Przytulia

Przytulia
	; Morfologia (przytulia biała i właściwa)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	goryczkowce
Rodzina	marzanowate
Podrodzina	Rubioideae
Rodzaj	przytulia
	Nazwa systematyczna
	Galium L.; Sp. Pl. 105. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Galium verum L.
Synonimy
	Aparinanthus Fourr.; Aparine Guett.; Aparinella Fourr.; Aspera Moench; Bataprine Nieuwl.; Gallion Pohl, orth. var.; Gallium Mill., orth. var.; Relbunium (Endl.) Hook. f.; Trichogalium Fourr.;
	Aparinanthus Fourr.; Aparine Guett.; Aparinella Fourr.; Aspera Moench; Bataprine Nieuwl.; Gallion Pohl, orth. var.; Gallium Mill., orth. var.; Relbunium (Endl.) Hook. f.; Trichogalium Fourr.;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przytulia (Galium L.) – rodzaj roślin z rodziny marzanowatych. Należy do niego ponad 600 gatunków^[5]^[6]. Rośliny szeroko rozprzestrzenione na świecie, zwłaszcza w strefie zwrotnikowej i umiarkowanej, ale też arktycznej, w tropikach występują głównie na obszarach górskich^[6]. 145 gatunków występuje w Europie, 100 w Turcji^[7]. W Polsce 22 gatunków z tego rodzaju występuje jako taksony rodzime, cztery lub pięć (G. rubioides ma niepewny status) dalszych są zadomowionymi antropofitami, kilka przejściowo dziczeje^[8].

Morfologia i biologia edytuj

Pokrój: Rośliny jednoroczne lub byliny, czasem drewniejące u nasady (półkrzewy)^[6]. Pędy zwykle wiotkie, zazwyczaj pokładające się lub wspinające^[6], osiągające do 3 m długości^[7]. Pędy często szorstkie i czepne z powodu haczykowatych włosków^[6].
Liście: Naprzeciwległe, wraz z liściopodobnymi przylistkami zebrane w okółki po 4–6 lub więcej. Zwykle siedzące, rzadko krótkoogonkowe. Zwykle z pojedynczą wiązką przewodzącą, czasem z większą ich liczbą lub użyłkowate pierzasto^[6].
Kwiaty: Skupione w szczytowe lub wyrastające w kątach górnych liści wierzchotki dwuramienne, tworzące kwiatostany złożone wiechokształtne lub główkokształtne, rzadko kwiatostany silnie zredukowane, nawet i do pojedynczych kwiatów. Przysadek zwykle brak, zwłaszcza na dalszego rzędu rozgałęzieniach kwiatostanu. Brak podkwiatków. Kwiaty są zwykle obupłciowe, rzadko jednopłciowe i najczęściej drobne^[6]. Działki kielicha cztery^[7], bardzo drobne lub całkiem zredukowane^[6]. Płatki korony cztery, rozpostarte kołowo, rzadko lejkowate lub dzwonkowate. Koloru białego, żółtego, zielonkawego, rzadziej różowe, czerwone do ciemnoczerwonych. Pręciki w takiej samej liczbie jak płatki korony – cztery (rzadko 3 lub 5), zrośnięte z płatkami u ich nasady. Zalążnia z dwóch komór złożona, jajowata, podługowata lub kulista, naga do brodawkowanej i owłosionej haczykowatymi włoskami. Słupek o znamieniu rozwidlonym^[6].
Owoce: Na szypułkach czasem wydłużających się w czasie owocowania. Rozłupnia rozpadająca się na dwie jednonasienne rozłupki, kulistawe do podługowatych, nagie lub okryte włoskami, także haczykowatymi. Owoce zwykle suche, czasem gąbczaste lub jagodopodobne^[6].

