Wikipedia

Privilegium de non tolerandis Judaeis

Privilegium de non tolerandis Judaeis (łac. przywilej nieakceptowania Żydów) – przywilej nadawany od XVI do końca XVIII wieku niektórym miastom królewskim, zakazujący Żydom zamieszkania w takim mieście i posiadania w nim nieruchomości, oraz zabraniający im wstępu do miasta z wyjątkiem określonych dni – najczęściej targów i jarmarków. Od XVI wieku przywilej ten nadawali władcy Rzeczypospolitej i niektórych innych krajów europejskich, m.in. Austrii[1]. Dla niektórych dzielnic żydowskich w Polsce i na Litwie wydawano analogiczny privilegium de non tolerandis Christianis. Oba przywileje ustanawiane były jedynie dla miast królewskich; w miastach prywatnych Żydzi posiadali pełną swobodę gospodarczą.

Plan podkrakowskiego miasta Kazimierz z dzielnicą żydowską objętą de non tolerandis Christianis, oraz częścią Krakowa objętą przeciwstawnym przywilejem (XV wiek)

Przywileje edytuj

De non tolerandis Judaeis edytuj

Zakaz nie obejmował serwitorów królewskich oraz posiadających oddzielne przywileje wielkich bankierów, lekarzy etc., a także posiadłości miejskich szlachty, tzw. jurydyk i rezydencji magnackich (zarówno świeckich, jak i duchownych)[2].

Przywilej taki teoretycznie powinien skutkować wysiedleniem i usunięciem mieszkających w mieście Żydów poza mury miejskie, a wynikał najczęściej z dążenia chrześcijańskich mieszczan (głównie średniozamożnych rzemieślników i handlarzy) do wyeliminowania swoich żydowskich konkurentów. W praktyce był notorycznie łamany, np. przez wynajmowanie Żydom lokali na użytek mieszkań, kantorów i sklepów, a miasta posiadające ten przywilej posiadały mieszkańców żydowskich, mieszkających tuż za murami lub w obrębie ww. jurydyk – np. w jednej z nich w Wilnie założono gminę i wybudowano drewnianą bożnicę, a od 1633 roku Wielką Synagogę. Dokument miał niekiedy charakter klauzuli w statucie miejskim, a patrycjat miejski – często korzystający z żydowskich usług bankowych i prowadzący z nimi interesy, wielokrotne jego odwołania i przywrócenia wykorzystywał jako formę nacisku przy wyznaczaniu opłat za pobyt w mieście[2][3][4][5].

Podobne dokumenty w pewnym okresie swojej historii zatwierdziły m.in. Gdańsk (do 1620 r.), Warszawa, Kraków, Lublin, Radom i Biała (od XIV wieku w całym lennie mazowieckim oraz uzyskanych w wojnie trzynastoletniej Prusach Królewskich obowiązywał zakaz osiedlania się Żydów). W XVI wieku na ogólną liczbę ponad 1300 miast wydano kilkadziesiąt przywilejów, ale już w Królestwie Kongresowym, w roku 1820, na 452 polskie osiedla posiadające prawa miejskie, przywilej taki posiadało 90 miast (ok. 20%)[2][3][4][5][6].

De non tolerandis Christianis edytuj

Dzielnice żydowskie w miastach królewskich Rzeczypospolitej Obojga Narodów uzyskiwały przeciwstawne przywileje – De non tolerandis Christianis (łac. [przywilej] nieakceptowania chrześcijan). Akt taki uzyskało kilka kahałów na terenie Królestwa Polskiego, znacznie częstszy był on na obszarze Litwy. Zygmunt II August wydał w 1568 roku przywilej zakazujący zamieszkania chrześcijanom dla dzielnicy żydowskiej na podkrakowskim Kazimierzu i dla żydowskiej dzielnicy w Lublinie. W 1633 roku uzyskała go poznańska dzielnica żydowska. Od 1645 roku przywilej taki posiadały wszystkie gminy żydowskie w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego w liczbie co najmniej 28[2][7][8].

