Kurhannik
Kurhannik[5] (Buteo rufinus) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae), zamieszkujący południowo-wschodnią Europę, Bliski Wschód, Azję Środkową oraz północną Afrykę. Ptaki występujące najbardziej na północy wędrują.
| Buteo rufinus[1] | |||
| (Cretzschmar, 1829) | |||
 Samica | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
kurhannik | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 gniazduje występuje przez cały rok przeloty zimuje | |||
Do Polski zalatuje regularnie (do końca 2015 stwierdzony 287 razy, łącznie obserwowano 320 osobników[6]). Zwiększenie liczby pojawów w ostatnich latach skłoniło Komisję Faunistyczną Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego do usunięcia kurhannika z dniem 01.01.2016 z listy gatunków podlegających weryfikacji[6].
Taksonomia edytuj
Po raz pierwszy gatunek opisał niemiecki lekarz Philipp Jakob Cretzschmar w publikacji Atlas zu der Reise im nördlichen Afrika wydanej drukiem w 1829[a]. Do opisu dołączona była tablica barwna. Autor nie wskazał miejsca odłowienia holotypu, a jedynie kilka siedlisk, z których pochodziły badane ptaki – Nubię, Szandi, Sannar oraz Abisynię (dzisiejsza Etiopia). Nowemu gatunkowi nadał nazwę Falco rufinus[7]. Obecnie (2023) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza gatunek w rodzaju Buteo[3].
Systematyka kurhannika jest sporna. IOC wyróżnia dwa podgatunki: kurhannika zwyczajnego[5] (B. r. rufinus) i kurhannika jasnego (B. r. cirtensis)[3], podobnie jak i autorzy Handbook of the Birds of the World[2]. Niektórzy autorzy włączają do tego taksonu jeszcze kurhannika zielonoprzylądkowego (B. (r.) bannermani) i sokotrzańskiego (B. (r.) socotraensis)[5], którego systematyce poświęcono artykuł naukowy z 2010 roku. Sokotrzańska populacja długo była przeoczana w świecie nauki, choć odkryto ją już podczas wyprawy w 1898–1899. Problemy z systematyką w obrębie rodzaju Buteo należą do najbardziej palących wśród ptaków Starego Świata. Według badań DNA zarówno populacja z Wysp Zielonego Przylądka, jak i Sokotry najbliżej spokrewnione są z kurhannikiem (zbadano jednak wyłącznie DNA pozachromosomowe). B. (r.) socotraensis nie tworzy jednak grupy monofiletycznej z B. (r.) bannermani, a jest innego pochodzenia, co sugeruje rozdział na dwa gatunki. Zdaniem badaczki A. Gamauf możliwe, że kurhannik sokotrzański jest hybrydą między kurhannikiem a myszołowem wschodnim (B. buteo vulpinus)[8].
Podgatunki i zasięg występowania edytuj
Systematyka za Kompletną listą ptaków świata P. Mielczarka i M. Kuziemki[5]:
- B. (r.) rufinus (Cretzschmar, 1829) – gniazdują w południowo-wschodniej Europie, Turcji, Izraelu na wschód przez Zakaukazie, Iran, Afganistan i środkową Azję po północno-zachodnie Chiny, północny Pakistan oraz północno-zachodnie Indie (Kaszmir); zimowiska w północno-wschodniej Afryce, na Bliskim Wschodzie, w Pakistanie oraz północnych Indiach po Bangladesz[2]
- B. (r.) cirtensis (J. Levaillant, 1850) – północna Afryka, od północno-zachodniej Mauretanii po Egipt i Półwysep Arabski (najprawdopodobniej właśnie ten podgatunek); niedawno odnotowano lęgi w południowej Hiszpanii (w pobliżu Cieśniny Gibraltarskiej) oraz we Włoszech (na wyspie Pantelleria)[2]
- B. (r.) bannermani Swann, 1919 – Wyspy Zielonego Przylądka[3]
- B. (r.) socotraensis Porter & Kirwan, 2010 – Sokotra[3]
Morfologia edytuj
Długość ciała wynosi 43–62 cm; masa ciała samców 590–1281 g, samic 945–1760 g; rozpiętość skrzydeł 112–160 cm. Występuje polimorfizm[2]. Wśród kurhanników podgatunku nominatywnego występują trzy odmiany barwne – jasna, rdzawa i ciemna, przy czym dwie pierwsze trudno odróżnić w terenie. Podobne są także do myszołowa wschodniego, od którego są jednak większe, mają także proporcjonalnie dłuższe skrzydła. U reprezentantów obydwu odmian występuje rdzawy, jasny ogon (niekiedy z ciemniejszą końcówką), łatwo dostrzegalne czarne plamy nadgarstkowe, czarne pasy końcowe na skrzydłach oraz, widoczne od spodu, białe nasady lotek I rzędu. U ptaków jasnej odmiany zawsze występuje jasna głowa, pierś i stopniowo ciemniejący brzuch; często spotyka się te cechy także i ptaków rdzawych. Młode kurhanniki mają nie rdzawy, a szaropłowy, prążkowany ogon, podobny jak u niektórych myszołowów wschodnich. Kurhanniki odmiany ciemnej są spotykane we wschodnich częściach areału. Ich tułów i pokrywy skrzydłowe są czarniawe, lotki i sterówki pokryte są białymi prążkami. U przedstawicieli podgatunku B. r. cirtensis nie występuje odmiana ciemna. Ptaki tego podgatunku wyróżnia rdzawy brzuch i nogawice. Są mniejsze niż osobniki podgatunku nominatywnego[9].
