Ustrój polityczny Białorusi

Białoruś formalnie jest krajem o ustroju semiprezydenckim (podobnie jak Rosja), reguluje to konstytucja z 1994 roku, nowelizowana w 1996 roku. Według wskaźnika demokracji z 2014 roku, wykonanego przez The Economist Intelligence Unit, Białoruś jest państwem o reżimie autorytarnym.

Białoruś Ten artykuł jest częścią serii: Ustrój i polityka Białorusi Ustrój polityczny Ustrój polityczny Białorusi Konstytucja Konstytucja Białorusi Władza ustawodawcza Parlament Izba Reprezentantów Rada Republiki Władza wykonawcza Prezydent Premier Rząd Władza sądownicza Wymiar sprawiedliwości Sąd Konstytucyjny Sąd Najwyższy Najwyższy Sąd Gospodarczy Republiki Białorusi Prokuratura Generalna Republiki Białorusi Kontrola państwowa Kontrola państwowa Finanse Narodowy Bank Republiki Białorusi Samorząd terytorialny Podział administracyjny Białorusi Samorząd Terytorialny Partie polityczne Partie i ugrupowania na Białorusi Partia Liberalno-Demokratyczna (Białoruś) Białoruska Partia Socjalno-Sportowa Białoruska Partia Zieloni Socjaldemokratyczna Partia Zgody Ludowej Białoruska Partia Agrarna Konserwatywno-Chrześcijańska Partia – BNF Białoruska Partia Patriotyczna Wybory Wybory parlamentarne: 2019 Wybory prezydenckie: 2020 Wybory samorządowe: 2010 Referenda: 2022 Polityka zagraniczna Polityka zagraniczna Ministerstwo Spraw Zagranicznych Białorusi Ambasadorowie Białorusi

Geneza ustroju

27 lipca 1990 roku, wykorzystując polityczną sytuację w ZSRR, Rada Najwyższa Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Ludowej przyjęła deklarację suwerenności państwowej. Ponad rok później, 28 sierpnia 1991 roku, pod wpływem puczu Janajewa, Rada Najwyższa przyjęła także ustawę o niezależności państwowej Białorusi. Pomimo powyższych kroków, nie zamierzano zrywać bliskich kontaktów z Moskwą. W 1991 roku podpisano akty ustanawiające wspólnotę gospodarczą i unię celną z Rosją oraz Wspólnotę Niepodległych Państw. Proces odnawiania starych więzi zakończył się 2 kwietnia 1997 roku umową o utworzeniu Związku Białorusi i Rosji (ZBiR).

W styczniu 1992 roku pięć białoruskich partii politycznych wystąpiło z inicjatywą przeprowadzenia referendum dotyczącego ewentualnego rozwiązania Rady Najwyższej, złożonej z ludzi związanych z poprzednim reżimem. Rada zgodziła się jednak jedynie na referendum konstytucyjne. 15 marca 1994 roku Rada Najwyższa uchwaliła konstytucję, która weszła w życie 30 marca 1994 roku. Zastąpiła ona socjalistyczną konstytucję (z wieloma poprawkami) z 1978 roku.

23 czerwca i 10 lipca 1994 roku mają miejsce dwie tury wyborów prezydenckich. Zwycięża w pierwszej turze Alaksandr Łukaszenka, a w drugiej zyskuje 80% głosów, pomimo iż na zwycięzcę typowany jest premier Wiaczesław Kiebicz. Tym samym rozpoczyna się proces odchodzenia od demokratycznych zmian zapoczątkowanych w 1990 roku.

Oficjalna flaga Białorusi

Dawna flaga Białorusi obecnie używana przez opozycję demokratyczną

31 sierpnia 1995 roku wydany zostaje przez prezydenta dekret „O pewnych środkach na rzecz zapewnienia stabilności i porządku prawnego w Republice Białoruś”. Na jego mocy pozbawiono deputowanych immunitetu, zawieszono działalność białoruskich związków zawodowych, a minister sprawiedliwości i prokuratura otrzymały do ręki narzędzia prawne pozwalające im na wzmocnienie nadzoru nad partiami politycznymi i organizacjami społecznymi.

Jesienią 1996 roku opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna zagroziły wszczęciem procedury odsunięcia Łukaszenki od władzy, jeżeli ten nie wycofa się z planowanego przeprowadzenia zmian konstytucyjnych. Zamierzał poddać je pod głosowanie w referendum ogólnokrajowym, zmiany te miały dać mu szerokie uprawnienia. 19 listopada 1996 roku Sąd Konstytucyjny rozpoczął procedurę impeachmentu, z powodu wielokrotnego naruszenia przez prezydenta konstytucji. Czując zagrożenie, prezydent rozpoczął negocjacje z parlamentem – zawarto porozumienie, że przygotowaniem konstytucji zajmie się Zgromadzenie Konstytucyjne, a referendum będzie miało charakter konsultacyjny. Porozumienie to nie zostało ratyfikowane przez Radę, co dało prezydentowi pretekst do odstąpienia od niego. Łukaszenka, łamiąc konstytucję, zdymisjonował przewodniczącego Centralnej Komisji Wyborczej, a w referendum 70% głosujących poparło prezydenckie propozycje. Doszło do rewizji zasad naczelnych konstytucji z 1994 roku, m.in.:

• zanegowania zasad pluralizmu politycznego,
• zanegowania zasady przedstawicielstwa ogólnonarodowego i trójpodziału władz,
• wprowadzenia niemal absolutnej władzy prezydenta,
• wprowadzenie wyższości dekretów prezydenckich nad ustawami parlamentu,
• pozbawienia praw i wolności człowieka i obywatela,
• ograniczenia uprawnień i marginalizacji parlamentu, Sądu Konstytucyjnego oraz poddania ich niemal całkowitej kontroli prezydenta.

17 października 2004 roku razem z wyborami parlamentarnymi miało na Białorusi miejsce tzw. referendum na temat wykreślenia z konstytucji ograniczeń odnośnie do liczby sprawowanych kadencji przez głowę państwa. Uważa się, że gdyby głosowanie zostało przeprowadzone zgodnie ze standardami europejskimi, Łukaszenka nie uzyskałby niezbędnej liczby głosów do przeprowadzenia zmian w konstytucji (potrzeba do tego nie większości biorących udział w referendum, a głosów większości obywateli Białorusi).

Prezydent Łukaszenka wystartował w wyborach prezydenckich w 2006 roku i je wygrał. Wybory prezydenckie w 2010 roku, w 2015 roku i w 2020 roku również zakończyły się zwycięstwem Łukaszenki.

Prezydent

Władzę wykonawczą sprawuje prezydent, wybierany na 5-letnią kadencję z możliwością jednorazowej reelekcji (wcześniej kadencja 7 lat, po referendum z 17 października 2004 uległo to zmianie), oraz w odpowiednim zakresie rząd. Prezydent posiada niemal nieograniczone uprawnienia w stosunku do całego aparatu państwowego, a poprzez nadrzędność dekretów nad ustawami oraz wyłączną możliwość rozpisywania referendum, władza ma charakter dyktatorski. Uprawnienia prezydenckie podzielić można umownie na cztery największe grupy:

• w stosunku do konstytucyjnych organów państwa: za zgodą Izby Reprezentantów powołuje premiera i ministrów, ma prawo uchylania aktów rządu, za zgodą Rady Republiki powołuje przewodniczących Sądu Najwyższego i Konstytucyjnego, powołuje 6 z 12 sędziów Sądu Konstytucyjnego, powołuje 6 członków Komisji Centralnej ds. wyborów i przeprowadzania referendów powszechnych, zarządza wybory do parlamentu i do lokalnych organów przedstawicielskich, rozwiązuje izby parlamentu,
• kompetencje prawodawcze: prawo inicjatywy ustawodawczej, podpisywania ustaw i weta zawieszającego, zarządzania referendów powszechnych, występowania do Sądu Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności z konstytucją aktów normatywnych, prawo występowania do parlamentu z wnioskiem o zmianę lub uzupełnienie konstytucji, wydawanie rozporządzeń i zarządzeń, prawo wydawania na podstawie upoważnienia parlamentu dekretów, a bez takiego upoważnienia również dekretów tymczasowych,
• kompetencje w zakresie stosunków zewnętrznych i obrony kraju: prowadzi rokowania i podpisuje umowy międzynarodowe, powołuje i odwołuje dyplomatów, zwołuje i przewodniczy Radzie Bezpieczeństwa, powołuje i zwalnia państwowego sekretarza Rady Bezpieczeństwa, jest głównodowodzącym Sił Zbrojnych, powołuje i zwalnia wyższych dowódców Sił Zbrojnych, wprowadza stan wojenny, ogłasza mobilizację,
• uprawnienia w sferze stosunków z obywatelami: decyduje o nadaniu obywatelstwa oraz o jego ustaniu i o azylu, stosuje prawo łaski, przyznaje nagrody i odznaczenia państwowe, ustanawia święta państwowe i dni wolne, wprowadza stan wyjątkowy.

Prezydent może zostać usunięty z urzędu za popełnienie zdrady stanu lub innego ciężkiego przestępstwa. Wniosek o to może przedstawić 1/3 Izby Reprezentantów, a śledztwo i oskarżenie należy do kompetencji Rady Republiki. Za decyzją usunięcia musi opowiedzieć się 2/3 Izby Reprezentantów i 2/3 Rady Republiki. Prezydent może także zostać zwolniony przedterminowo w razie jego niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia. Decyzję taką podejmuje na wniosek specjalnie po to powołanej przez obie izby parlamentu komisji, Izba Reprezentantów oraz Rada Republiki – obie większością 2/3 głosów.

Od 1994 roku prezydenturę sprawuje Alaksandr Łukaszenka, legalność jego władzy oraz uczciwość przeprowadzanych w ostatnich latach wyborów i referendum stoi pod znakiem zapytania – jest kwestionowana przez opozycję oraz instytucje międzynarodowe: OBWE, NATO, UE oraz Radę Europy. Szczególnie kontrowersyjna była zmiana konstytucji państwa z 1996 roku umożliwiająca przedłużenie prezydentury Łukaszenki aż do 2001 roku (wybory powinny były się odbyć w 1999 roku).

Rząd

Rząd wnosi z kolei do parlamentu projekty ustaw (może to jednak czynić i prezydent), kieruje bieżącą polityką wewnętrzną i zagraniczną, a także określa kierunki gospodarczo-społecznego rozwoju kraju.

Parlament

Białoruski parlament składa się z dwóch izb. Pierwsza izba – Izba Reprezentantów – jest wybierana w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję. Składa się ona ze 110 przedstawicieli wybieranych w okręgach jednomandatowych, poprzez ordynację większościową. Drugą izbę – Radę Republiki – stanowią przedstawiciele władz terenowych. Obecnie większość w Izbie Reprezentantów stanowią bezpartyjni, wspierający działania rządu.

Wolność wyborów parlamentarnych na Białorusi jest kwestionowana przez niezależnych obserwatorów zagranicznych, na przykład OBWE.

Sąd Konstytucyjny

Organ składający się z 12 sędziów wybieranych na 11 lat, spośród których 6 mianuje prezydent, a 6 wybiera Rada Republiki. Sąd Konstytucyjny orzeka o:

• zgodności ustaw, dekretów prezydenta, umów międzynarodowych itd. z konstytucją i umowami międzynarodowymi,
• zgodności aktów prawnych organizacji międzynarodowych, do których należy Białoruś z konstytucją,
• zgodności uchwał Rady Ministrów z konstytucją,
• zgodności aktów prawnych każdego innego organu państwowego z konstytucją.