Todor Żiwkow

bułgarski działacz komunistyczny

Todor Żiwkow (bułg. Тодор Живков, ur. 7 września 1911 w Prawecu, zm. 5 sierpnia 1998 w Sofii) – bułgarski polityk i działacz komunistyczny, I sekretarz, a następnie sekretarz generalny Komitetu Centralnego Bułgarskiej Partii Komunistycznej w latach 1954–1989, przewodniczący Rady Państwa w latach 1971–1989 i faktyczny wieloletni przywódca Ludowej Republiki Bułgarii.

Todor Żiwkow
Тодор Живков
ilustracja
Data i miejsce urodzenia

7 września 1911
Prawec

Data i miejsce śmierci

5 sierpnia 1998
Sofia

7. I Sekretarz Bułgarskiej Partii Komunistycznej
Okres

od 4 marca 1954
do 10 listopada 1989

Poprzednik

Wyłko Czerwenkow

Następca

Petyr Mładenow

Przewodniczący Rady Państwa Ludowej Republiki Bułgarii
Okres

od 7 lipca 1971
do 17 listopada 1989

Przynależność polityczna

Bułgarska Partia Komunistyczna

Następca

Petyr Mładenow

Premier Bułgarii
Okres

od 27 listopada 1962
do 9 lipca 1971

Przynależność polityczna

Bułgarska Partia Komunistyczna

Poprzednik

Anton Jugow

Następca

Stanko Todorow

Kmet Sofii
Okres

od 27 maja 1949
do 1 listopada 1949

Przynależność polityczna

Bułgarska Partia Komunistyczna

Poprzednik

Dobri Radistiłow

Następca

Iwan Paszow

podpis
Odznaczenia
Bohater Ludowej Republiki Bułgarii Bohater Ludowej Republiki Bułgarii Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego
Order Georgi Dimitrowa (Bułgaria) Order Georgi Dimitrowa (Bułgaria) Order Georgi Dimitrowa (Bułgaria) Order Georgi Dimitrowa (Bułgaria) Order 13 wieków Bułgarii Order Lenina Order Lenina Order Lenina Order Rewolucji Październikowej Medal jubileuszowy „Czterdziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” Medal jubileuszowy „Czterdziestolecia zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej 1941–1945” Order José Martí (Kuba) Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Order Klementa Gottwalda Order „Zwycięstwo socjalizmu” Order Gwiazdy Rumuńskiej Wstęga Orderu Orła Azteckiego (Meksyk) Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Order Chryzantemy (Japonia) Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela (Grecja) Łańcuch Orderu Nilu (Egipt) Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Wielka Wstęga Orderu Zasługi PRL Wielka Wstęga Orderu Zasługi PRL Wielka Wstęga Orderu Zasługi PRL Złoty Order Olimpijski
Żiwkow i Gieorgi Dimitrow w 1946
Todor Żiwkow i Jumdżaagijn Cedenbal w 1971

Życiorys edytuj

Urodził się w biednej rodzinie chłopskiej. W młodości związał się z młodzieżówką partii komunistycznej. Od 1932 członek partii komunistycznej. Od 1942 członek Sofijskiego Komitetu Obwodowego. W trakcie II wojny światowej działacz ruchu oporu przeciwko bułgarskim władzom kolaborującym z Niemcami. Od 1948 członek KC Bułgarskiej Partii Komunistycznej (BPK). W latach 1948–1949 pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego w Sofii. W latach 1950–1951 sekretarz KC i zastępca członka Biura Politycznego KC BPK. W czasie destalinizacji zastąpił w 1954 na stanowisku I sekretarza BPK Wyłko Czerwenkowa. Na V zjeździe partyjnym zażądał, by partia – na wzór radziecki – podjęła walkę z kultem jednostki oraz poddał krytyce Czerwenkowa[1], co w kwietniu 1956 roku zyskało aprobatę plenum KC BPK[2].

Do 1962 zwalczał frakcję Wyłko Czerwenkowa i Antona Jugowa piastujących kolejno stanowisko premiera. Od 1962, po usunięciu z partii dotychczasowych dygnitarzy (w tym Czerwenkowa) zostaje premierem[3]. W latach 1971–1989 przewodniczący Rady Państwa. Jako czterdziestotrzylatek był najmłodszym przywódcą państwowym w całym bloku radzieckim[4].

