Wikipedia

Stanisław Swianiewicz

polski uczony, ekonomista, historyk

Stanisław Swianiewicz (ur. 26 paź.?/7 listopada 1899 w Dyneburgu[1], zm. 22 maja 1997 w Chislehurst[2]) – polski ekonomista, prawnik, pisarz i sowietolog, świadek zbrodni katyńskiej.

Stanisław Swianiewicz
Ilustracja
porucznik porucznik
Data i miejsce urodzenia

7 listopada 1899
Dyneburg, gubernia witebska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

22 maja 1997
Chislehurst, Wielka Brytania

Przebieg służby
Siły zbrojne

Wojsko Polskie

Główne wojny i bitwy

wojna polsko-bolszewicka, bunt Żeligowskiego, kampania wrześniowa

Późniejsza praca

prawnik

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (1920–1941)
Multimedia w Wikimedia Commons

Pochodzenie i lata młodości edytuj

 
Drużyna harcerska z Orła n. Oką, 1917. Centralnie Stanisław Swianiewicz, w drugim rzędzie pośrodku pierwszy z prawej Witold Pilecki.

Był synem Stanisława Swianiewicza i Katarzyny Swianiewicz z domu Baranowskiej (1877-1919). Jego rodzina od strony ojca miała szkockie pochodzenie, spolonizowała się prawdopodobnie w XVII wieku[1]. Ojciec był inżynierem kolejnictwa, nadzorował trasę kolejową Dyneburg-Orzeł[3], matka, absolwentka szkoły dla "szlachetnie urodzonych dziewic" w Wilnie i Kursów Bestużewa w Petersburgu, nauczycielką w domach prywatnych[4]. Jego pradziadek został stracony powstaniu listopadowym, dziadek, Ignacy Grzymała-Baranowski uczestniczył w powstaniu styczniowym[5]

Od 1909 uczęszczał do gimnazjum realnego w rodzinnym mieście, tam od 1912 uczestniczył tajnym kółku samokształceniowym, a w 1914 wstąpił do konspiracyjnej organizacji "Wyzwolenie"[6]. W 1915, w związku z kontrofensywą niemiecką w czasie I wojny światowej, został z rodzicami ewakuowany do Orła, tam w 1917 ukończył szkołę średnią[7]. W mieście tym został wybrany prezesem połączonych lokalnych polskich organizacji młodzieżowych, uczestniczył też w organizowaniu oddziału paramilitarnego, którym kierował Józef Skwarnicki[8]. We wrześniu 1917 rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Moskiewskiego[8], które przerwał po ukończeniu I roku. Jesienią 1918 powrócił wówczas do Dyneburga[9]. Tam pracował jako nauczyciel. Zaangażowany w działalność konspiracyjną, otrzymał także nominację na komendanta dyneburskiej Polskiej Organizacji Wojskowej[10]. W czerwcu 1919 wstąpił do Wojska Polskiego, służył w 7 Pułku Artylerii Polowej jako bombardier. Jesienią tego roku został studentem Wydziału Prawa Uniwersytetu Stefana Batorego[11]. Studia łączył ze służbą wojskową – pełnił funkcję cenzora Dyrekcji Poczt i telegrafów w Wilnie[12]. Od maja 1920 służył w 201 Pułku Piechoty[12], walczył m.in. w bitwie nad Wkrą oraz bitwie nad Niemnem, a także ze swoim oddziałem uczestniczył w zajęciu Wilna w ramach tzw. buntu Żeligowskiego[13]. Nawiązał wówczas współpracę z pismem krajowców – "Gazetą Krajową"[14]. W listopadzie 1920 został awansowany do stopnia plutonowego, w grudniu tego roku bezterminowo urlopowany[15]. Pracował następnie w referacie białoruskim w Centralnym Urzędzie Litwy Środkowej[15]. Stopień podporucznika otrzymał dopiero w 1932[16].

Dwudziestolecie międzywojenne edytuj

W 1921 podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Stefana Batorego[15]. Ukończył je w 1924 i do tego samego roku rozpoczął pracę na macierzystej uczelni, jako starszy asystent (początkowo kontrakt odnawiano mu co roku, od 1 września 1934 miał charakter bezterminowy[17]. W 1926 obronił pracę doktorską Psychiczne podłoże produkcji w ujęciu Jerzego Sorela, napisaną pod kierunkiem Władysława Mariana Zawadzkiego[18], która poświęcił irracjonalnym czynnikom w działalności gospodarczej w myśli Sorela[19]. W 1931 opublikował pracę Lenin jako ekonomista i otrzymał tzw. venia legendi oraz stanowisko docenta[20]. Od 1 stycznia 1935 pracował jako stały adiunkt w Katedrze Ekonomii Politycznej[19].19 kwietnia 1938 mianowany profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych USB[21][22][23].

