Koronowo
Koronowo (niem. Polnisch Crone) – miasto w północnej Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie bydgoskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koronowo.
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
Rynek w Koronowie | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Aglomeracja | |||||
Prawa miejskie |
1368 | ||||
Burmistrz |
Patryk Mikołajewski | ||||
Powierzchnia |
28,18 km² | ||||
Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
(+48) 52 | ||||
Kod pocztowy |
86-010 | ||||
Tablice rejestracyjne |
CBY | ||||
Położenie na mapie gminy Koronowo | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego | |||||
Położenie na mapie powiatu bydgoskiego | |||||
53°18′52″N 17°56′14″E/53,314444 17,937222 | |||||
TERC (TERYT) |
0403044 | ||||
SIMC |
0929285 | ||||
Urząd miejski pl. Zwycięstwa 186-010 Koronowo | |||||
Strona internetowa |
Położenie edytuj
W XVI w. Koronowo jako prywatne miasto duchowne było położone w województwie inowrocławskim[2].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.
Koronowo położone jest nad rzeką Brdą oraz nad jeziorami: Koronowskim (Zalewem Koronowskim), Lipkusz, Białym oraz Kanałem Lateralnym, przy drogach krajowych nr 25 i 56, w odległości 27 km na północny zachód od Bydgoszczy, 71 km od Torunia oraz 335 km od Warszawy.
Pod względem historyczno-etnograficznym miasto leży na Kujawach[3].
Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski Koronowo znajduje się na pograniczu dwóch mezoregionów: Doliny Gwdy i Pojezierza Południowokrajeńskiego, stanowiących część makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego[4].
Nazwa edytuj
Nazwa miasta pochodzi od łacińskiej nazwy klasztoru Corona Mariae oznaczającej po łacinie Korona Marii i związana jest z osobą Matki Boskiej. Pod zaborem pruskim miasto nosiło nazwę Polnisch Crone, którą notuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902[5]. Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Koronowo oraz niemiecką nazwę – Polnisch Crone[6]. Natomiast słownik Alojzego Jougana podaje łacińską nazwę Felix Vallis[7].
Historia edytuj
Historia Koronowa zaczyna się od przeniesienia z Byszewa konwentu cystersów i założenia w 1288 r. nowego klasztoru na terenach wsi Smeysche[8]. Kolejne akty lokacji miasta z 1359 r., a następnie z 1368 r., wystawione przez króla Kazimierza Wielkiego, doprowadziły w 1370 r. do założenia miasta[4]. Znaczące dla historii Polski było zwycięstwo w bitwie pod Koronowem wojsk polskich nad Krzyżakami, 10 października 1410 r., w rejonie wsi Wilcze – Łąsko Wielkie, upamiętnione 13-metrowej wysokości pomnikiem, wzniesionym u wylotu drogi z Koronowa w kierunku Koszalina[9]. Podczas kolejnych wojen Królestwa Polskiego z zakonem krzyżackim Koronowo było kilkakrotnie niszczone.
Rozwój miejscowości nastąpił z końcem XV w. w wyniku rozwoju handlu zbożem, drewnem oraz produkcją garncarską i browarnictwem, którym sprzyjała swoboda spławu na Brdzie. W 1563 r. opat Adam Mirkowski odnowił przywilej lokacyjny i ufundował kościół oraz szpital Świętego Ducha. Od następnego stulecia rozpoczął się powolny upadek znaczenia miejscowości. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Koronowo zostało zagarnięte przez Królestwo Prus i znalazło się w zaborze pruskim[10]. W 1819 r. nastąpiła kasata zakonu, a w 1832 r. rozebrano kościół i szpital Świętego Ducha. W okresie zaborów w mieście działały polskie organizacje.
