Maja Berezowska
Maja Berezowska, właśc. Maria Berezowska[1], ps. „Ditto” (ur. 13 kwietnia 1892 lub 1893[a][2][3] w Baranowiczach[1], zm. 31 maja 1978 w Warszawie) – polska malarka, graficzka, karykaturzystka i scenografka.
 Maja Berezowska, 1946 | |
| Data i miejsce urodzenia |
13 kwietnia 1892 lub 1893 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Dziedzina sztuki | |
| Odznaczenia | |
 
| |
Życiorys edytuj
Była córką inżyniera Edmunda Berezowskiego i Janiny z Przecławskich. Ojciec był podpułkownikiem armii rosyjskiej i budowniczym kolei transsyberyjskiej, a w Wojsku Polskim tytularnym generałem brygady.
Uczyła się w prywatnej szkole plastycznej w Petersburgu (1908−1909), w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Marii Niedzielskiej w Krakowie (1911–1913) u Józefa Pankiewicza[1] i w Monachium (1913).
Twórczość edytuj
Już przed wojną zyskała sławę jako autorka subtelnych grafik o tematyce erotycznej. Wzniosłość ludzkich uczuć oraz miłosny akt były stałymi motywami jej twórczości przez całe życie. Wydanie w 1956 Piórek Jana Sztaudyngera z jej ilustracjami, ówcześnie śmiałymi obyczajowo, było jednym z symptomów politycznej odwilży i nadchodzących zmian. W 1977 roku deklarowała:
- Bez miłości nie byłoby życia. Dla mnie nie ma nic wspanialszego niż ciało ludzkie i póki żyję, będę je rysować. Jak najpiękniej![4]
Prasa, publikacje, wystawy edytuj
Pierwsza indywidualna wystawa artystki miała miejsce w Kijowie w 1916. Do 1939 jej karykatury, rysunki i ilustracje zamieszczały poczytne tygodniki satyryczne: „Cyrulik Warszawski”, „Szpilki”, czy wydawany we Lwowie „Szczutek”. Brała udział w polskiej akcji propagandowej w czasie akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku. W latach przedwojennych opublikowała też wiele agresywnie antysemickich karykatur. Niektóre z nich pokazano w 2013 roku w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie[5].
Współpracę ze „Szpilkami” kontynuowała również po wojnie. W tym tygodniku jej rysunki najczęściej prezentowano w latach 60., jednak już tylko sporadycznie po usunięciu na fali antysemickich czystek w 1968 ze stanowiska redaktora naczelnego Arnolda Mostowicza. Jej prace prezentowały też swoim czytelnikom m.in. „Teatr”, „Nowa Kultura” i „Przekrój”.
W czasach PRL zilustrowała kilkanaście książek, głównie tomików poetyckich i zbiorów satyr, ale także np. książek o tematyce szachowej, do nowel Ludwika Niemojowskiego Szach i mat i Lancelot i królowa za szachownicą, oraz do powieści Wacława Berenta Żywe kamienie[6]. Katalogi wystaw jej prac ukazały się jako osobne wydawnictwa m.in. w 1947 i 1950. Dopiero pośmiertnie zaczęły się ukazywać monograficzne wydawnictwa jej akwarel i rysunków, m.in. Piórkiem przez stulecia (1985)[7] i Maja Berezowska: Antologia twórczości (1994)[8].
Po powrocie z obozu koncentracyjnego i rekonwalescencji w Szwecji w 1946 r. zamieszkała w Warszawie przy ul. Komarowa[9] 82/86 m. 48[1] (obecna ul. Wołoska), gdzie po jej śmierci znajdowało się muzeum artystki. Leżące nieopodal ogródki działkowe przy ul. Boboli zostały nazwane jej imieniem.
Zmarła w Warszawie, pochowana na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 12A-10-1)[10].
Scena edytuj
Pierwszym kontaktem zawodowym ze sceną było współtworzenie oprawy plastycznej występów kabaretu literacko-artystycznego „Czwórka” we Lwowie w 1919 r. W latach 30. projektowała kostiumy m.in. dla gwiazd scen rewiowych Zuli Pogorzelskiej i Hanki Ordonówny oraz operetek i kabaretów (w Warszawie i Poznaniu). Po powrocie z Paryża, w sezonie 1936/1937 była etatowym scenografem kabaretu „Teatr 13 Rzędów”.
Po wojnie scenografia i projektowanie kostiumów stało się jej głównym zajęciem. Pracowała dla: Opery Łódzkiej, warszawskich teatrów: Kameralnego i Komedia, Teatru Polskiego w Poznaniu, Teatru Ziemi Łódzkiej w Łodzi, Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego, Zjednoczonych Przedsiębiorstw Artystycznych „Estrada” (w latach 1964–1977).
Życie prywatne edytuj
Od 1918 żona malarza, karykaturzysty i scenografa Kazimierza Grusa, z którym rozwiodła się ok. 1926 roku.
