1939 roku synagogi będzińskiej oraz tablicy poświęconej księdzu Mieczysławowi Zawadzkiemu[11].

26 listopada 1994 roku na mocy bulli papieskiej Lustiger został przeniesiony do tytułu prezbitera S. Luigi dei Francesi[7][10]. 15 czerwca 1995 roku wybrano go na członka Akademii Francuskiej[7][16]. 24 marca 1997 roku, przy okazji kolejnej i zarazem ostatniej wizyty w Będzinie, jako pierwszy otrzymał od miejscowej rady miejskiej tytuł Honorowego Obywatela Miasta Będzina[10][11]. W 1997 roku był ponadto gospodarzem XII Światowych Dni Młodzieży[16].

Kardynał był uważany za osobę bardzo bliską papieżowi Janowi Pawłowi II[3]. Towarzyszył mu w wielu jego podróżach apostolskich, m.in. w tej do Polski w 1983 roku, ponadto kilkukrotnie pełnił funkcję osobistego wysłannika tego papieża: na zakończenie obchodów 100. rocznicy ewangelizacji Burundi (Gitega, 22 listopada 1998 roku), na uroczystość upamiętniającą 300. rocznicę poświęcenia katedry nicejskiej (Nicea, 2 maja 1999 roku), na obchody 150. rocznicy utworzenia diecezji Basse-Terre na Gwadelupie (19 listopada 2000 roku) oraz na obchody 60. rocznicy wyzwolenia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau (27 stycznia 2005 roku)[3][12][7].

11 lutego 2005 roku zrezygnował z funkcji arcybiskupa Paryża – jego następcą został kardynał André Vingt-Trois[7][16]. W dniach 11 lutego–5 marca 2005 roku pełnił funkcję administratora apostolskiego Paryża[7]. 14 marca 2005 roku zrzekł się stanowiska ordynariusza francuskich wiernych obrządków wschodnich, zaś w dniach 18–19 kwietnia tego roku uczestniczył w konklawe, które wybrało papieża Benedykta XVI[7].

31 maja 2007 roku ciężko chory, poruszający się na wózku inwalidzkim Lustiger oficjalnie złożył rezygnację z członkostwa w Akademii Francuskiej[7][17]. W 2007 roku otrzymał także Nagrodę Jana Nowaka-Jeziorańskiego za „konsekwentne działania na rzecz wartości europejskich, budowy wspólnej Europy i obalenia systemów totalitarnych XX wieku”[18]. Ze względu na zły stan zdrowia nagrodę tę odebrał w paryskim szpitalu[10].

Życie prywatne edytuj

Stosunek do własnego pochodzenia edytuj

Lustiger sam o sobie mówił w sposób następujący: „Jestem kardynałem, Żydem, synem migranta”[17]. Był zwolennikiem dialogu z judaizmem, a antysemityzm określał mianem „antyteizmu”[10]. Zawsze przy tym podkreślał: „Urodziłem się jako Żyd i jestem nim nadal. Dla mnie powołaniem Izraela jest niesienie światła poganom. Taka jest moja nadzieja i wierzę, że właśnie chrześcijaństwo jest wypełnieniem tej misji”[3][10].

Śmierć i pogrzeb edytuj

Jean-Marie Lustiger zmarł po długiej walce z rakiem gardła 5 sierpnia 2007 roku o godzinie 19:20 w szpitalu Maison médicale Jeanne-Garnier w Paryżu[19][20][7]. Na wieść o śmierci kardynała papież Benedykt XVI wysłał arcybiskupowi Paryża André Vingtowi-Trois telegram kondolencyjny[7][16]. 9 sierpnia 2007 roku ciało Lustigera zostało wystawione w paryskiej katedrze Notre-Dame w godzinach od 9:00 do 22:00., z kolei 10 sierpnia tego roku o godzinie 10.00 w katedrze Notre-Dame rozpoczął się pogrzeb kardynała – mszy pogrzebowej przewodniczył kardynał André Vingt-Trois[7]. Liturgię żałobną poprzedziło odmówienie na placu przed katedrą Notre-Dame przez Arno Lustigera, kuzyna kardynała, kadiszu (co wynikało z ostatniej woli zmarłego) oraz odczytanie psalmu 113 przez Jonasa Mosesa-Lustigera, stryjecznego prawnuka Lustigera[19][21].

