Małpy szerokonose

Małpy szerokonose
	Platyrrhini
	É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812
	; Przedstawiciel parvordo – czepiak brązowy (Ateles hybridus)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	małpokształtne
Parvordo	małpy szerokonose
Synonimy
	Geopithedæ Burnett, 1828; Simiae platyrrhinae Giebel, 1855; Platyrhina R. Owen, 1858; Hesperopitheci Haeckel, 1866; Platyrrhinae Haeckel, 1866; Aphyocerca Haeckel, 1866; Labidocerca Haeckel, 1866; Hesperopitheca Haeckel, 1895; Platyrhinae Haeckel, 1895; Platyrhini Anthony & Coupin, 1931; Parasimia Marelli, 1932;
Rodziny
	7 rodzin (w tym 2 wymarłe) + 3 rodzaje wymarłe (incertae sedis) – zobacz opis w tekście
	7 rodzin (w tym 2 wymarłe) + 3 rodzaje wymarłe (incertae sedis) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Małpy szerokonose^[10], małpy Nowego Świata (Platyrrhini) – parworząd niewielkich, nadrzewnych ssaków naczelnych z infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes) o płaskim i szerokim nosie, klasyfikowane w pięciu rodzinach małp Nowego Świata.

Małpy szerokonose wywodzą się z tego samego pnia co wąskonose małpy Starego Świata i człekokształtne – wraz z nimi obejmowane są nazwą małp właściwych (Simiiformes), ale ich ewolucja przebiegała odmiennie w wyniku wędrówki kontynentów. Linia rozwojowa Platyrrhini oddzieliła się od wąskonosych ok. 40 mln lat temu. Szerokonose zamieszkują wyłącznie tropikalne obszary Ameryki Południowej i Amerykę Środkową.

Charakterystyka edytuj

Małpy szerokonose mają płaski nos, dużą przegrodę nosową i bocznie umiejscowione nozdrza. Większość gatunków ma długi ogon, zwykle mocny i chwytny. U niektórych występują worki krtaniowe pełniące funkcję rezonatorów. Poza szerokim nosem od małp wąskonosych różnią się uzębieniem i słabiej rozwiniętym mózgiem. U samic małp szerokonosych występuje uproszczona forma menstruacji.

Prowadzą nadrzewny tryb życia. Małpy te żywią się owocami, pajęczakami oraz owadami.

Systematyka edytuj

We wcześniejszych klasyfikacjach fenetycznych z drugiej połowy XX w. małpy szerokonose zaliczane były wraz z wąskonosymi do Anthropoidea. Szerokonose dzielone były na rodziny płaksowatych i pazurkowców. W wyniku badań genetycznych przeprowadzono rewizję systematyki ssaków naczelnych i obecnie występujące współcześnie małpy szerokonose klasyfikowane są w pięciu rodzinach^[11]^[12]^[13]:

Callitrichidae J.E. Gray, 1821 – pazurkowcowate
Aotidae Elliot, 1913 – ponocnicowate
Cebidae J.E. Gray, 1831 – płaksowate
Pitheciidae Mivart, 1865 – sakowate
Atelidae J.E. Gray, 1825 – czepiakowate

Kladogram współcześnie występujących taksonów^[14]:

Platyrrhini

Cebidae

Callithricidae

	Callithrix

	Cebuella

	Leontopithecus

	Saguinus

Callimico

Cebinae

	Cebus

	Saimiri

Atelidae

Atelinae

Alouatta

	Ateles

	Brachyteles

	Lagothrix

Pitheciinae

	Cacajao

	Chiropotes

	Pithecia

	Aotus

	Callicebus

Opisano również rodziny wymarłe^[15]:

Branisellidae Hershkovitz, 1977
Homunculidae Ameghino, 1894

Rodzaj wymarłe o niepewnej pozycji systematycznej i nieklasyfikowane w żadnej z powyższych rodzin:

Panamacebus Bloch, Woodruff, Wood, Rincón, Harrington, Morgan, Foster, Montes, Jaramillo, Jud, Jones & MacFadden, 2016^[16] – jedynym przedstawicielem był Panamacebus transitus Bloch, Woodruff, Wood, Rincón, Harrington, Morgan, Foster, Montes, Jaramillo, Jud, Jones & MacFadden, 2016
Parvimico Kay, Gonzales, Salenbien, Martinez, Cooke, Valdivia, Rigsby & P.A. Baker, 2019^[17] – jedynym przedstawicielem był Parvimico materdei Kay, Gonzales, Salenbien, Martinez, Cooke, Valdivia, Rigsby & P.A. Baker, 2019
Perupithecus Bond, Tejedor, K.E. Campbell, Chornogubsky, Novo & Goin, 2015^[18] – jedynym przedstawicielem był Perupithecus ucayaliensis Bond, Tejedor, K.E. Campbell, Chornogubsky, Novo & Goin, 2015