Ekologia i zachowanie edytuj
Kurhanniki występują na stepach, kamienistych obszarach, otwartych lasach lub lasach z przecinkami[2]. Na Sokotrze zasiedlają zbocza i płaskowyże, zwykle tam, gdzie znajdują się głębokie wąwozy; głównie między 15 a 800 m n.p.m., jednak odnotowywane tam od poziomu morza do 1370 m n.p.m. Zdają się nie polegać na drzewach, a używać do rozrodu na tej wyspie stromych klifów[8]. Przeważnie kurhanniki milczą. Ich głos przypomina ten myszołowa włochatego (B. lagopus), jednak krótszy, o łagodniejszym brzmieniu[9]. Pożywieniem tych szponiastych są małe ssaki, np. suwaki (Meriones), szczury, ryjówki, młode króliki i zające, szczekuszkowate oraz drobne gady[2].
Lęgi edytuj
Okres składania jaj trwa głównie w marcu i kwietniu; w nadbrzeżnych regionach Maroka rozpoczyna się już w styczniu[2]. Gniazdo umieszczone jest na skałach, drzewach lub krzewach (jak Haloxylon ammodendron, wiąz drobnolistny [Ulmus parvifolia] i tamaryszek [Tamarix]) albo ludzkiej konstrukcji, np. słupie wysokiego napięcia. Zwykle ptaki używają go kilka lat z rzędu, co roku naprawiając. Zniesienie liczy 2–5 jaj. Inkubacja trwa blisko 40 dni; rozpoczyna się wraz ze złożeniem pierwszego jaja. Młodymi ptakami opiekują się obydwa ptaki z pary[10].
Status, zagrożenia i ochrona edytuj
IUCN uznaje kurhannika za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) od 2011 roku (stan w 2020). Liczebność światowej populacji szacowana jest na 100–500 tysięcy dorosłych osobników, a jej trend uznawany jest za stabilny[11]. Kurhannik sokotrzański klasyfikowany jest przez IUCN odrębnie; od 2011 roku ma status narażonego (VU, Vulnerable)[12]. W 2010 roku populacja wynosiła szacunkowo mniej niż 1000 osobników[8]; trend liczebności oceniany jest jako spadkowy[12].
Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową[13].
W Izraelu w latach 50. XX wieku populacja została przetrzebiona przez zatrucia pestycydami. Współcześnie zagrożeniem dla tych ptaków zdaje się być rozwój elektrowni wiatrowych oraz wycinka drzew. W Bułgarii kurhannikom zaszkodził szczególnie rozwój sadownictwa[11].
Zobacz też edytuj
Uwagi edytuj
- ↑ Na stronie tytułowej tomu widnieje data 1826; niektórzy autorzy podawali jako datę ukazania się tej publikacji drukiem rok 1827, ale obecnie przyjmuje się, że był to rok 1829.
Przypisy edytuj
- ↑ Buteo rufinus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Orta, J., Boesman, P. & Kirwan, G.M.: Long-legged Buzzard (Buteo rufinus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2015. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-13)].
- ↑ a b c d e f F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.1). [dostęp 2023-02-16]. (ang.).
- ↑ Buteo rufinus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c d Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (wersja: 2022-08-14). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2023-02-16].
- ↑ a b Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 34. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2017. „Ornis Polonica”. 59, s. 119–153, 2018.
- ↑ P.J. Cretzschmar: Atlas zu der Reise im nördlichen Afrika. [„1826”], s. 40, pl. 27. (niem. • łac.).
- ↑ a b c R.F. Porter & G.M. Kirwan. The taxonomic status of the Socotra Buzzard. „Bulletin of the British Ornithologists' Club”. 130, 2010.
- ↑ a b Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. warszawa: MULTICO, 2017, s. 106–107. ISBN 978-83-7763-406-6.
- ↑ Long-legged Buzzard Buteo rufinus (Cretzschmar, 1827). Kazakhstan birdwatching community. [dostęp 2017-01-18].
- ↑ a b Long-legged Buzzard Buteo rufinus. BirdLife International. [dostęp 2020-11-04].
- ↑ a b BirdLife International, Buteo socotraensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017, wersja 2017-3 [dostęp 2018-01-18] (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Linki zewnętrzne edytuj
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Kurhannik w serwisie ptaki.info