Należał do współtwórców polskiej sowietologii[24], uczestniczył w przygotowaniu koncepcji Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej[25], początkowo kierował w nim Referatem Gospodarczym, od 1933 Seminarium Sowieckim[26]. Badał kwestie szybkiego uprzemysłowienia w systemie sowieckim[19], w pracy habilitacyjnej (wydanej przez IN-BEW) analizował poglądy ekonomiczne Włodzimierza Lenina[27], zajmował się także oceną pierwszego planu pięcioletniego w ZSRR[28]. W latach 30. interesował się także uniwersalizmem Othmara Spanna[29], a następnie gospodarką planową w Niemczech hitlerowskich[29]. W 1938 opublikował pracę Polityka gospodarcza nazistowskich Niemiec, w której badał metody walki z kryzysem gospodarczym Hjalmara Schachta[30].

Jego prace dotyczyły przede wszystkim historii idei[31]. Z poglądów należał do zwolenników teorii Johna Maynarda Keynesa[32], opowiadał się za etatyzmem[33], krytykując jednak pewne jego wynaturzenia w Polsce[34].

Od 1923 działał w Akademickim Klubie Włóczęgów Wileńskich, od 1930 w wyodrębnionym z niego Klubie Seniorów, z ramienia USB był kuratorem klubu w latach 1934–1939[35]. Publikował w organie Klubu Seniorów – piśmie "Włóczęga"[36], tam też, obok Seweryna Wysłoucha, był autorem najważniejszych tekstów programowych klubu[37]. Uczestniczył także w spotkaniach tzw. Kółka, które organizował początkowo Bohdan Podoski. Tam poznał swoją żonę – Olimpię Zambrzycką[15].

Lata II wojny światowej edytuj

24 sierpnia 1939 został zmobilizowany jako oficer rezerwy[14]. Został dowódcą kompanii kwatermistrzowskiej w 85 Pułku Piechoty[16]. Walczył w kampanii wrześniowej, m.in. w walkach pod Piotrkowem Trybunalskim, Dorohuskiem, Tomaszowem Lubelskim oraz w bitwie pod Krasnobrodem[16]. Podczas próby przedostania się w stronę granicy węgierskiej wraz z grupą ok. 300 żołnierzy swego oddziału został 28 września 1939 wzięty do niewoli przez Armię Czerwoną[16]. Przebywał kolejno w Podwołoczyskach (od 30 września 1939) i obozie przejściowym w Putywlu (od 8 października 1939). 2 listopada 1939 został internowany w Kozielsku[38]. Stamtąd 29 kwietnia 1940 został wysłany w transporcie jeńców do Katynia (był już umieszczony na liście osób przeznaczonych do rozstrzelania (nr 52/2, poz. 67)[39]. Znalazł się na stacji stacji Gniezdowo (kilka kilometrów od miejsca zbrodni katyńskiej) i w ostatniej chwili został wyłączony z transportu, a następnie przekazany GUGB, który zamierzał prowadzić przeciwko niemu śledztwo z uwagi na domniemaną współpracę z polskim wywiadem. Wywiad sowiecki zainteresował się przy tym jego pracą o gospodarce niemieckiej[40]. Swianiewicz zdążył jeszcze przez szparę w wagonie obserwować polskich oficerów wywożonych małymi autobusami z szybami zasmarowanymi wapnem w nieznanym kierunku. Tym samym został jedynym polskim świadkiem ostatnich chwil polskich jeńców – więźniem Kozielska, który znalazł się na stacji Gniezdowo[41].

Został przewieziony do więzienia w Smoleńsku, od 6 maja do grudnia 1940 przebywał w więzieniu NKWD na Łubiance, a następnie w więzieniu butyrskim w Moskwie[42]. W lutym 1941 został skazany przez "kolegium NKWD" na 8 lat pracy przymusowej (łagru) za szpiegostwo na rzecz Polski i Niemiec[43]. Został skierowany do zespołu ustwymskich łagrów w Republice Komi[42]. W sierpniu 1941, w ramach tzw. „amnestii” w wyniku układu Sikorski-Majski, zwolniono go z obozu, ale wkrótce potem ponownie został uwięziony (władze sowieckie miały świadomość znaczenia Swianiewicza jako świadka zbrodni katyńskiej). Zwolniono go ostatecznie 20 kwietnia 1942, po zabiegach dyplomatycznych Stanisława Kota, Wacława Komarnickiego i Kajetana Morawskiego u ambasadora ZSRR przy Rządzie RP na uchodźstwie[44].

