Wikipedia

Księstwo pszczyńskie

Księstwo pszczyńskie (niem. Fürstentum Pleß) – jedno z dawnych księstw śląskich ze stolicą w Pszczynie, początkowo w granicach księstw: opolsko-raciborskiego (do 1281), raciborsko-rybnickiego (1281–1336), opawsko-raciborskiego (1336–1449), rybnickiego (1449–1480) i cieszyńskiego, od 1517 wolne państwo stanowe, rządzone przez książąt pszczyńskich i wolnych panów stanowych bez tytułu książęcego, którzy w Sejmie Śląskim zasiadali w kurii książęcej[1].

Księstwo pszczyńskie
1424–1921
Godło księstwa pszczyńskiego
Godło
Stolica

Pszczyna

Głowa państwa

książę Jan Henryk XV

wyodrębnienie z księstwa opawsko-raciborskiego

1424 (od 1517 wolne państwo stanowe)

Włączenie do Rzeczypospolitej

1922

Mapa księstwa pszczyńskiego

     księstwo pszczyńskie

Multimedia w Wikimedia Commons

Od XII w. ziemia pszczyńska była w posiadaniu Piastów opolsko-raciborskich, od 1327 jako lenno królów czeskich. W 1336 przeszła we władanie opawskiej linii Przemyślidów[2]. Niezależnymi władczyniami księstwa pszczyńskiego, wydzielonego z władztwa opawsko-raciborskiego, były Helena Korybutówna (w latach 1424–1449)[3][4] i jej synowa Barbara Rokemberg (1452–1462)[5]. W 1480 władzę nad tym terytorium przejęli Piastowie cieszyńscy[2].

Po 1517 księstwo pszczyńskie jako wolne państwo stanowe, samodzielne pod względem administracyjnym i politycznym[6], rządzone było przez przedstawicieli rodów magnackich Turzonów i Promnitzów oraz dynastii askańskiej z linii Anhalt-Köthen i Hochbergów[2]. Według stanu w 1740 w skład państwa pszczyńskiego wchodziły 4 miasta (Pszczyna, Bieruń Stary, Mikołów i Mysłowice) oraz 96 wsi[7]. W 1742 terytorium znalazło się w granicach Królestwa Prus[2].

Do połowy XIX w. władcy pszczyńscy posiadali pełnię władzy politycznej, administracyjnej i sądowej w swoim państwie, natomiast w drugiej połowie stulecia w wyniku przemian polityczno-społecznych utracili ją, a wolne państwo stanowe przekształciło się w rodzaj koncernu przemysłowo-rolniczego[8]. W 1922 księstwo pszczyńskie w wyniku plebiscytu zostało włączone do Rzeczypospolitej Polskiej. W latach 1939–1945 ziemie dawnego księstwa pszczyńskiego znalazły się w granicach III Rzeszy, a w 1945 – Polski[2].

Historia edytuj

Początkowo ziemia pszczyńska była częścią Małopolski i kasztelanii oświęcimskiej. W 1178 książę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy podarował ją księciu raciborskiemu, Mieszkowi I Plątonogiemu, który przyłączył ją do swoich ziem. Leszek raciborski zdecydował się w 1327 do złożenia hołdu lennego Janowi Luksemburskiemu, królowi Czech (tytułującemu się również królem Polski). Następnie księstwo było rządzone przez czeskich Przemyślidów. Na lata 1424–1449[9] przypada panowanie księżnej Heleny Korybutówny, bratanicy polskiego króla Władysława Jagiełły, która otrzymała ziemię pszczyńską (wraz z Pszczyną, Mikołowem, Bieruniem i Mysłowicami) w dożywotnie użytkowanie od swojego męża Jana II Żelaznego[10].