W uroczystości wzięło udział 5 tysięcy osób, wśród których oprócz rodziny zmarłego znalazł się prezydent Francji Nicolas Sarkozy, premier Francji François Fillon, kilku członków francuskiego rządu, kilkuset różnej rangi duchownych rzymskokatolickich (szesnastu kardynałów, pięćdziesięciu biskupów i pięciuset księży, w tym delegacja Konferencji Episkopatu Polski z prymasem Polski, kardynałem Józefem Glempem, kardynałem Franciszkiem Macharskim oraz arcybiskupem Józefem Życińskim), była pierwsza dama Francji Bernadette Chirac, były prezydent Polski Lech Wałęsa, a także przedstawiciele innych religii i gminy żydowskiej, na terenie której urodził się kardynał[20][7][19][22].

W trakcie mszy pogrzebowej kardynał Paul Poupard, przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury, odczytał przesłanie kondolencyjne papieża Benedykta XVI, a Jonas Moses-Lustiger wsypał do stojącej na trumnie misy, zgodnie z wolą zmarłego, ziemię, którą zebrał przed klasztorem Kuszenia w pobliżu Jerycha i w ogrodzie Oliwnym w Jerozolimie i którą później zaniósł pod Ścianę Płaczu, na Golgotę i do Grobu Pańskiego[20][7][19][21]. Pod koniec uroczystości trumna z ciałem kardynała została złożona w niedostępnej dla zwiedzających krypcie katedry Notre-Dame, znajdującej się pod chórem i będącej miejscem spoczynku arcybiskupów Paryża po XVII wieku[7]. Obok trumny umieszczono misę z ziemią zebraną przez Jonasa Mosesa-Lustigera, a także napis osobiście przygotowany przez Lustigera przed śmiercią o następującej treści: „Moimi patronami byli arcykapłan Aaron, św. Jan – umiłowany uczeń i Matka Boża, Służebnica Słowa. Ja zaś otrzymałem wiarę, otrzymałem chrzest, ale do końca pozostałem Żydem, jak wszyscy apostołowie”[20][21].

Publikacje edytuj

Na podstawie[23].

  • Sermons d’un curé de Paris (1978, Fayard)
  • Pain de vie et peuple de Dieu (1981, Le Critérion)
  • Osez croire (1985, Le Centurion)
  • Osez vivre (1985, Le Centurion)
  • Premiers pas dans la prière (1986, Nouvelle Cité)
  • Prenez place au cœur de l’Église (1986, Office chrétien des handicapés)
  • Le Choix de Dieu – rozmowa z Jeanem-Louisem Missiką i Dominique Wolton (1987)
  • Six sermons aux élus de la Nation, 1981–1986 (1987)
  • La Messe (1988, Bayard)
  • Dieu merci, les droits de l’homme (1990, Critérion)
  • Le Sacrement de l’onction des malades (1990)
  • Le Saint-Ayoul de Jeanclos – we współpracy z Alainem Peyrefitte’em (1990, Fayard)
  • Nous avons rendez-vous avec l’Europe (1991, Mame)
  • Dare to rejoice – kompilacja amerykańska (1991, Our Sunday visitor)
  • Petites paroles de nuit de Noël (1992)
  • Devenez dignes de la condition humaine (1995, Flammarion)
  • Le Baptême de votre enfant (1997, Fleurus)
  • Soyez heureux (1997, Nil)
  • Pour l’Europe, un nouvel art de vivre (1999, PUF)
  • Les prêtres que Dieu donne (2000, Desclée de Brouwer)
  • Comme Dieu vous aime – pielgrzymka do Jerozolimy, Rzymu i Lourdes (2001, Parole et Silence)
  • La Promesse (2002, Parole et Silence)
  • Comment Dieu ouvre la porte de la foi (2004, Desclée de Brouwer)
  • Contempler l’Apocalypse (2005, Parole et Silence)

Polskie wydania edytuj

Na podstawie[24][25][26].