Przypisy edytuj

↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 104, 1812. Paris. (fr.).
↑ G.T. Burnett. Illustrations of the Manupeda, or Apes and their Allies; being the arrangement of the Quadrumana or Anthropomorphous Beasts indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 24, s. 307, 1828. (ang.).
↑ Ch.G.A. Giebel: Die säugethiere in zoologischer, anatomischer und palæontologischer beziehung umfassend dargestellt. Leizpzig: A. Abel, 1855, s. 1025. (niem.).
↑ R. Owen. On the characters, principles of division, and primary groups of the class Mammalia. „Journal of the Proceedings of the Linnean Society of Zoology”. 2, s. 37, 1858. (ang.).
↑ Haeckel 1866 ↓, s. cliv.
↑ ^a ^b ^c Haeckel 1866 ↓, s. clx.
↑ ^a ^b E. Haeckel: Systematische phylogenie. T. 3. Berlin: Georg Reimer, 1895, s. 600, 609. (niem.).
↑ R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2^e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).
↑ C.A. Marelli. Los vertebrados exhibidos en los zoológicos del Plata. „Memorias del Jardín Zoológico de La Plata”. 4, s. 13, 1932. (hiszp.).
↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
↑ C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 22. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ Małpy Starego i Nowego Świata. [dostęp 2009-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (9 stycznia 2011)].
↑ J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Platyrrhini Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-10] (ang.).
↑ J.I. Bloch, E.D. Woodruff, A.R. Wood, A.F. Rincón, A.R. Harrington, G.S. Morgan, D.A. Foster, C. Montes, C.A. Jaramillo, N.A. Jud, D.S. Jones & B.J. MacFadden. First North American fossil monkey and early Miocene tropical biotic interchange. „Nature”. 533 (7602), s. 243, 2016. DOI: 10.1038/nature17415. (ang.).
↑ R.F. Kay, L.A. Gonzales, W. Salenbien, J. Martinez, S.B. Cooke, L.A. Valdivia, C. Rigsby & P.A. Baker. Parvimico materdei gen. et sp. nov.: A new platyrrhine from the Early Miocene of the Amazon Basin, Peru. „Journal of Human Evolution”. 134, s. 102628, 2019. DOI: 10.1016/j.jhevol.2019.05.016. (ang.).
↑ M. Bond, M.F. Tejedor, K.E. Campbell, Jr., L. Chornogubsky, N.M. Novo & F.J. Goin. Eocene primates of South America and the African origins of New World monkeys. „Nature”. 520 (7548), s. 538, 2015. DOI: 10.1038/nature14120. (ang.).

Bibliografia edytuj

E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. i–clx; 1–462; tab. i–viii. (niem.).
Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
Mały słownik zoologiczny: ssaki. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978.

[geo-1] É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 104, 1812. Paris. (fr.).

[bur-2] G.T. Burnett. Illustrations of the Manupeda, or Apes and their Allies; being the arrangement of the Quadrumana or Anthropomorphous Beasts indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 24, s. 307, 1828. (ang.).

[gie-3] Ch.G.A. Giebel: Die säugethiere in zoologischer, anatomischer und palæontologischer beziehung umfassend dargestellt. Leizpzig: A. Abel, 1855, s. 1025. (niem.).

[owen-4] R. Owen. On the characters, principles of division, and primary groups of the class Mammalia. „Journal of the Proceedings of the Linnean Society of Zoology”. 2, s. 37, 1858. (ang.).

[CITEREFHaeckel1866[https://www.biodiversitylibrary.org/page/15099151_cliv]-5] Haeckel 1866 ↓, s. cliv.

[CITEREFHaeckel1866[https://www.biodiversitylibrary.org/page/15099157_clx]-6] Haeckel 1866 ↓, s. clx.

[hae-7] E. Haeckel: Systematische phylogenie. T. 3. Berlin: Georg Reimer, 1895, s. 600, 609. (niem.).

[ant&cou-8] R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2^e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).

[mar-9] C.A. Marelli. Los vertebrados exhibidos en los zoológicos del Plata. „Memorias del Jardín Zoológico de La Plata”. 4, s. 13, 1932. (hiszp.).

[Cichocki&inni-10] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[mdd-11] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).

[amw-12] C.J. Burgin: Introduction. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 22. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[Burgin&inni-13] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[14] Małpy Starego i Nowego Świata. [dostęp 2009-06-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (9 stycznia 2011)].

[zij-15] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Platyrrhini Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-10] (ang.).

[blo&inni-16] J.I. Bloch, E.D. Woodruff, A.R. Wood, A.F. Rincón, A.R. Harrington, G.S. Morgan, D.A. Foster, C. Montes, C.A. Jaramillo, N.A. Jud, D.S. Jones & B.J. MacFadden. First North American fossil monkey and early Miocene tropical biotic interchange. „Nature”. 533 (7602), s. 243, 2016. DOI: 10.1038/nature17415. (ang.).

[kay&inni-17] R.F. Kay, L.A. Gonzales, W. Salenbien, J. Martinez, S.B. Cooke, L.A. Valdivia, C. Rigsby & P.A. Baker. Parvimico materdei gen. et sp. nov.: A new platyrrhine from the Early Miocene of the Amazon Basin, Peru. „Journal of Human Evolution”. 134, s. 102628, 2019. DOI: 10.1016/j.jhevol.2019.05.016. (ang.).

[bond&inni-18] M. Bond, M.F. Tejedor, K.E. Campbell, Jr., L. Chornogubsky, N.M. Novo & F.J. Goin. Eocene primates of South America and the African origins of New World monkeys. „Nature”. 520 (7548), s. 538, 2015. DOI: 10.1038/nature14120. (ang.).

[10]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]