Systematyka edytuj

Rodzaj z rodziny marzanowatych Rubiaceae, w obrębie której reprezentuje podrodzinę Rubioideae i plemię Rubieae^[6]^[4]. Rodzaj problematyczny, ponieważ wyróżniony został w stosunku do innych z plemienia na podstawie cech morfologicznych, podczas gdy filogeneza całej grupy dzieli ją na linie rozwojowe, w których cechy uznawane dotąd za diagnostyczne nie odzwierciedlają wspólnego pochodzenia. Karol Linneusz wyróżnił rodzaj Galium od przedstawicieli rodzaju marzanka Asperula na podstawie jednej cechy morfologicznej – istnienia rurki w kwiecie lejkowatym lub dzwonkowatym u Asperula i niemal płaskiej korony u Galium. Ponieważ cecha ta nie odpowiada relacjom filogenetycznym, część gatunków została przeniesiona między tymi rodzajami (np. dawna marzanka wonna Asperula odorata L. to obecnie przytulia wonna Galium odoratum (L.) Scop.). Z kolei rodzaj przytulinka Cruciata wyodrębniony został na podstawie takich cech jak wytwarzanie kwiatostanów tylko w kątach liści w węzłach środkowych i dolnych pędu (wierzchołek pędu jest wegetatywny – u przytulii kwiatostany rozwijają się na szczycie pędu i w kątach górnych liści), poza tym u roślin tych kwiatostan nie jest dłuższy od międzywęźla i liści, co występuje u przedstawicieli rodzaju Galium. Niezależnie od braku odzwierciedlenia relacji filogenetycznych przez podział na rodzaje w obrębie plemienia – utrzymywana jest w jego obrębie tradycyjna klasyfikacja^[6].

Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju przytulia.

Gatunki flory Polski^[8]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[8], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[9]

przytulia bagienna Galium uliginosum L.
przytulia biała Galium album Mill.
przytulia błotna Galium palustre L.
przytulia cukrowa Galium saccharatum All. ≡ Galium verrucosum Huds. – efemerofit
przytulia czepna Galium aparine L.
przytulia fałszywa Galium spurium L. – antropofit zadomowiony
przytulia hercyńska Galium saxatile L.
przytulia krakowska Galium cracoviense Ehrens
przytulia lepczyca Galium rivale (Sibht & Sm.) Griseb.
przytulia leśna Galium sylvaticum L.
przytulia nierównolistna Galium anisophyllon Vill.
przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium L.
przytulia pospolita Galium mollugo L.
przytulia północna Galium boreale L.
przytulia rozesłana Galium humifusum M. Bieb. – efemerofit
przytulia ruska Galium ruthenicum Willd. ≡ Galim verum subsp. verum
przytulia Schultesa Galium schultesii Vest ≡ Galium intermedium Schult.
przytulia sina, marzanka sina Galium glaucum L. – antropofit zadomowiony
przytulia stepowa Galium valdepilosum Heinr. Braun
przytulia sudecka Galium sudeticum Tausch
przytulia szerokolistna Galium rubioides L.
przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum Murray.
przytulia śródziemnomorska Galium parisiense L. – efemerofit
przytulia turyńska Galium taurinum (L.) Scop. ≡ Asperula taurina L. – antropofit zadomowiony^[10]
przytulia trójdzielna Galium trifidum L.
przytulia trójrożna Galium tricornutum Dandy – antropofit zadomowiony
przytulia wielkoowockowa Galium verrucosum Huds. – efemerofit
przytulia Wirtgena Galium wirtgenii F.W. Schultz ≡ Galium verum subsp. wirtgenii (F.W.Schultz) Oborny
przytulia właściwa Galium verum L.
przytulia wonna Galium odoratum (L.) Scop.
przytulia wydłużona Galium elongatum C. Presl

Przypisy edytuj

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-05-27] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
↑ ^a ^b Genus: Galium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-07-28].
↑ Galium. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2018-07-27].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Tao Chen & Friedrich Ehrendorfer: Galium Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-07-28].
↑ ^a ^b ^c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 217. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 86-87, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Galium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-14].
↑ MalickiM. M. MalickiM., PielechP. R. PielechP., SzczęśniakS. E. SzczęśniakS., Przytulia turyńska Galium taurinum (L.) Scop. (Rubiaceae) - nowy antropofit we florze Polski, „Acta Botanica Silesiaca”, 8, 2012, s. 189-196 [dostęp 2023-12-13] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-05-27] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].

[grin-4] Genus: Galium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-07-28].

[tpl-5] Galium. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. [dostęp 2018-07-27].

[china-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l Tao Chen & Friedrich Ehrendorfer: Galium Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2018-07-28].

[philips-7] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 217. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 86-87, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[powo-9] Galium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-14].

[10] MalickiM. M. MalickiM., PielechP. R. PielechP., SzczęśniakS. E. SzczęśniakS., Przytulia turyńska Galium taurinum (L.) Scop. (Rubiaceae) - nowy antropofit we florze Polski, „Acta Botanica Silesiaca”, 8, 2012, s. 189-196 [dostęp 2023-12-13] .

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[4]

[9]

[10]