  • Kazania paryskiego proboszcza (1985, Znak)
  • Pierwsze kroki w modlitwie (1989, Znak)
  • Wybór Boga (1992, Znak)
  • Msza (1993, WAM)
  • Bądźcie szczęśliwi (2002, Znak)
  • Bądźcie godni swego człowieczeństwa (2005, Verbinum)
  • Kapłani, których daje Bóg (2006, eSPe)
  • Jak Bóg otwiera bramę wiary (2006, W drodze)
  • Obietnica (2006, eSPe)

Nagrody i odznaczenia edytuj

Upamiętnienie edytuj

 
Ogród upamiętniający Jeana-Marie Lustigera na terenie opactwa benedyktyńskiego w Abu Ghausz w 2016 roku
  • 23 października 2013 roku na terenie opactwa benedyktyńskiego w Abu Ghausz otwarto ogród upamiętniający Jeana-Marie Lustigera[7][32].
  • 13 czerwca 2017 roku na mocy Uchwały Nr XXXVII/294/2017 Rady Miejskiej Będzina imieniem Jeana-Marie Lustigera nazwano plac położony przed siedzibą będzińskiego Starostwa Powiatowego (przedmiotowy obszar otrzymał nazwę „plac kard. Jean-Marie Lustigera”)[33].