Okres II wojny światowej edytuj
We wrześniu 1939 roku na linii jezior Jezior Byszewskich na zachód od miasta toczyła się obrona prowadzona przez Wojsko Polskie przeciwko Wehrmachtowi. W okresie II wojny światowej Niemcy zamordowali ok. 100 mieszkańców Koronowa. Pamięć pomordowanych uczczono pomnikami: w Srebrnicy, Dębowej Górze, Tryszczynie, Wierzchucinie Królewskim, Buszkowie oraz Koronowie – pomnik na cmentarzu ofiar – Polaków. Od 1942 r. Niemcy nazwali miasto Krone an der Brahe (wcześniej używano nazw Polnisch Krone lub Crone an der Brahe).
Infrastruktura kolejowa edytuj
W 1909 roku Koronowo uzyskało połączenie kolejowe z Tucholą. W latach 1895–1969 komunikację z Bydgoszczą zapewniała linia kolei wąskotorowej (obecnie pozostały nieliczne torowiska i mosty).
Więzienie w Koronowie edytuj
W czasie II wojny światowej Niemcy zorganizowali w budynkach przedwojennego polskiego zakładu karnego w Koronowie ciężkie więzienie (Zuchthaus), które funkcjonowało od września 1939 roku do stycznia 1945 r. Przeszło przezeń około 1800 Polaków. Zakład karny w Koronowie był jednym z najcięższych więzień zorganizowanych przez Niemców na okupowanych terenach polskiej części Pomorza. Do końca wojny zamordowali tam 631 osadzonych, głodząc i doprowadzając do ciężkich chorób wynikających z wycieńczenia.
Po zakończeniu wojny komuniści przejęli zakład karny, w którym zorganizowali więzienie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W czasach stalinowskich zamordowano tam wielu ludzi uznanych za wrogów władzy ludowej[11].
Demografia edytuj
31 grudnia 2022 r. miasto liczyło 10 774 mieszkańców[1]. W 2010 r. posiadało 11 029 mieszkańców[12].
Piramida wieku mieszkańców Koronowa w 2014 r.[13]:
Zabytki edytuj
- Zespół pocysterski pochodzi z końca XIII w. lub z pierwszej połowy XIV w. i był wzniesiony lub zaprojektowany prawdopodobnie przez mistrza Theodoricusa. Wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach w wojnach z Krzyżakami i Szwecją. W 1819 r. po kasacie zakonu został przekształcony w istniejące do dziś więzienie. W skład zespołu wchodzi bazylika mniejsza pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jest to okazała gotycka bazylika przebudowana częściowo w stylu barokowym z licznymi kaplicami bocznymi; prezbiterium i nawy boczne przykrywają gotyckie sklepienia, w pozostałych częściach sklepienia barokowe. Bazylika posiada bogate barokowe wyposażenie, w tym obrazy Bartłomieja Strobla; ponadto fragmenty polichromii gotyckich. Barokowy pałac i zabudowania klasztorne nie są dostępne ze względu na mieszczący się tam zakład karny[14].
- Kościół filialny pw. św. Andrzeja został zbudowany w latach 1382–1396 w stylu gotyckim, a następnie przebudowany w renesansie i baroku. Posiada barokowo-rokokowe wyposażenie[15].
- XIX-wieczna zabudowa usytuowana jest na rynku i w jego okolicach.
- „Diabelski Młyn” został wybudowany w XIX w. nad Brdą[16].
- Dawna synagoga została wzniesiona po sekularyzacji Koronowa w XIX w. i napływie niemieckiej ludności żydowskiej[17].
