Kryzys irański (1946)
Kryzys irański – nieudana próba rozciągnięcia przez ZSRR swojej strefy wpływów na Iran poprzez wsparcie tamtejszych ruchów separatystycznych na przełomie 1945 i 1946 roku.
| zimna wojna | |||
 Parada w Teheranie po likwidacji Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu, 15 grudnia 1946 | |||
| Czas |
listopad 1945 – 15 grudnia 1946 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Przyczyna |
ogłoszenie niepodległości tzw. Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu na terytorium Iranu | ||
| Wynik |
zwycięstwo Iranu | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
Po wybuchu II wojny światowej szach Iranu Reza Szah Pahlawi prowadził politykę proniemiecką. Po ataku Niemiec na ZSRR, 25 sierpnia Armia Czerwona od północnego zachodu, a od zachodu i południa wojska brytyjskie dokonały uderzenia na Iran. Skutkiem radziecko-brytyjskiej interwencji było osadzenie na tronie proalianckiego Mohammada Rezy Pahlawiego. ZSRR zapewnił sobie dostawy sprzętu i broni przez terytorium Iranu. W podpisanym w styczniu 1942 roku traktacie trójstronnym Iran otrzymał gwarancję swojej suwerenności i integralności terytorialnej oraz zapewnienie wycofania wojsk radzieckich i brytyjskich w terminie 6 miesięcy od zakończenia wojny. We wrześniu 1943 Iran wypowiedział wojnę III Rzeszy.
Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku Brytyjczycy wycofali się z Iranu, natomiast wojska radzieckie opóźniały swój powrót do kraju. Józef Stalin starał się o uzyskanie dla ZSRR koncesji na wydobywanie ropy naftowej w 5 północnych prowincjach Iranu. Jednocześnie Sowieci usiłowali zapewnić sobie bazę polityczną w Iranie, współpracując z lewicowym ugrupowaniem Tude oraz współtworząc nową Demokratyczną Partię Azerbejdżanu (niechętną Tude).
W grudniu 1945 roku przy poparciu ZSRR i działaczy lewicowych ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu na czele z Seyidem Cəfərem Pişəvərim[1]. Rząd autonomii zainicjował umiarkowane reformy społeczne, utworzył system powszechnej służby zdrowia, wprowadził pełną kontrolę cen i ustawodawstwo antykorupcyjne. Nakazał również konfiskatę dóbr ziemskich właścicieli, którzy opuścili republikę, i rozdzielenie ich wśród chłopów. Ustanowił również język azerski językiem urzędowym autonomicznej prowincji w miejsce perskiego. W Tebrizie otwarte zostały uniwersytet oraz szereg azerskich instytucji kulturalnych, które pod rządami Rezy Szacha nie mogły funkcjonować. W ich rozwijaniu rząd wspierali nauczyciele, dziennikarze i działacze przybyli z Azerbejdżańskiej SRR. Niektórzy z nich liczyli na to, że terytorium Iranu zamieszkiwane przez Azerów zostanie wcielone do ZSRR. Do utworzenia w ten sposób „Wielkiego Azerbejdżanu” dążył m.in. pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżanu Mir Cəfər Bağırov[2]. Z administracji republiki usunięto osoby pochodzenia nieazerskiego[1][3].
22 stycznia 1946 miejscowi separatyści ogłosili natomiast powstanie niezależnej Republiki Kurdyjskiej.
Zaniepokojone ekspansywną polityką radziecką rządy USA i Wielkiej Brytanii zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu, na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Politycy partii Tude zostali usunięci z rządu, parlament irański odrzucił ustawę przyznającą ZSRR naftowe koncesje, a separatystyczne republiki Azerów i Kurdów zostały zlikwidowane przez irańskie wojsko.
Przypisy edytuj
- ↑ a b Ervand Abrahamian: Historia współczesnego Iranu. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 155. ISBN 978-83-05-13597-9.
- ↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 125-127. ISBN 83-7436-037-2.
- ↑ red. Krasnowolska Anna: Historia Iranu. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, s. 841-842. ISBN 978-83-04-05047-1.
Bibliografia edytuj
- Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X. Kraków: Wydawnictwo Opres, 2002. ISBN 83-85909-72-9.
- Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Tom 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11894-6.