Sprawa karykatur Hitlera edytuj
W latach 1933–1936 mieszkała w Paryżu, współpracując jako rysowniczka i karykaturzystka z pismami „Le Figaro”, „Le Rire”, „Ici Paris”. W tej ostatniej gazecie w 1935 Berezowska opublikowała serię karykatur pt. Miłostki słodkiego Adolfa, dotyczącą Hitlera. Wkrótce po wydaniu tego numeru gazety z powództwa urzędowego wystąpiła przeciwko Berezowskiej ambasada niemiecka w Paryżu, dowodząc, że rysunki były karalną obrazą głowy państwa. W czasie procesu Berezowskiej bronił prawnik i polityk Albert Sarrault. Wyrok grzywny zasądzony przez pierwszą instancję (500 franków), został zaskarżony przez Sarraulta, który przed sądem apelacyjnym wygłosił płomienne przemówienie, dowodząc m.in., że „to wstyd dla Ville Lumiere! W mieście artystów skazywać artystkę za jej dzieło!”. Grzywna została zmniejszona do symbolicznej kwoty[4].
Porażkę przed francuskim sądem naziści powetowali sobie po rozpoczęciu wojny. Berezowska, wiedząc o zagrożeniu, ukrywała się na prowincji. W styczniu 1942, rok po powrocie do Warszawy, w wyniku donosu została pojmana przez gestapo i osadzona na Pawiaku. W maju tego roku, oficjalnie za znieważenie Hitlera uwięziona w obozie koncentracyjnym Ravensbrück, z wyrokiem kary śmierci.
W Ravensbrück nadal, w miarę możliwości, tworzyła. Wykonywała portrety współwięźniarek i utrwalała sceny z życia obozowego[11], kukiełki i stroje dla aktorów do obozowych szopek bożonarodzeniowych. Wspominała te zdarzenia:
- „Nawet w Ravensbrűck wyszukiwałam, z trudem, chwile radości. (...) Wiedziałam, że [współwięźniarki, które rysowałam] poślą rodzinom te portrety i chciałam te rodziny pocieszyć, a także chciałam, by one same były zadowolone, choćby z własnej urody”[4].
Po wyzwoleniu obozu przez wojska radzieckie, w maju 1945 wraz z grupą Polek wyjechała z Ravensbrück do Sztokholmu, na rehabilitację zorganizowaną przez Szwedzki Czerwony Krzyż. Stworzone w tym okresie prace wystawiała w Szwecji i Danii. Do Polski wróciła w czerwcu 1946.
Ordery i odznaczenia edytuj
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (11 lipca 1955)[12]
- Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)[13]
Uwagi edytuj
- ↑ W większości dokumentów Berezowskiej widnieje data narodzin 13 kwietnia 1898, również na jej nagrobku. Był to zapewne wynik jej celowego odmładzania się. W czasie niemieckiej okupacji w Kennkarcie wpisano datę 1893. Z kolei w pochodzącej z ostatniego okresu jej życia (1975) karcie pacjenta poradni leczenia jaskry widnieje rok urodzenia 1892.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Słownik artystów plastyków. Artyści plastycy Okręgu Warszawskiego ZPAP 1945–1970. Słownik biograficzny. Maria Serafińska (kierownik redakcji). Warszawa: Okręg Warszawski ZPAP, 1972, s. 33.
- ↑ Słownik Biograficzny Teatru Polskiego (PWN, 1994): BEREZOWSKA Maja, właśc. Maria B., zamężna Grusowa (13 IV 1893 Baranowicze na Białorusi - 31 V 1978 Warszawa). Rok urodzenia według Kennkarty (odpis w Muzeum Pawiaka)
- ↑ Małgorzata Czyńska, Berezowska. Nagość dla wszystkich, s. 15-16, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2018
- ↑ a b c „Szpilki” u Mai Berezowskiej, tygodnik „Szpilki”, 1977, nr 34 (21 sierpnia).
- ↑ Wystawa „'Obcy i niemili' Antysemickie rysunki z prasy polskiej 1919–1939”. Katalog Wystawy s. 70–71, ŻIH, Warszawa 2013.
- ↑ W. Litmanowicz, J. Giżycki, Szachy od A do Z, Warszawa 1986, s. 73.
- ↑ Piórkiem przez stulecia w Bibliotece Narodowej.
- ↑ Maja Berezowska: Antologia twórczości w Bibliotece Narodowej
- ↑ W latach 1967–1992 ulica Wołoska nosiła nazwę Władimira Komarowa.
- ↑ Wyszukiwarka cmentarna - Warszawskie cmentarze
- ↑ Twórczość graficzna więźniarek Ravensbrűck (m.in. rysunki Berezowskiej).
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 91, poz. 1144 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.
- ↑ M.P. z 1955 r. nr 101, poz. 1400 - Uchwała Rady Państwa z dnia 19 stycznia 1955 r. nr 0/196 - na wniosek Ministra Kultury i Sztuki.
Bibliografia edytuj
- Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900–1980, wydawnictwo PWN, Warszawa 1994, tom II.
- Małgorzata Czyńska, Berezowska. Nagość dla wszystkich, Wołowiec 2018.
Linki zewnętrzne edytuj
- Maja Berezowska 1956
- Maja Berezowska na zdjęciach w bibliotece Polona