Wykorzystanie w kulturze edytuj

Postać kardynała Jeana-Marie Lustigera została przedstawiona w poświęconym mu francuskim telewizyjnym filmie biograficznym Le métis de Dieu (znany także pod anglojęzycznym tytułem The Jewish Cardinal; w Polsce znany pod tytułem festiwalowym Żydowski kardynał), wyreżyserowanym przez Ilana Durana Cohena[34][12][35]. Film ten został po raz pierwszy pokazany 24 marca 2013 roku w szwajcarskiej stacji telewizyjnej RTS Un, z kolei 21 listopada tego roku odbyła się jego światowa premiera[34][35].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Według niektórych źródeł miał na imię „Aaron”[3][5][6], jednak właściwą wersją jego imienia jest „Aron” – ta wersja znalazła się w akcie zgonu kardynała[7] i w treści napisu na jego trumnie, była też używana w programie mszy pogrzebowej 10 sierpnia 2007 roku.
  2. ↑ Jej nazwisko pojawia się w Mémorial des Juifs de France z numerem 48 i datą 13 lutego 1943 roku[7][13].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Lena Marguerite: "Rien n'est impossible à Dieu".. [w:] Accueil [on-line]. la-croix.com, 2007-10-06. [dostęp 2021-09-24]. (fr.).
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Aron Jean-Marie Cardinal Lustiger †. catholic-hierarchy.org. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Mirosław Miarczyński: Kardynał Jean-Marie Lustiger - drugi papież żydowskiego pochodzenia?. kosciol.pl, 2005-04-16. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  4. ↑ Le cardinal Jean-Marie Lustiger est mort. archive.md, 2007-08-05. [dostęp 2021-09-17]. (fr.).
  5. ↑ a b Jean-Marie LUSTIGER. [w:] Profile [on-line]. gw.geneanet.org. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  6. ↑ a b c d Shalom Goldman: Jewish–Christian Difference and Modern Jewish Identity: Seven Twentieth-Century Converts. books.google.pl, 2015. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj The Cardinals of the Holy Roman Church. [w:] (29) 14. LUSTIGER, Jean-Marie [on-line]. cardinals.fiu.edu. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  8. ↑ a b c Lustiger Jean-Marie. sztetl.org.pl. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  9. ↑ a b Karl LUSTIGER. [w:] Profile [on-line]. gw.geneanet.org. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Będzin: Przybliżamy postać Jean-Marie Lustigera [ZDJĘCIA]. [w:] Wiadomości [on-line]. bedzin.naszemiasto.pl, 2012-01-30. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  11. ↑ a b c d e f g h Kardynał Jean - Marie Lustiger. biblioteka.bedzin.pl, 2008-02-26. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  12. ↑ a b c d e f g John Connelly: The Jewish Cardinal: Jean-Marie Lustiger and the Struggle for Interfaith Reconciliation. h-france.net. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  13. ↑ a b Gissel Léa LUSTIGER. [w:] Profile [on-line]. gw.geneanet.org. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  14. ↑ Arlette LUSTIGER. [w:] Profile [on-line]. gw.geneanet.org. [dostęp 2021-09-17]. (ang.).
  15. ↑ Lustiger Arno. sztetl.org.pl. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  16. ↑ a b c d e f g h Śp. kard. Jean-Marie Lustiger. opoka.org.pl, 2008-02-13. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  17. ↑ a b c d e Syn migrantów, Żyd, kardynał. 10. rocznica śmierci kard. Lustigera. wiez.pl, 2007-08-05. [dostęp 2021-09-17]. (pol.).
  18. ↑ a b Nagrodzeni. [w:] Nagroda J. Nowaka-Jeziorańskiego [on-line]. wroclaw.pl, 2013-10-28. [dostęp 2021-09-23]. (pol.).
  19. ↑ a b c d Mirosław Kropidłowski: Pogrzeb kardynała Jean-Marie Lustiger\’a. ekumenizm.pl, 2007-08-11. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
  20. ↑ a b c d Tysiące osób żegnały kardynała Jeana-Marie Lustigera. [w:] Francja [on-line]. wiadomosci.wp.pl, 2007-08-10. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
  21. ↑ a b c Pogrzeb kard. Lustigera. [dostęp 2007-08-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-07)].
  22. ↑ Kadysz za kardynała. tvn24.pl, 2007-08-10. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
  23. ↑ Jean-Marie LUSTIGER. [w:] Œuvres [on-line]. academie-francaise.fr. [dostęp 2021-09-24]. (fr.).
  24. ↑ Lista książek: Jean-Marie Lustiger. [w:] Autorzy [on-line]. znak.com.pl. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
  25. ↑ Msza Jean-Marie Lustiger. tezeusz.pl. [dostęp 2021-09-30]. (pol.).
  26. ↑ kard. Jean-Marie Lustiger - autor. [w:] Indeks autorów [on-line]. poczytaj.pl. [dostęp 2021-09-30]. (pol.).
  27. ↑ a b c Jean-Marie LUSTIGER. web.archive.org. [dostęp 2021-09-24]. (fr.).
  28. ↑ Jean-Marie Lustiger. [w:] Honorowi obywatele [on-line]. bedzin.pl. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
  29. ↑ Weltkirche. [w:] Archiv [on-line]. kirchenzeitung.at, 2006-03-16. [dostęp 2021-09-24]. (niem.).
  30. ↑ Klaus Arntz: Renommierter Theologe und exemplarischer Christ. idw-online.de, 2007-06-08. [dostęp 2021-09-24]. (niem.).
  31. ↑ Honorary degree holders. [w:] Notable alumni and staff [on-line]. about.unimelb.edu.au. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  32. ↑ The Memorial Garden of Aaron Jean-Marie Lustiger. saxum.org, 2021-09-16. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  33. ↑ XXXVII Sesja Rady Miejskiej Będzina, Uchwały Rady Miejskiej z dnia 13 czerwca 2017 roku; zmiany uchwały Nr XIX/216/2008 Rady Miejskiej w Będzinie z dnia 28 stycznia 2008 roku w sprawie nadania nazwy dla placu położonego przed siedzibą Starostwa Powiatowego w Będzinie przy ulicy sączewskiego. [w:] Uchwała Nr XXXVII/294/2017 pdf [on-line]. bedzin.bip.info.pl, 2017-06-13. [dostęp 2021-09-24]. (pol.).
  34. ↑ a b Freddy Landry: Le métis de Dieu. rtsr.ch, 2013-03-25. [dostęp 2021-09-27]. (fr.).
  35. ↑ a b Żydowski kardynał. [w:] Film [on-line]. filmweb.pl. [dostęp 2021-09-27]. (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jean-Marie_Lustiger&oldid=70895096”