Podhalanie
Podhalanie (Górale podhalańscy) – góralska grupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca obszar najbliższych okolic Tatr, sięgający terenów na północ od Nowego Targu[1]. Region etnograficzny zamieszkiwany przez tę grupę zwany jest Podhalem. Ludność posługuje się gwarą podhalańską.
| Miejsce zamieszkania | |
|---|---|
| Język | |
| Religia | |
| Grupa |
Obszary etnograficzne edytuj
Podhalanie zamieszkują obszar między Tatrami na południu, dorzeczem górnej Skawy i górnej Raby na północy, od Orawy na zachodzie po Spisz na wschodzie, razem z większą częścią Gorców wraz z rzeką Ochotnicą. Na wschodzie zamieszkują również tereny, położone między Sądecczyzną a obszarem zamieszkania przez górali pienińskich[2].
Największym miastem Podhalan jest Nowy Targ, a drugim co do liczby mieszkańców Zakopane.
Etnogeneza edytuj
Jan Stanisław Bystroń pisząc na temat etnogenezy grup góralskich dowodził, że ludność ta pochodzi z Małopolski, skąd stosunkowo późno zaczęła osiedlać się na Podhalu. Grupę tę kształtowały odmienne warunki bytu gospodarczego, większa swoboda i niezależność od wpływów ogólnopolskich niż na nizinach. Ponadto na Podhalan wpływała kultura wysokogórskich pasterzy nadchodząca ze wschodu poprzez ziemie ruskie z Rumunii, a także aktywne kontakty z ludnością góralską na północnym stoku Karpat. Te zróżnicowane wpływy doprowadziły do ukształtowania własnej bogatej kultury góralskiej[1].
Wcześniej Józef Szujski pod koniec XIX wieku na podstawie cech gwary podhalańskiej, a także dokumentów potwierdzających akcje kolonizacyjne Niemców w XIII i XIV wieku na nowotarskiej królewszczyźnie twierdził, że Podhalanie powstawali w wyniku mieszania się ludności niemieckiej ze słowiańską[3].
Kultura edytuj
Jan Stanisław Bystroń utrzymywał, że Podhalanie są grupą najoryginalniejszą, najbardziej charakterystyczną i zarazem wykazującą najwięcej obcych wpływów[1]. Ich gwara ze względu na popularność często jest mylnie tożsamiona z gwarą góralską. Również grupa ta często może być określana: Góralami[4] lub prawdziwymi góralami[5].
Pożywienie edytuj
Do podstawowych potraw kuchni podhalańskiej zaliczyć należy to wszystko, co ubogie góralskie gospodarstwo wyprodukowało, a nie przetworzyło w celu odsprzedania. Podstawą były gotowane ziemniaki (gwar. grule, rzepa) oraz bryjka lub jej gęstsza postać zwana kluską. Inne produkty używane na co dzień w kuchni podhalańskiej to mąka jarcana, czyli jęczmienna, owsiana lub kukurydziana. Ta ostatnia zadomowiła się w czasach austro-węgierskich, kiedy to górale, za zarobkiem, udawali się aż pod Peszt i tam część zapłaty otrzymywali w postaci mąki kukurydzianej. Z nabiału stosowano głównie serwatkę, maślankę oraz żętycę. Jako omasty używano topionej słoniny, skwarków, czasami oleju lnianego. Mleko słodkie i kwaśne jedynie odświętnie, gdyż gospodarstwo góralskie produkty takie jak ser biały, masło, oscypki, jaja starało się zbyć i były to produkty spożywane sporadycznie.
Warzywa – głównie kapusta – uprawiane były przede wszystkim w Kotlinie Nowotarskiej oraz Spiszu i Orawie, gdzie panują nieco łagodniejsze warunki klimatyczne. Kapustę kiszono (gwar. kiscenie, krązanie) w całych główkach przekładanych liśćmi w beczkach (gwar. sudek). Natomiast w Zakopanem, Bukowinie Tatrzańskiej i innych wyżej położonych miejscowościach już sama uprawa ziemniaków była niezmiernie trudna, o czym wspomina ksiądz Józef Stolarczyk w swoich pamiętnikach, jak to na przełomie września i października wykopki odbywały się spod śniegu, a plon był tak słaby, że na jeden posadzony ziemniak wykopywało się dwa.
Chleba w domach na Skalnym Podhalu nie wypiekano. Kupowano go w targowy dzień w Nowym Targu. Według świadectwa Agnieszki Prymuli, prowadzącej w okresie międzywojennym pensjonat w Bukowinie Tatrzańskiej, codziennie dla całej wsi z piekarni w Poroninie dostarczano 15 bochenków chleba i 80 bułek – głównie dla pensjonatów. Pieczywo zastępowano w okresie międzywojennym moskolami – plackami pieczonymi na blasze aż do lat 60. ubiegłego stulecia. Największym przysmakiem jest kwaśnica[według kogo?].
Język edytuj
Podhalanie posługują się gwarą podhalańską. Została ona spopularyzowana na przełomie XIX i XX wieku przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera, który wydał cykl opowiadań pt. „Na skalnym Podhalu”. Dzieli ona wiele cech wspólnych z innymi gwarami południowej Małopolski, np. z gwarą żywiecką czy sądecką.
Strój edytuj
Mieszkańcy Podhala noszą charakterystyczny strój.
Przypisy edytuj
- ↑ a b c Jan Stanisław Bystroń: Ugrupowanie etniczne ludu polskiego. Kraków: Orbis, 1925, s. 10.
- ↑ Góralszczyzna polska. [dostęp 2013-03-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-03-14)].
- ↑ W etnografii XIX w. „Podhalanie, tak nazywają się mieszkańcy galicyjskich właściwych tatrzańskich wsi w liczbie 27, są wszyscy potomkami osadników, osadzanych tu w ciągu XIII w. i XIV wieku na nowotarskiej królewszczyźnie. Byli to pierwotnie Niemcy, jak świadczą liczne właściwości ich gwary (turń = thurm – szczyty gór; kierdel = heerde; pyrć = pürsche; hala = alm; frymarczyć = frei-markt). Niemcy, którzy zmieszani z ludnością słowiańską, tworzą typ wybitnie charakterystyczny, łatwy do poznania. Domy grupują się dosyć gęsto wzdłuż dróg równoległych i poprzecznych do dolin są obszerne i schludne, kryte gontem i opatrzone kominami.”, [w:] Józef Szujski. Polacy i Rusini w Galicyi. 1896, s. 10; Osadnictwo na tych ziemiach prowadził m.in. klasztor klarysek w Starym Sączu, również akcje osadnicze w Pieninach nad Dunajcem od pierwszej połowy XIV w. Najstarsze dokumenty pochodzące z lat trzydziestych XIII w określają Nowotarżczyznę jako „territorium Ludemy”, dokument cysterski z ok. 1234. Dokumenty te mówią o prawie sprowadzania na Podhale Niemców według wzorów śląskich, dokument Henryka Brodatego z 1234, będący jednocześnie najwcześniejszym w Małopolsce przywilejem prawa niemieckiego.; zob. Grywałd, Dursztyn, Frydman, Falsztyn, Czorsztyn, Szaflary, Trybsz, Kacwin, Waksmund, Huba, Harklowa itd.
- ↑ Republika.pl Portal Społeczności Internetowych [online], tatrywszystko.republika.pl [dostęp 2017-11-26] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-09].
- ↑ Stanisław Stopa: Kurkowe opowieści, 2004 ISBN 978-83-923624-0-1.
Linki zewnętrzne edytuj
- Górale podhalańscy. tatrywszystko.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-13)].