Pod rządami Żiwkowa w BPK osądzono i odsunięto od władzy Czerwenkowa i Jugowa, wypuszczono na wolność więźniów politycznych, a także zrehabilitowano Trajcza Kostowa[5][6]. Oficjalnie potępiono kult jednostki i skrytykowano błędy popełnione w minionych latach. Liberalne reformy Żiwkowa nie spodobały się ortodoksom partyjnym. Gdy Żiwkow w czasie rozłamu radziecko-chińskiego w 1965 roku poparł stronę ZSRR, nastawieni prochińsko, konserwatywni działacze partii, podjęli się nieudanej próby puczu, rozbitej przez rząd[7]. Od tamtego czasu utrzymywał bardzo ścisłe stosunki z ZSRR, a z szefem tego państwa – Nikitą Chruszczowem – nawiązywał znajomość, którą zachował nawet wtedy, gdy radziecki przywódca został odsunięty od władzy[4].

W trakcie jego rządów bułgarska gospodarka narodowa rozwijała się stosunkowo stabilnie do lat 80. Bezrobocie było bardzo znikome, jednak utrzymanie go na niskim poziomie wiązało się ze wzrostem biurokracji i spadkiem efektywności pracy. Utrzymanie stabilnej produkcji było możliwe dzięki współpracy z ZSRR. Związek Radziecki otworzył swój rynek dla bułgarskich wyrobów, zapewnił dostawy ważnych surowców po preferencyjnych cenach, a także niejednokrotnie udzielał Bułgarii bezzwrotnej pomocy. Ceną za te korzyści było całkowite uzależnienie polityczne i gospodarcze Ludowej Republiki Bułgarii od ZSRR, które w końcu lat 80. przyczyniło się do kryzysu gospodarczego w kraju[8].

 
Grób Todora Żiwkowa na cmentarzu centralnym w Sofii

W latach 80. po fali pogorszenia się relacji z rządem Turcji BPK zainicjował tzw. proces odrodzenia, którego przejawem była m.in. przymusowa zmiana tureckobrzmiących imion i nazwisk na bułgarskie. Represje ze strony rządu dosięgnęły znaczną część mniejszości tureckiej i tzw. Pomaków i spowodowały falę emigracji, która pogorszyła jeszcze złą sytuację ekonomiczną kraju w latach 80[4].

Po 1985, pod wpływem reform w ZSRR zainicjowanych przez Michaiła Gorbaczowa, prowadził politykę tzw. głasnosti i pieriestrojki. W jej ramach zrehabilitował ofiary stalinizmu oraz prowadził liberalizację gospodarki[9][10]. W 1987 roku z jego inicjatywy wprowadzono nową ordynację wyborczą, zezwalającą na zgłaszanie większej liczby kandydatów niż jest miejsc do obsadzenia. Mimo liberalizacji ustrojowej kontynuował politykę nieprzyjazną wobec mniejszości tureckiej, która spowodowała rozruchy z jej udziałem. 10 listopada 1989 roku pozbawiony wszystkich zajmowanych stanowisk przez plenum KC BPK. Dymisję spowodowała kolejna fala represji antytureckich przeprowadzonych w 1989 (spowodowały one wyjazd z kraju 300 tysięcy osób pochodzenia tureckiego) oraz zachwianie pozycji ZSRR[4]. Władzę w partii przejął po nim reformatorsko nastawiony Petyr Mładenow.

18 stycznia 1990 Todor Żiwkow został aresztowany i oskarżony o popełnienie szeregu przestępstw[11]. W lipcu 1990 jego tymczasowy areszt został zmieniony na areszt domowy. Prokuratura Generalna Bułgarii wszczęła przeciwko niemu aż pięć postępowań (m.in. w sprawie rzekomej defraudacji pieniędzy). Żiwkow nie przyznał się do wszystkich zarzucanych mu czynów. Został jednak uznany za winnego czwartego oskarżenia, a następnie skazany na siedem lat pozbawienia wolności. Były premier zakwestionował werdykt sądu i odwołał się od niego. Sąd apelacyjny, chociaż stwierdził „dziwactwa” w pierwotnym wyroku, postanowił go potwierdzić, jednocześnie obniżając wyrok jedynie do roku i sześciu miesięcy. Przewodniczący sądu stwierdził, że jeśli Żiwkow jest nadal niezadowolony z werdyktu, może tylko zwrócić się o ułaskawienie do prezydenta Żelu Żelewa. Żiwkow stanowczo odmówił proszenia o ułaskawienie i oświadczył, że nawet gdyby prezydent mu go udzielił, nie przyjąłby go, ponieważ uważał, że przebaczenia są udzielane tylko winnym, a on sam nie uważa się za winnego[11].