Skutki edytuj

Oppidum Judaeorum edytuj

Skutkiem prób wyparcia ludności żydowskiej z handlu i usług przez chrześcijańskie mieszczaństwo było powstanie w początku XVII wieku miast żydowskich zwanych z łac. Oppidum Judaeorum, o liczebności zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset mieszkańców. Powstawały zarówno na przedmieściach jak i w oddaleniu do kilkunastu kilometrów od miast. Ich mieszkańcy na co dzień handlowali i pracowali u siebie, a w wyznaczone dni handlowe mogli udać się do pobliskiego dużego miasta. Np. Żydzi z Kazimierza handlowali w Krakowie, z Przytyka – w Radomiu, ze Swarzędza – w Poznaniu, z Rozprzy – w Piotrkowie, ze Starych Szkot, Wrzeszcza, Chmielnik i Winnicy – w Gdańsku. Podobne duże skupiska żydowskie pojawiły się w Opatowie, Samborze, Drohobyczu, Śniatyniu oraz na przedmieściach Jaworowa, Rzeszowa i Jarosławia[2][9].

Migracje i demografia edytuj

Kolejnym skutkiem była gwałtowna migracja żydowska na ziemie ruskie Rzeczypospolitej – latyfundia intensywnie zasiedlane przez polsko-rusko-litewską magnaterię oraz do ich miast prywatnych (np. Brody, Dubno, Krotoszyn, Leszno, Międzyboż, Ostróg, Pińczów, Zasław, Zamość czy Żółkiew). Miast takich było dwukrotnie więcej niż królewskich, i w ich granicach nic nie ograniczało przedsiębiorczości Żydów, którzy mogli uczestniczyć we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego danego rejonu. Już wkrótce po przybyciu Żydzi zaczynali dominować wśród mniejszości religijnych i etnicznych (np. Ormian, Włochów, Niemców, Szkotów), a wykupując na zlecenie możnowładców ziemię z rąk szlachty, wydatnie pomagali w przekształcaniu republiki w oligarchię. Podczas gdy w prywatnych majątkach województw wschodnich liczebność Żydów ocenia się na 200–500 tys. (gdzie ta pierwsza liczba wydaje się bardziej prawdopodobna) w roku 1648[10][11], to w miastach i posiadłościach państwowych gwałtownie się zmniejszała[2]. Od ok. 25–30 tys. ludzi w początkach wieku XVI[12][13], do 13 tys. w roku 1579[14], a w latach 1613–1630 zaledwie 3000 osób w całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów[15].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Gelber, N. (red.) Encyclopadia Judaica, 2007: Austria.
  2. ↑ a b c d e f Maria i Kazimierz Piechotka: Oppidum Judaeorum. Żydzi w przestrzeni miejskiej dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Krupski i S-ka, 2004, s. 36–48. ISBN 83-86117-54-0.
  3. ↑ a b Jaroslav Miller: Urban societies in East-Central Europe: 1500–1700 (ang.). Ashgate 2008. [dostęp 2012-04-11].
  4. ↑ a b Eleonora Bergman: The Rewir or Jewish district and the Eyruv (ang.). „Studia Judaica” 5, 2002 nr 1(9).
  5. ↑ a b Artur Eisenbach: Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim. Warszawa 1972.
  6. ↑ Nietolerowani, ale obecni. Rzeczpospolita. [dostęp 2012-04-11].
  7. ↑ Gedeon: Dzieje Żydów w Polsce – Dzieje nowożytne (do rozbiorów). [dostęp 2012-04-11].
  8. ↑ Andrzej Trzciński: Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie. Teatr NN. [dostęp 2012-04-11].
  9. ↑ Jerzy Tomaszewski (red.): Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. Warszawa: Cyklady, 2001. ISBN 83-86-85958-X.
  10. ↑ Antony Polonsky: Poland before 1795. The YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe. [dostęp 2012-04-12]. (ang.).
  11. ↑ Iwo Cyprian Pogonowski: I Rzeczpospolita Polska. Późne Odrodzenie. [w:] Ilustrowana historia Polski [on-line]. [dostęp 2012-04-12].
  12. ↑ Zofia Borzymińska: Studia z dziejów Żydów w Polsce. Warszawa: DiG, 1995, s. 14–26, 32. ISBN 83-85888-79-9.
  13. ↑ Jakub Petelewicz: Dzieje Żydów w Polsce. zydziwpolsce.edu.pl. [dostęp 2012-01-21].
  14. ↑ Michał Tyrpa: Żydowska autonomia w dawnej Polsce. wiadomości24.pl, 2007-07-13. [dostęp 2012-01-21].
  15. ↑ Henryk Wisner: Opodatkowanie żydów. W: Rzeczpospolita Wazów. T. 2. Warszawa: PAN, 2004, s. 74–75. ISBN 83-89-72902-4.

Zobacz też edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Privilegium_de_non_tolerandis_Judaeis&oldid=71060767”