W czerwcu 1942 złożył władzom polskim raport opisujący wywiezienie polskich oficerów z Kozielska[45]. W lipcu 1942 opuścił ZSRR i znalazł się w Teheranie[46]. Następnie przebywał na Bliskim Wschodzie[47]. We wrześniu 1942 napisał kolejne, obszerne sprawozdanie dotyczące więzionych polskich jeńców wojennych, zaginionych, jak wówczas uważano, w ZSRR[48]. Od 1 stycznia 1943 kierował w Jerozolimie Biurem Studiów Bliskiego i Środkowego Wschodu – będącego jedną z agend podległego rządowi Centrum Informacji na Wschodzie[49]. W grudniu 1943 wyjechał do Londynu, gdzie objął stanowisko naczelnika w Wydziale Wschodnim Ministerstwa Informacji i Dokumentacji[50]. Ze stanowiska tego odszedł 6 lipca 1945[51].

Czasy powojenne edytuj

 
Grób Olimpii i Stanisława Swianiewiczów w Halifaksie
 
Tablica upamiętniająca prof. Stanisława Swianiewicza na ścianie zewnętrznej kościoła św. Karola Boromeusza na warszawskich Powązkach, będąca częścią Sanktuarium „Poległym i Pomordowanym na Wschodzie”

Od 1946 pracował jako profesor ekonomii w The Polish Board of Technical Studies, w latach 1947-1953 działającym jako Polish University College[52]. Od 1947 był członkiem Społeczności Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego oraz Polskiego Stowarzyszenia Byłych Sowieckich Więźniów Politycznych[53]. W 1947 Iwo Jaworski starał się o sprowadzenie go na Uniwersytet Wrocławski. Ze względu na swoje doświadczenia katyńskie i zaangażowanie się w sprawę nagłośnienia tej zbrodni z zaproszenia tego nie skorzystał[51][54]. W 1950 był jednym z członków założycieli Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie[55]. Od 1953 korzystał przez rok z Senior Simon Research Fellowship na Uniwersytecie w Manchesterze[56]. W 1954 przyjął obywatelstwo brytyjskie[57]. W latach 1956–1958 przebywał jako ekspert UNESCO w Indonezji[58]. W tym czasie przyjechała do niego, po 18 latach rozłąki, żona[59]. Od 1958 korzystał ze stypendium London School of Economics[60]. Od 1963 pracował jako profesor w Saint Mary’s University w Halifaksie[61]. W 1965 wydał swoją opus magnum – książkę Forced Labour and Economic Development, w której analizował ekonomiczne podstawy funkcjonowania Gułagu[62]. W latach 1966–1968 był profesorem wizytującym na Uniwersytecie Notre Dame w Indianie[63], następnie powrócił do Halifaksu, gdzie na miejscowym uniwersytecie pracował do emerytury w 1973[64], po czym otrzymał tam tytuł professor emeritus[65]. W drugiej połowie 1967 wraz z żoną podpisał się pod listą „Solidarności z Izraelem”, którą przygotowywał Józef Czapski[66] (w tym czasie trwała wojna sześciodniowa). Po śmierci żony w 1974 zamieszkał w Londynie[65], w domu Kawalerów Maltańskich w Shepherd's Bush[67], w tym samym roku otrzymał tytuł profesora Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie[67]. Ostatnie lata spędził w Domu Kombatanta „Antokol” w Chislehurst prowadzonym przez generała Tadeusza Pełczyńskiego i Wandę Pełczyńską[68].

Latem 1990 odwiedził Polskę, przyjechał wówczas na ślub wnuka[68].

Zmarł w Chislehurt 22 maja 1997, został pochowany na cmentarzu w Halifaksie, u boku żony[2]

W 2005 powstał biograficzny film dokumentalny poświęcony Stanisławowi Swianiewiczowi pt. Ostatni świadek (scenariusz i reżyseria: Paweł Woldan)[69].