Związki wyznaniowe edytuj
Kościół katolicki edytuj
- Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie, ul. Bydgoska 23
Świadkowie Jehowy edytuj
- Sala Królestwa Świadków Jehowy, ul. Tucholska 20 A[18]
Turystyka edytuj
Miejscowość jest ośrodkiem wypoczynku weekendowego i letniego dla mieszkańców Bydgoszczy i okolic. W miejscowości znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, plaża i przystanie. Przez Koronowo lub tuż przy jego granicach przebiega kilka pieszych i rowerowych szlaków turystycznych:
- Szlak żółty im. Leona Wyczółkowskiego: Bydgoszcz Osowa Góra – sanatorium w Smukale – Smukała – Janowo – Wtelno – Gościeradz – Samociążek – Wilcze Gardło – Nowy Jasiniec – Wymysłowo – Wielonek – Sokole-Kuźnica – Pruszcz (69 km)[19]
- Szlak zielony „Jezior Koronowskich”: Wudzyn – prom Sokole-Kuźnica – Krówka – Łąsko Wielkie – Buszkowo – Byszewo – Koronowo – Samociążek – Stronno (77 km)[19]
- Szlak niebieski „Brdy”: Bydgoszcz Brdyujście – Leśny Park Kultury i Wypoczynku – Smukała – Janowo – Samociążek – Koronowo – Romanowo – Sokole-Kuźnica – Zamrzenica – Świt – Tuchola (Rudzki Most) – Gołąbek – Woziwoda – Rytel – Swornegacie – Konarzyny (150 km)[19]
- Szlak czarny „Białego węgla”: Maksymilianowo – Samociążek – Koronowo (Tuszyny) – Koronowo (Pieczyska) – Koronowo (30 km)[19]
- Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 – na odcinku podbydgoskim przebiega na trasie: Salno – Wtelno – Bydgoszcz Janowo – Bożenkowo – Samociążek – Koronowo – Serock – Świecie[19]
- Szlak Rowerowy BY 6001n: Bydgoszcz Leśna – Las Gdański – Piaski – Smukała – Janowo – Świekatowo – Bysławek – Tuchola – Woziwoda – Rytel – Mylof – Swornegacie – Chojnice (167 km)[19]
- otwarta 14 października 2014 roku ścieżka rowerowa z Bydgoszczy, poprowadzona w dużej mierze wzdłuż drogi krajowej nr 25 i po śladzie dawnej kolei wąskotorowej z Bydgoszczy, m.in. przez most wąskotorowy nad Brdą.
Sport edytuj
- Victoria Koronowo – piłka nożna
Współpraca międzynarodowa edytuj
Miasta partnerskie:
Zobacz też edytuj
Przypisy edytuj
- ↑ a b GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-05-13] (pol.).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 184.
- ↑ Lokalizacja. koronowo.pl. [dostęp 2022-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-21)]. Cytat: Koronowo położone jest […] na terenie północnej części historycznych Kujaw […]. (pol.).
- ↑ a b Powstanie miasta.
- ↑ Koronowo jako „Polnisch Crone” w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego Tom VIII, s. 599.
- ↑ J.E. Muller 1835 ↓, s. 591.
- ↑ Alojzy Jougan: Słownik kościelny łacińsko-polski. Wyd. V. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, 2013, s. 256. ISBN 978-83-257-0542-8.
- ↑ Od ustroju plemiennego do cystersów.
- ↑ Bitwa z Krzyżakami.
- ↑ Pod panowaniem pruskim.
- ↑ Pomnik na cmentarzu ofiar. Oficjalna strona miasta i gminy Koronowo. [dostęp 2010-05-05].
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 2083-3342 .
- ↑ Koronowo w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Zespół poklasztorny cysterski.
- ↑ Kościół Św. Andrzeja.
- ↑ Diabelski młyn.
- ↑ Synagoga.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-05] .
- ↑ a b c d e f Oficjalna strona Miasta i Gminy Koronowo.
- ↑ Michał Szałkowski: Miasto partnerskie Spinetoli – Włochy. 2008-11-09. [dostęp 2011-11-14].
- ↑ Michał Szałkowski: Miasta partnerskie Senden – Niemcy. 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].
- ↑ Michał Szałkowski: Czarny Bór okręg wileński (LITWA). 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].
Bibliografia edytuj
- J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.
Linki zewnętrzne edytuj
- Oficjalna strona Gminy Koronowo
- Koronowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 411 .
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona