Jedenastozgłoskowiec
Jedenastozgłoskowiec – format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje jedenaście sylab. W poezji polskiej średniówka występuje w nim przeważnie po sylabie piątej, bardzo rzadko po czwartej lub szóstej. Jako format wiersza sylabotonicznego przeważnie w postaci bezśredniówkowej[1].
Znane dzieła pisane jedenastozgłoskowcem:
- Jan Kochanowski – Szachy, Odprawa posłów greckich
- Piotr Kochanowski – przekład utworu Jerozolima wyzwolona Tassa
- Ignacy Krasicki – Monachomachia, Hymn do miłości Ojczyzny
- Juliusz Słowacki – Beniowski, Król-Duch, Balladyna
- Adam Mickiewicz – Grażyna
- Dante Alighieri – Boska komedia
Jedenastozgłoskowiec stanowi w literaturze polskiej naturalne tworzywo form stroficznych pochodzenia włoskiego, jak tercyna, sekstyna, oktawa i sonet, pisanych po włosku miarą jedenastozgłoskową (endecasillabo), jakkolwiek w sonecie na pierwsze miejsce wysunął się w okresie romantyzmu trzynastozgłoskowiec. Jedenastozgłoskowiec występuje też w strofie safickiej.
- Z ludźmi pospołu i miasta i grody
- Nieuśmierzone zatopiły wody;
- Nie wysiedział się pasterz z bydłem wcale
- Na żadnej skale.
Jedenastozgłoskowiec jest formalnym i funkcjonalnym odpowiednikiem angielskiego pentametru jambicznego, używanego przez Williama Szekspira i Johna Miltona. Można go odnaleźć w bardzo wielu tłumaczeniach z angielskiego.
- Wąż to piekielny, którego złośliwość,
- Karmiona zbrodnią i zemstą — uwiodła
- Matkę ludzkości; który dla swej pychy
- Strącony z niebios z tłumem zbuntowanych
- Swoich aniołów. — Przez nich on zamierzał
- Sam zasiąść w chwale ponad towarzysze,
- Ufny, że z Panem zrówna się Wszechmocnym,
- Gdy mu wytoczy bój; w zuchwałym celu
- Przeciw tronowi i monarchii Boga
- Jął się bezbożnych walk — i dumnie walczył
- W próżnych zapasach. — Potęga Wszechmocna
- W przepaść go z jasnych strąciła eterów
- Z głuchym łomotem — precz — w głąb — ku bezdennej
- Zagładzie — w otchłań, aby w diamentowych
- Żył tam łańcuchach i w ogniu piekielnym,
- Cierpiąc, że podniósł ramię przeciw Bogu. —
O polskim jedenastozgłoskowcu pisało wielu wersologów, w tym Kazimierz Wóycicki, Karol Wiktor Zawodziński, Maria Dłuska, Maria Renata Mayenowa, Stanisław Furmanik, Lucylla Pszczołowska i Adam Kulawik.
Przykładem zastosowania jedenastozgłoskowca w poezji polskiej mogą być utwory Sebastiana Grabowieckiego:
- Wyrwałeś duszę, aby nie zginęła
- Nazad rzuciwszy grzech, którym słynęła
- Przeto iż piekło nie umie cię sławić
- Ani grób, prawdą twoją chce się bawić.
Jedenastozgłoskowiec jest też od XIX wieku popularnym formatem w literaturze czeskiej. Różnica między polską a czeską realizacją tego rozmiaru polega na tym, że jedenastozgłoskowiec polski jest sylabiczny, a czeski sylabotoniczny (jambiczny)[2]. W polskim jedenastozgłoskowcu ustabilizowane są tylko dwa akcenty, na sylabie czwartej i dziesiątej, a w wierszu czeskim, przynajmniej teoretycznie, wszystkie - na parzystych sylabach wersu (sSsSsSsSsS).
- Jak přivítat mám slunce, krále světa,
- života kouzlo, dusi vsehomíra?
- V něm všecko dýše, trvá, žije, zkvétá,
- pln touhy mdlý zrak všady za ním zírá,
- bez něho zem by poušť jen byla sirá, —
- skal obrové i moře v tmavé tůni,
- člověk, jenž z prachu temě svoje vzpírá,
- vše v jeho záři bují a se sluní,
- však nad propastmi jak v den prvý ono trůní!
Jambiczny jedenastozgłoskowiec (pięciostopowiec) jest wykorzystywany również w poezji słoweńskiej. Takim wierszem pisał swoje sonety France Prešeren. Jedenastozgłoskowiec (endecasillabo) jest podstawowym formatem wiersza w literaturze włoskiej. Jednak szczegółowe reguły kompozycji tego rodzaju wiersza są bardziej skomplikowane niż w przypadku sylabizmu polskiego[3][4]. Jedenastozgłoskowcem ujętym w tercyny posługiwał się Dante:
- Per me si va ne la città dolente,
- per me si va ne l'etterno dolore,
- per me si va tra la perduta gente.
- Giustizia mosse il mio alto fattore;
- fecemi la divina podestate,
- la somma sapïenza e ’l primo amore.
- Dinanzi a me non fuor cose create
- se non etterne, e io etterna duro.
- Lasciate ogne speranza, voi ch’intrate.
Przypisy edytuj
- ↑ Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2002, s. 207.
- ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 175. ISBN 978-83-233-4066-9.
- ↑ Claudio Ciociola: Endecasillabo. treccani.it. [dostęp 2017-02-02]. (wł.).
- ↑ Claudio Ciociola: Metrica e lingua. treccani.it. [dostęp 2017-02-02]. (wł.).
Linki zewnętrzne edytuj
- Jedenastozgłoskowiec w poewiki.org
Zobacz też edytuj