Pamięć o Katyniu edytuj

Jego świadectwo stało się częścią opublikowanej w 1948, zredagowanej przez Zdzisława Stahla i Józefa Mackiewicza a opatrzonej wstępem przez gen. Władysława Andersa, książki „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów”[70]. We wrześniu 1951 i kwietniu 1952 zeznawał przed specjalną komisją Kongresu USA do zbadania zbrodni katyńskiej, występując ze względów bezpieczeństwa w masce[71]. W październiku 1975 uczestniczył w Danii w tzw. przesłuchaniach sacharowskich dotyczących naruszania praw człowieka w krajach bloku wschodniego. Tuz przed tym wydarzeniem został w Londynie napadnięty i pobity przez nieznanych sprawców[72]. W 1976 w Instytucie Literackim wydał wspomnienia W cieniu Katynia, które stały się bestsellerem[73]. W październiku 1989 wszedł w skład Rady Honorowej Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej[74].

Rodzina edytuj

W 1926 poślubił Olimpię Zambrzycką, miał z nią czworo dzieci: Marię, po mężu Nagięć (ur. 1928), Witolda (1930–2017), Jerzego (1932–2012) i Bernadettę, po mężu Szeglowską (ur. 1934)[75]. Jego wnukiem jest Paweł Swianiewicz[68].

Publikacje edytuj

Nagrody i wyróżnienia edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b c d Łysek 2023 ↓, s. 174.
  3. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 20.
  4. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 20-21.
  5. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 25.
  6. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 26.
  7. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 28.
  8. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 29.
  9. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 30.
  10. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 31.
  11. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 32.
  12. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 33.
  13. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 34.
  14. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 36.
  15. ↑ a b c d Łysek 2023 ↓, s. 35.
  16. ↑ a b c d Łysek 2023 ↓, s. 104.
  17. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 44, 48.
  18. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 45, 197.
  19. ↑ a b c Łysek 2023 ↓, s. 44.
  20. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 47.
  21. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 50.
  22. ↑ Ruch służbowy. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 5, s. 198, 20 maja 1938. 
  23. ↑ Nominacje na wyższych uczelniach. „Gazeta Lwowska”, s. 1, nr 106 z 12 maja 1938. 
  24. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 53.
  25. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 65.
  26. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 67-68.
  27. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 54-58.
  28. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 59.
  29. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 49.
  30. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 49, 80.
  31. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 46.
  32. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 46, 52.
  33. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 77.
  34. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 88.
  35. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 41.
  36. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 42.
  37. ↑ Aleksander Srebrakowski, Klub Włóczęgów Seniorów w Wilnie. (Próba zarysu historii), [w:] Polska-Kresy-Polacy. Studia historyczne, pod red. S.Ciesielskiego, T.Kulak, K.Matwijowskiego, Wrocław 1994, s. 163–169. [Acta Universitatis Wratislaviensis No 1636/ Historia CXVI].
  38. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 106.
  39. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 107, 109.
  40. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 107.
  41. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 109-110.
  42. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 110.
  43. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 112.
  44. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 113-114.
  45. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 116.
  46. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 117.
  47. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 118.
  48. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 119.
  49. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 120.
  50. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 122.
  51. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 124.
  52. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 130.
  53. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 162.
  54. ↑ Aleksander Srebrakowski, Wileńscy naukowcy we Wrocławiu, [w:] Nauka w powojennym Wrocławiu 1945-2015. W 70. rocznicę powstania polskiego środowiska naukowego we Wrocławiu, pod red. W. Kucharskiego, K. Bock-Matuszyk, G. Straucholda, Wrocław 2015, s. 45–66.
  55. ↑ Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie. Historia
  56. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 131, 133.
  57. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 135.
  58. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 135-137.
  59. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 136.
  60. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 137.
  61. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 149.
  62. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 143-144.
  63. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 152.
  64. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 153.
  65. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 154.
  66. ↑ Józef Czapski. Korespondencja. Solidarności z Izraelem. Do redaktora „Wiadomości”. „Wiadomości”, s. 6, nr 37 (1119) z 10 września 1967. 
  67. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 171.
  68. ↑ a b c Łysek 2023 ↓, s. 173.
  69. ↑ Ostatni świadek. filmpolski.pl. [dostęp 2014-04-17].
  70. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 155, 158.
  71. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 157.
  72. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 158.
  73. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 159.
  74. ↑ Komunikat o powstaniu Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, [w:] Zeszyty Katyńskie (nr 1), Warszawa 1990, s. 4
  75. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 43.
  76. ↑ Lista laureatów – 1951-2011
  77. ↑ Łysek 2023 ↓, s. 161.
  78. ↑ a b Łysek 2023 ↓, s. 172.
  79. ↑ Kultura, nr 1/2 (1989), s. 168
  80. ↑ Komunikat o nadaniu Orderu Odrodzenia Polski z dnia 11 listopada 1990 roku. „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, s. 53, nr 4 z 20 grudnia 1990. 

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanisław_Swianiewicz&oldid=73518403”