Państwo stanowe edytuj

W trakcie zamieszania politycznego związanego z zajęciem Śląska przez Macieja Korwina okręgiem pszczyńskim zawładnął Kazimierz II cieszyński. Aby ugruntować swoje panowanie w Pszczynie, książę Kazimierz zabiegał o prawne uregulowanie swojego władztwa, co uprawomocnił dokument króla Władysława Jagiellończyka wystawiony w Budzie 28 sierpnia 1500 roku[11]. W 1517 książę Kazimierz II sprzedał państwo pszczyńskie żupanowi spiskiemu, Aleksemu Thurzonowi[12]. W dokumencie sprzedaży, wystawionym w języku czeskim we Frysztacie 21 lutego 1517, wymieniono oprócz zamku i miasta Pszczyna oraz 3 miasteczek (Bieruń, Mysłowice, Mikołów) również 50 wsi należących wówczas do komory pszczyńskiej, mianowicie: Jankowice, Woszczyce[a], Międzyrzecze, Bojszowy[a], Brzozówka[b]v Wieze[c], Wola, Miedźna, Grzawa, Rudołtowice, Goczałkowice, Łąka, Wisła Wielka, Pawłowice, Zgoń, Brzeźce, Poręba, Stara Wieś, Czarków, Radostowice, Piasek, Studzionka, Szeroka, Krzyżowice, Warszowice, Kryry, Suszec, Kobiór, Wyry, Łaziska Dolne, Łaziska Górne, Smiłowice, Ligota[d], Stara Kuźnica, Zarzecze, Podlesie, Piotrowice, Tychy, Wilkowyje, Paprocany, Cielmice, Lędziny, Brzęczkowice, Brzezinka, Zabrzeg[e], Porąbka[f], Studzienice, Roździeń, Bogucice[g], Jaźwce[d], Dziećkowice[13].

Aleksy Thurzo sprzedał je następnie swemu bratu, baronowi Janowi Thurzo. Nowy pan pozbył się należących do dóbr pszczyńskich następujących osad: Mysłowic, Roździenia i Dziećkowic. Kupił je patrycjusz krakowski Stanisław Salomon z Benedyktowiczów. Resztę ziemi pszczyńskiej nabył tolerancyjny dla protestantyzmu biskup wrocławski Baltazar von Promnitz z Żar[12]. Tak więc od roku 1548, za zgodą Ferdynanda I Habsburga (króla Czech i Węgier w latach 1526–1564), państwo pszczyńskie stało się dziedziczną własnością rodziny Promnitzów aż do roku 1765.

Za rządów bratanka biskupa Promnitza – barona Karola von Promnitza – wprowadzono oficjalnie luteranizm. Niekiedy, jak przyznają sami historycy protestanccy, działano w tej materii, uciekając się do przymusu, zwłaszcza po 1555 r., w którym ogłoszono w Augsburgu zasadę cuius regio, eius religio („czyja władza, tego religia”). W 1592 r. Abraham von Promnitz ogłosił tak zwany porządek kościelny dla ziemi pszczyńskiej, utwierdzający luteranizm na ziemi pszczyńskiej i jednocześnie regulujący warunki socjalne i organizacyjne luteran na tym terenie[h][12]. W tym samym roku według sprawozdania z wizytacji kościelnej dekanatu pszczyńskiego większość kościołów znajdowała się w rękach protestantów[14].

 
XVIII-wieczna mapa Księstwa

Księstwo pszczyńskie w latach 1765–1847 edytuj

Do 1765 r. ziemia pszczyńska pozostawała państwem stanowym (niem. Freie Standesherrschaft). W wyniku wojny o sukcesję austriacką (1741–1761) większa część Dolnego i Górnego Śląska przypadła Prusom. Władzę w pszczyńskim państwie stanowym pozostawiono jednak w rękach lokalnych książąt. W 1765 Pszczynę odziedziczyli spokrewnieni z rodziną von Promnitz książęta Anhalt-Cöthen.

Książęta von Hochberg edytuj

 
Pałac w Pszczynie – dawna siedziba książąt pszczyńskich

Ostatni z książąt Anhalt-Cöthen zmarł w 1847, przekazując księstwo swojemu krewnemu Janowi Henrykowi X, który zapoczątkował linię Hochbergów z Pszczyny (Hochberg von Pless). Od 1850 r. księstwo pszczyńskie stało się własnością dziedziczną tego rodu z nadania króla pruskiego. Syn Jana Henryka X – Jan Henryk XI – panował od roku 1855 do swej śmierci w 1907 r.

W latach 1907–1938 księciem pszczyńskim tytułował się Jan Henryk XV, ożeniony z brytyjską arystokratką Marią Teresą Oliwią Cornwallis-West (zwaną Daisy), z którą mieszkał na zamku Książ (niem. Schloss Fürstenstein). Przed I wojną światową Jan Henryk XV i Daisy prowadzili bardzo wystawny styl życia, na co pozwalała im olbrzymia fortuna von Hochbergów – dzięki posiadanym kopalniom, hutom, elektrowniom, cementowniom i domom handlowym, książęta von Hochberg należeli do najbogatszych i najpotężniejszych rodów w Niemczech. Księżna Daisy chętnie zajmowała się działalnością charytatywną. Ufundowała sierociniec, przychodnię dla pracujących matek i szkołę dla ubogich dziewcząt. Podczas I wojny światowej pomagała rannym żołnierzom w szpitalu polowym.

