Sztabin

wieś w województwie podlaskim

Sztabin (lit. Štabinas, Stabinis) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie augustowskim, w gminie Sztabin[5][6]. Leży nad Biebrzą.

Sztabin
wieś
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

augustowski

Gmina

Sztabin

Liczba ludności (2011)

1037[2][3]

Strefa numeracyjna

87

Kod pocztowy

16-310[4]

Tablice rejestracyjne

BAU

SIMC

0769960[5]

Położenie na mapie gminy Sztabin
Mapa konturowa gminy Sztabin, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Sztabin”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Sztabin”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Sztabin”
Położenie na mapie powiatu augustowskiego
Mapa konturowa powiatu augustowskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Sztabin”
Ziemia53°40′51″N 23°05′53″E/53,680833 23,098056[1]

Sztabin uzyskał lokację miejską przed 1760 rokiem, zdegradowany w 1801 roku[7]. Miasto magnackie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego[8]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim.

Miejscowość jest siedzibą gminy Sztabin.

Historia edytuj

Tereny obecnej Gminy Sztabin zamieszkiwali niegdyś Jaćwingowie. W 1506 roku król Aleksander Jagiellończyk nadał część tych ziem rodowi Chreptowiczów.

Wieś założył Adam Chreptowicz przed 1598 rokiem, przy przeprawie rzecznej, na trakcie z Augustowa do Knyszyna. Na początku istnienia przez ponad półtora wieku nosiła nazwę Osinki.

W 1627 r. z fundacji Adam Chreptowicza zbudowano tu cerkiew unicką, która stanęła w miejscu kaplicy prawosławnej ufundowanej w 1513 roku przez Teodora Bohdanowicza Chreptowicza. Około 1656 roku cerkiew tę przemianowano na kościół rzymskokatolicki[9][10].

Nazwa Sztabin została wprowadzona w 1760 roku przez Joachima Chreptowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wyznaczył on trójkątny rynek i sieć ulic. Osada stała się głównym centrum handlowym dóbr krasnoborskich (Chreptowiczów, a później Brzostowskich). Pod koniec XVII wieku zaczęła przekształcać się w ośrodek miejski. W 1766 roku Sztabin uzyskał przywilej królewski na targi i jarmarki.

 
Popiersie Karola Brzostowskiego na placu w Sztabinie
 
Spływ tratwą na Biebrzy
 
Tratwy ze Sztabina

Miejscowość jest znana głównie ze względu na eksperymenty społeczne i gospodarcze hrabiego Karola Brzostowskiego. W latach dwudziestych XIX wieku założył on tzw. rzeczpospolitą sztabińską. Uwolnił chłopów od pańszczyzny, założył szkołę i wprowadził w swoich dobrach obowiązkowe bezpłatne nauczanie, unowocześnił rolnictwo (wprowadził płodozmian i nowe narzędzia), wybudował szpital, do którego sprowadził lekarza, wprowadził kodeks karny, założył kasę oszczędnościową i pożyczkową. Wybudował hutę szkła, cegielnię, tartak, fabrykę wyrobów żeliwnych (wybudował piec do przetapiania rudy darniowej), doprowadzając upadający majątek do rozkwitu. Dzięki niemu w 1895 roku powstała parafia, zbudowano także przystań na Biebrzy.

Po śmierci (1854) przekazał swoje dobra chłopom w wieczystą dzierżawę, jednak władze rosyjskie unieważniły jego testament. Sztabin powoli tracił na znaczeniu i w 1897 został pozbawiony praw miejskich.

Ludność Sztabina brała czynny udział w walkach narodowowyzwoleńczych. W czasie powstania styczniowego w okolicy działał oddział pułkownika Konstantego Ramotowskiego „Wawra”, którego obozowisko na Kozim Rynku w Puszczy Augustowskiej było miejscem jednej z większych bitew w tym regionie.

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku Sztabin zamieszkiwało 500 osób, wśród których 437 było wyznania rzymskokatolickiego, 1 prawosławnego, a 62 mojżeszowego. Jednocześnie wszyscy mieszkańcy zadeklarowali polską przynależność narodową. Były tu 83 budynki mieszkalne[11].

W okresie II wojny światowej (1 maja 1943) oddział AK odbił Sztabin z rąk niemieckich na 6 godzin.

Okres powojenny był dla Sztabina tragiczny. Na terenie gminy w tzw. obławie lipcowej w 1945 r. aresztowano i wywieziono 126 osób. Nadal działały zbrojne grupy partyzanckie, które przetrwały do początku lat 50.

Zabytki edytuj

 
Kościół św. Jakuba w Sztabinie
 
Kemping w Sztabinie

Do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisane są następujące obiekty[12]:

Inne:

  • cmentarz żydowski. Znajduje się po zachodniej stronie ul. Augustowskiej, około 700 m na północny zachód od centrum miejscowości[13].

Inne edytuj

Rezerwaty:

  • leśny Kozi Rynek
  • florystyczno-faunistyczny Kuriańskie Bagno
  • florystyczny Glinki (ze stanowiskiem pióropusznika strusiego)
  • Urząd Gminy Sztabin wydaje miesięcznik Nasz Sztabiński Dom.

Urodzeni w Sztabinie edytuj

  • Kazimierz Halicki (1894–1973) – podpułkownik kawalerii Wojska Polskiego, działacz niepodległościowy, kawaler Orderu Virtuti Militari
  • Jarosław Gruda – aktor telewizyjny i filmowy
  • Michał Łazarski (1896–1944) – działacz niepodległościowy i rolniczy, porucznik Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari, poseł na Sejm (1928–1938) i senator (1938–1939)
  • Marian Szamatowicz – ginekolog-położnik, profesor Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, w 1987 dokonał pierwszego w Polsce, udanego zabiegu zapłodnienia człowieka metodą in vitro
  • Alicja Szastyńska-Siemion – filolog klasyczny, profesor w Zakładzie Filologii Greckiej Instytutu Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocławskiego
  • Tadeusz Zawistowski – duchowny, biskup

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 135998
  2. Wieś Sztabin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-12-05] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
  4. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1258 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  5. a b GUS. Wyszukiwarka TERYT.
  6. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  7. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 76–77.
  8. Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 86.
  9. Sztabin. W: Grzegorz Sosna, Antonina Troc-Sosna: Zapomniane dziedzictwo. Nie istniejące już cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi. Białystok: Wydawnictwo Orthdruk, 2002. ISBN 83-85368-94-9.
  10. Historia. Parafia św. Jakuba Apostoła w Sztabinie. [dostęp 2015-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-13)].
  11. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 7.
  12. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2018-04-04].
  13. Cmentarz żydowski w Sztabinie (ul. Augustowska) | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2020-03-07].
  14. Punkt Informacji Turystycznej w Sztabinie.

Bibliografia edytuj

  • G. Ryżewski, Sztabin. Dzieje obszaru gminy od czasów najdawniejszych do współczesności, Białystok-Sztabin 2002.

Linki zewnętrzne edytuj