8 czerwca 1993 został uznany za niewinnego piątego aktu oskarżenia[11]. W 1994 jego wyrok w procesie dotyczącym czwartego oskarżenia wszedł w życie, ale został zastąpiony aresztem domowym z uwagi złego stanu zdrowia. Żiwkow nadal twierdził, że jest niewinny. 15 września 1995 Sąd Najwyższy Bułgarii zgodził się go wysłuchać i ponownie rozpatrzył jego sprawę. Żiwkow zagroził, że pójdzie do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, jeśli tym razem nie zostanie uniewinniony. Oskarżał również bułgarskie sądy o przyjmowanie poleceń politycznych[11]. 9 lutego 1996 bułgarski Sąd Najwyższy uznał, że prokuratura nie przedstawiła dowodów winy Żiwkowa. Uchylono wyrok w sprawie oskarżenia czwartego i uznano byłego przywódcę Bułgarii za niewinnego wszystkich zarzucanych mu czynów[9][11][12].

W 1997 udzielił ostatniego wywiadu dla Byłgarskiej nacionałnej telewiziji. W 1998 został przyjęty do Bułgarskiej Partii Socjalistycznej[13]. Todor Żiwkow zmarł 5 sierpnia 1998, z powodu powikłań oskrzelowego zapalenia płuc[14]. Polityk pochowany został na cmentarzu centralnym w Sofii. Ówczesne władze odrzuciły prośby rodziny oraz Bułgarskiej Partii Socjalistycznej o pochówek Żiwkowa z należytymi honorami państwowymi.

Ordery i odznaczenia edytuj

Bułgaria edytuj

  • Bohater Ludowej Republiki Bułgarii (dwukrotnie, w 1971 i 1981)
  • Bohater Pracy Socjalistycznej (1961)
  • Order Georgi Dimitrowa (czterokrotnie)
  • Order 13 wieków Bułgarii
  • Medal 30-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami (1975)
  • Medal 40-lecia zwycięstwa nad faszystowskimi Niemcami (1985)
  • Medal 40-lecia socjalistycznej rewolucji w Bułgarii (1984)
  • Medal 90-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (1972)
  • Medal 100-lecia urodzin Georgi Dymitrowa (1982)
  • Medal 25 lat władzy ludu (1969)
  • Medal „Wojna Ojczyźniana 1944–1945” (1947)
  • Medal 50-lecia powstania antyfaszystowskiego (1973)
  • Medal 100-lecia powstania kwietniowego (1976)
  • Medal 100-lecia wyzwolenia Bułgarii spod jarzma osmańskiego (1978)

Związek Radziecki edytuj

 
Pomnik Todora Żiwkowa w Prawecu, odsłonięty w 2001

Pozostałe edytuj

Upamiętnienie, spuścizna i ocena edytuj

Spory dotyczące osoby Todora Żiwkowa i jego rządów nie ustają w Bułgarii do dziś. Dla jednych pozostaje wielkim i pragmatycznym przywódcą, dla innych zaś dyktatorem.

7 września 2001, z okazji 90. rocznicy urodzin Todora Żiwkowa, odsłonięto jego pomnik w Prawecu, gdzie się urodził. W tym samym mieście znajduje się również poświęcone jego osobie muzeum założone w 2002[18]. W 2011 w mieście Nesebyr pojawił się billboard z okazji stulecia urodzin Żiwkowa[19][20].

Coroczne obchody urodzin byłego bułgarskiego przywódcy cieszą się od lat niesłabnącą popularnością[21][22][23]. W 2013 we wsi Odarne odsłonięto kolejny pomnik byłego premiera[24]. Do dorobku i dziedzictwa rządów Todora Żiwkowa odwołuje się Bułgarska Partia Socjalistyczna.

Również wśród zwykłych Bułgarów rośnie poziom nostalgii i sympatii do jego osoby. Według sondażu z 2014 - 55% badanych respondentów pozytywnie oceniło dorobek Żiwkowa[25]. W 2019 pozytywny stosunek do byłego przywódcy wyraziło 45% badanych[26].

Przypisy edytuj

  1. T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: Trio, 2010, s. 206–207. ISBN 978-83-7436-252-8.
  2. T. Czekalski: Bułgaria. Warszawa: Trio, 2010, s. 338. ISBN 978-83-7436-252-8.
  3. People in history – The smelting of Bulgaria’s Stalin. sofiaecho.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]..
  4. a b c d Alex Axelrod, Charles Phillips Władcy, tyrani, dyktatorzy. Leksykon, wyd. Politeja, Warszawa 2000, s. 626.
  5. Wasilewski s. 280–281.
  6. Martin McCauley & Stephen Carter, Leadership and Succession in the Soviet Union, Eastern Europe, and China, M.E. Sharpe, 1986, s. 143.
  7. Crampton, R.J. (2005). A Concise History of Bulgaria. New York: Cambridge University Press. s. 193.
  8. Christo Christow: Съдебен архив разкрива фалитите на комунизма (w tłum. Archiwum sądowe ujawnia bankructwa komunizmu). Artykuł w gazecie Дневник.бг z dn. 1 listopada 2007.
  9. a b Oxford Wielka Encyklopedia Świata. T. 2. Poznań: Oxford Educational, 2004, s. 235–236. ISBN 83-7325-542-7.
  10. Bułgaria. Historia, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2016-03-03].
  11. a b c d e На 18 януари се навършват 30 години от арестуването на Тодор Живков [online], bstv.bg [dostęp 2020-10-05] (bułg.).
  12. Арестуват Тодор Живков на този ден преди 30 години СНИМКИ [online], marica.bg, 18 stycznia 2020 [dostęp 2020-10-05] (bułg.).
  13. David Binder, Todor Zhivkov Dies at 86; Ruled Bulgaria for 35 Years (Published 1998), „The New York Times”, 7 sierpnia 1998, ISSN 0362-4331 [dostęp 2020-10-05] (ang.).
  14. Zhivkov, Soviet-era dictator, dies at 86 [online], The Irish Times [dostęp 2020-10-05] (ang.).
  15. Srpski orden na ruskim grudima [online], www.novosti.rs [dostęp 2020-06-19] (serb.).
  16. Trybuna Robotnicza, nr 79 (7208), 4 kwietnia 1967, str. 1
  17. T. Żiwkow odznaczony Wielką Wstęgą Orderu Zasługi PRL [w:] "Trybuna Robotnicza", nr 179, 8 września 1981.
  18. Родната къща на Тодор Живков и компютрите ”Правец” са в общ музеен комплекс [online], www.bnr.bg [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
  19. Bulgarian Communist Dictator Zhivkov Pops Up on Billboard in Nessebar [online], www.novinite.com [dostęp 2020-10-05].
  20. Защо в България още величаят комунизма? [online], DW.COM [dostęp 2020-10-05] (bułg.).
  21. Balkanec.bg, 108 години от рождението на Тодор Живков (Правец, Новини) [online], balkanec.bg [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
  22. В Правец отбелязаха 107 години от рождението на Тодор Живков [online], botevgrad.com, 7 września 2018 [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
  23. В Правец отбелязаха 105 години от рождението на Тодор Живков [online], botevgrad.com, 7 września 2016 [dostęp 2020-06-19] (bułg.).
  24. Кмет от ДПС откри паметник на Тодор Живков [online], www.24chasa.bg [dostęp 2020-06-19].
  25. https://alpharesearch.bg/userfiles/file/Prehod_press_release__091114.pdf
  26. „Съсипаха я тая държава“, смятат 3 от 4 българи [online], Socialni.bg, 18 listopada 2019 [dostęp 2020-06-19] (bułg.).

Bibliografia edytuj

  • Wasilewski T.: Historia Bułgarii. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988 ISBN 83-04-02466-7.