Pruski rząd dążył do germanizacji Polaków zamieszkujących księstwo pszczyńskie. W 1829 Polacy stanowili 94,3% ludności Pszczyny. Księstwo zamieszkiwało 86% ludności polskiej do 1867[potrzebny przypis]. W plebiscycie 20 marca 1921 ponad 75% ludności opowiedziało się za przyłączeniem ziemi pszczyńskiej do odrodzonej II Rzeczypospolitej, choć w samej Pszczynie zwyciężyła opcja pozostania przy Niemczech. Od tego momentu księstwo pszczyńskie przestało istnieć. Mimo to von Hochbergowie nadal używali tytułu książąt pszczyńskich, pozostając w posiadaniu pszczyńskich dóbr rodzinnych wraz z zamkiem Książ aż do 1945. W 1922 Jan Henryk XV przyjął obywatelstwo polskie[15].

W 1923 r. księżna Daisy rozwiodła się z Janem Henrykiem XV, który ożenił się ponownie z młodą arystokratką hiszpańską, Klotyldą Silva y Candanamo w 1926. Po śmierci Jana Henryka XV, w 1938, dobra rodzinne przejął jego najstarszy syn Jan Henryk XVII, obywatel Polski, ostatni książę pszczyński. Po II wojnie światowej dobra książąt pszczyńskich zostały znacjonalizowane.

Uwagi edytuj

  1. ↑ a b Wieś rycerska z prawem zwierzchnim.
  2. ↑ Obecnie przysiółek Ćwiklic.
  3. ↑ Krczma v Wieze s mythem mostniem a skladnym y spletny; Wieża, wieś zaginiona na północ od Woli.
  4. ↑ a b Określona jako pusta, opuszczona.
  5. ↑ Później jedynie folwark pod Bieruniem.
  6. ↑ Porąbka pod Nowym Bieruniem.
  7. ↑ Ponadto w dokumencie wymieniono Kuźnicę Bogucką (kuznicze druha v Bohuticz).
  8. ↑ Wcześniej podobne Porządki... wydawane były w Cieszynie: Porządek kościelny Wacława Adama w 1568 oraz Porządek kościelny Katarzyny Sydonii w 1584.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Bronisława Spyra (oprac.): Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 13, 15, przyp. 7 na s. 15.
  2. ↑ a b c d e Iwona Swenson (red.): Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. Wyd. III zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 638. ISBN 83-01-12677-9.
  3. ↑ Bronisława Spyra (oprac.): Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 15.
  4. ↑ Małgorzata Kaganiec: Herby i pieczęcie miast górnośląskich. Boguszowice, Chwałowice, Katowice, Mikołów, Murcki, Pszczyna, Radlin, Rybnik, Rydułtowy, Szopienice, Żory. Katowice: Muzeum Śląskie, 2002, s. 33.
  5. ↑ Jerzy Sperka: Książęta i księżne raciborscy 1290/1291–1521. Kraków: Avalon, 2022, s. 201–204. ISBN 978-83-7730-595-9.
  6. ↑ Bronisława Spyra (oprac.): Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 16.
  7. ↑ Bronisława Spyra (oprac.): Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 169-170.
  8. ↑ Bronisława Spyra (oprac.): Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 11.
  9. ↑ Bronisława Spyra: Wykaz książąt panujących w Pszczynie. W: Bronisława Spyra (oprac.): Archiwum książąt pszczyńskich. Przewodnik po zespołach 1287–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 272.
  10. ↑ Historia miasta i regionu. [dostęp 2008-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (19 lipca 2008)].
  11. ↑ Ziemia pszczyńska w okresie formowania się państwa stanowego. [dostęp 2014-09-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-12)].
  12. ↑ a b c Jan Gross: Kościół Ewangelicki w byłym Księstwie Pszczyńskim – 410 lat Kościoła Ewangelickiego na Ziemi Pszczyńskiej. [dostęp 2008-06-28].
  13. ↑ Ludwik Musioł. Dokument sprzedaży księstwa pszczyńskiego z dn. 21 lutego 1517 R.. „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”. R. 2, s. 235–237, 1930. Katowice: nakł. Towarzystwa ; Drukiem K. Miarki. 
  14. ↑ ks. dr Maksymilian Wojtas: Akta wizytacji dekanatów bytomskiego i pszczyńskiego dokonanej w roku 1598 z polecenie Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego. Katowice: Towarzysztwo Przyjaciół Nauk na Śląsku, 1938.
  15. ↑ Jan Henryk XV Hochberg książę von Pless. [dostęp 2008-07-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (31 lipca 2003)].

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Księstwo_pszczyńskie&oldid=70549736”