Lelów

wieś w województwie śląskim

Lelów (jid. לעלאוו, hebr. ללוב)– wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie częstochowskim, siedziba gminy wiejskiej Lelów. Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1354 roku, zdegradowany w 1869 roku[4]. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[5]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie częstochowskim.

Lelów
wieś
Ilustracja
Rynek w Lelowie
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

częstochowski

Gmina

Lelów

Liczba ludności (2022)

1116[2]

Strefa numeracyjna

34

Kod pocztowy

42-235[3]

Tablice rejestracyjne

SCZ

SIMC

0137408

Położenie na mapie gminy Lelów
Mapa konturowa gminy Lelów, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Lelów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Lelów”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Lelów”
Położenie na mapie powiatu częstochowskiego
Mapa konturowa powiatu częstochowskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Lelów”
Ziemia50°41′00″N 19°37′38″E/50,683333 19,627222[1]
Strona internetowa
Chasydzi w synagodze w Lelowie

Lelów leży na Progu Lelowskim Wyżyny Przedborskiej, nad rzeką Białką, ok. 35 km na wschód od Częstochowy.

Liczba mieszkańców w 2018 roku wynosiła około 4872.[potrzebny przypis]

Integralne części wsi Lelów[6][7]
SIMC Nazwa Rodzaj
0137762 Posłoda przysiółek
0137779 Pustkowie przysiółek
0137756 Zbyczyce część wsi

Historia edytuj

  • 1193 – pierwsze wzmianki w dokumencie wydanym przez papieża Celestyna III o osadzie Lelów „thabernae Lelov”, która istniała na terenie obecnej wsi Staromieście[8]
  • 1246 – Konrad I mazowiecki, jego syn Kazimierz i Mieszko Opolski budują gród („edificant castrum)” nad Białką
  • 1250 - Kolejna wzmianka o miejscowości w łacińskim dokumencie z 1250 roku wydanym przez papieża Innocentego IV w Lyonie gdzie wieś zanotowana została jako „Lelov”[9].
  • 1261 – książę Kazimierz kujawski odbudował gród po zniszczeniach
  • 1304 – wracający z wygnania na Węgrzech książę kujawski Władysław Łokietek po walkach z Czechami zajął Lelów
  • 1307 – wzmianka o kasztelanii lelowskiej[8]
  • 1325-1334 – przeniesienie siedziby dekanatu z Irządz do Lelowa
  • 1314 – Lelów uzyskuje prawa miejskie[8]
  • 1341 22 września – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
  • 1343 18 października – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
  • 1345 24 czerwca – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
  • 1345 lipiec – pod miastem doszło do bitwy między wojskami polskimi i czeskimi w czasie wojny polsko-czeskiej 1345-1348
  • 1357 2 stycznia – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
  • 1365 24 sierpnia – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
  • 1366 9 lipca – pobyt na zamku króla Kazimierza Wielkiego
  • 1366 – Kazimierz Wielki uwolnił mieszczan od myt i ceł w Królestwie Polskim
  • 1370 przed – budowa/rozbudowa zamku obronnego
  • 1370 – budowa klasztoru franciszkanów
  • XIV – XVII wiek – Lelów był siedzibą powiatu w województwie krakowskim, w tym też okresie zbierał się w nim sąd ziemski dla okolicznej szlachty[10]
  • 1394 – pobyt na zamku króla Władysława Jagiełły
  • 1410 – prace budowlane na zamku w Lelowie z powodu wojny z zakonem krzyżackim
  • 1418 – pobyt na zamku króla Władysława Jagiełły
  • 1418 – sąd nadworny w Lelowie (in curia regis Lelowie) w składzie: Paweł z Bogumiłowic sędzia ziemski krakowski, Piotr Szafraniec (zm. 1437) podkomorzy krakowski, Zbigniew z Brzezia marszałek Królestwa Polskiego, Zaklika z Korzkwi, wojewoda sandomierski Jan ze Zdakowa i kasztelan Stanisław Gamrat oczyścił z nagany Macieja z Wielopola herbu Pilawa
  • 1425 – król Władysław Jagiełło przebywał na zamku
  • 1494 – nakładem mieszczan została naprawiona brama zamkowa
  • 1547 – w związku z pożarem król Zygmunt I Stary zwolnił miasto na 20 lat z podatków
  • XVII wiek – utrata znaczenia miasta w wyniku pożarów i zniszczeń wojennych
  • 1662 – Sejm wydał uchwałę na temat zamku w Lelowie
  • 1766 – przywrócono funkcjonowanie kancelarii ziemskiej
  • 1789 – rozbiórka Bramy Nakielskiej
  • 1795 – III rozbiór Rzeczypospolitej. Miasto przestało być stolicą powiatu na korzyść Włoszczowy
  • 1819 – kasata klasztoru franciszkanów
  • 1827 – w Lelowie było 128 domów i 785 mieszkańców[11]
  • 1869 – utrata praw miejskich
  • 1870 – zakończenie wyburzania murów miejskich
  • 1870 – klasztor franciszkanów został rozebrany
  • 4 września 1939 – wkroczenie Niemców[12], rozstrzelanie przez Wehrmacht 16 mieszkańców w odwecie za porażkę pod wsią w walce z wojskiem polskim, spalenie kościoła parafialnego z XIV wieku, zburzenie synagogi, początki prześladowań ludności żydowskiej.

Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej pw. św. Marcina, należącej do dekanatu lelowskiego, diecezji kieleckiej.

Zabytki edytuj

 
Kościół pw. św. Marcina w Lelowie
  • kościół parafialny pw. św. Marcina z XIV/XV w. Przebudowany w 1638 roku.
    • Wewnątrz ocalały z pożaru we wrześniu 1939 roku krzyż
    • Kaplica Matki Boskiej Pocieszenia
  • Ohel cadyka Dawida Bidermana, do którego corocznie na przełomie stycznia i lutego pielgrzymują chasydzi z całego świata.
  • Rynek (z każdego rogu odchodzą 2 ulice)
  • Cmentarz katolicki, nr rej.: 398/86 z 17.06.1986 (obecnie nr rej. A/1264/23[13])

niezachowane:

  • Zamek w Lelowie – zbudowany w stylu gotyckim przez króla Kazimierza Wielkiego na planie prostokąta w miejscu wcześniejszego grodu. Został rozebrany w latach 1804-1805. Obecnie w tym miejscu znajduje się cmentarz.
  • Kościół i klasztor Franciszkanów z 1357 roku – rozebrany w 1825 r.
  • Brama Nakielska – zbudowana w XIV wieku przez króla Kazimierza Wielkiego. Wyburzono ją w 1789 roku. Miała długość 18,5 m.[14]
  • Brama Krakowska
  • Brama Częstochowska w pobliżu klasztoru franciszkanów
  • Mury obronne z łamanego kamienia zbudowane pomiędzy rokiem 1333-1370. Ich długość wynosiła około 1000 metrów. Rozebrane w latach 1848-1870.[15]

Atrakcje turystyczne edytuj

Komunikacja edytuj

Droga krajowa nr 46   (KudowaJędrzejów), droga wojewódzka nr   (KoniecpolKraków), droga wojewódzka nr   (StaromieścieBrusiek), niegdyś część drogi wojewódzkiej   (Staromieście – Lubliniec).

Osoby związane z Lelowem edytuj

 
Epitafium Daniela Sigoniusa w Katedrze na Wawelu
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Lelowem.

Galeria edytuj

Przypisy edytuj

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 67063
  2. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 645 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44-45.
  5. Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 13.
  6. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. GUS. Rejestr TERYT
  8. a b c Janusz Brandys, Witold Mielczarek, Częstochowa i okolice: przewodnik, Warszawa: Sport i Turystyka, 1982, s. 116, ISBN 83-217-2397-7, OCLC 11972901 [dostęp 2023-01-16].
  9. Grünhagen 1866 ↓, s. 281.
  10. M. Pawlikowski, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012
  11. Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1. Warszawa: 1827, s. 262.
  12. Janusz Brandys, Witold Mielczarek, Częstochowa i okolice: przewodnik, Warszawa: Sport i Turystyka, 1982, s. 109, ISBN 83-217-2397-7, OCLC 11972901 [dostęp 2023-01-16].
  13. Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 27 listopada 2023 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2023-12-02]
  14. Serwis Nauka w Polsce – PAP SA.
  15. Łukasz Schab, Gmina Lelów.pl - Historia [online], www.lelow.pl [dostęp 2017-01-16].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj