Veličná
Veličná (węg. Nagyfalu) – wieś (obec) w powiecie Dolný Kubín na Słowacji, na słowackiej Dolnej Orawie. Zabudowania i pola miejscowości znajdują się w dolinie rzeki Orawa i uchodzącego do niej potoku Orvišník; górna, zalesiona część miejscowości to już stoki Magury Orawskiej. Veličná liczy 1240 mieszkańców (31 grudnia 2016).
 Ogólny widok miejscowości | |
| Państwo | |
|---|---|
| Kraj | |
| Powiat | |
| Starosta |
Daniel Laura[1] |
| Powierzchnia |
29,30[2] km² |
| Wysokość |
462[potrzebny przypis] m n.p.m. |
| Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość |
|
| Nr kierunkowy |
043 |
| Kod pocztowy |
027 54 |
| Tablice rejestracyjne |
DK |
Położenie na mapie kraju żylińskiego  | |
Położenie na mapie Słowacji  | |
| 49°12′17″N 19°14′47″E/49,204722 19,246389 | |
| Strona internetowa | |
Historia edytuj
Jest jedną z najstarszych i historycznie najważniejszych wsi Orawy. Najstarsze znaleziska archeologiczne z terenu wsi pochodzą z XI w. Pierwsza wzmianka pisemna o niej pochodzi z 1272 r., kiedy była wspomniana pod łacińską nazwą Magna Villa (Wielka Wieś). Świadczy to, że już w tych czasach wieś wyróżniała się swoją wielkością. Węgierski odpowiednik nazwy (Nag Falw) pojawił się w źródłach w 1420 r. Od 1351 r. Veličná posiadała już kościół parafialny i była siedzibą parafii rzymskokatolickiej obejmującej wszystkie wsie w dolinie Orawy od Kraľovan po Orawskie Podzamcze. Około 1640 r. powstał we wsi szpital z przytułkiem, a od roku 1643 istniała tu również szkoła.
W 1370 r. Veličná posiadała już status miasteczka i stała się siedzibą nowo powstałej żupy orawskiej. Podstawą jej ekonomicznej prosperity, poza rolnictwem i rzemiosłem, był handel z Polską. Największe korzyści przynosił handel solą z kopalni w Wieliczce. Przywilej na obrót tym strategicznym towarem potwierdził wsi król Ludwik II Jagiellończyk w 1525 r., a następnie Ferdynand I Habsburg w roku 1548. Cesarz Rudolf II w 1583 r. potwierdził poprzednie przywileje, dodając wsi prawo składu na polską sól. W 1635 r. Ferdynand II nadał Veličnej prawo organizowania cotygodniowych targów (w poniedziałki) na produkty rolnicze i bydło oraz pięciu jarmarków w roku. Wśród miejscowych rzemieślników byli wspominani szewcy, krawcy, garbarze, murarze, cieśle, garncarze, kowale, ślusarze wyrabiający zamki i in. W 1616 r. został założony cech krawiecki, w 1628 r. – szewski, w 1678 r. – rzeźniczy.
Rozwój Veličnej załamał się w roku 1683, kiedy to zrabowały ją i spaliły wojska polsko-litewskiego korpusu posiłkowego, ciągnącego pod Wiedeń. Po pożarze, w trakcie którego spalił się i kościół wraz z mieszczącym się w jego wieży miejskim i żupnym archiwum, siedziba żupy przeniosła się do Dolnego Kubína, który był w tym czasie jeszcze maleńką wioską. Wielu mieszkańców przeniosło się do okolicznych wsi.
Głównym zajęciem mieszkańców stała się uprawa roli i chów dobytku. Zboże mełło się w kilku miejscowych młynach. W 1740 r. uruchomiono niewielki browar. W wielu gospodarstwach trudniono się domową produkcją wódki (słow. pálenka). Oprócz zbóż uprawiano licznie len i konopie, stanowiące podstawę miejscowego płóciennictwa. Od 1902 r. płótna te barwiono w miejscowej farbiarni. W II poł. XIX w. w. zaczęły odradzać się i inne dziedziny rzemiosła.
Patent tolerancyjny cesarza Józefa II z roku 1781 pozwolił również w Veličnej na wzniesienie kościoła ewangelickiego (1785) z farą (1789) i szkołą (1793).
Postacie związane z Veličną edytuj
- Martin Benka (1888–1971), malarz, grafik i ilustrator;
- Peter Michal Bohúň (1822–1879), malarz, działacz narodowy;
- Juraj Chorvát (1895–1955), architekt;
- Mikuláš Huba (1891–1981), pracownik administracji państwowej, działacz turystyczny, fotografik;
- Ján Seberini (1780–1857), duchowny ewangelicki, historyk, pisarz.
Zabytki edytuj
- Kościół rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła z końca XVII w., postawiony na miejscu starego, XIV-wiecznego, spalonego w 1683 r. Otoczony murem, wnętrze barokowe. Przed kościołem kalwaria z 1777 r. i pozostałości dawnego cmentarza;
- Kościół ewangelicki z 1785 r., z wieżą dobudowaną w 1865 r. W ołtarzu obraz Wniebowstąpienie z 1864 r., pędzla Petra Bohúňa;
- Dawny „Dom Żupny” (powszechnie nazywany „Ratuszem”). Zbudowany w XVII w. Pierwotnie wzniesiony na słupach, pomiędzy którymi odbywały się targi (później te podcienia zabudowano);
- Dawny kasztel z 1746 r. Pierwotnie barokowy, po licznych przebudowach stracił cechy stylowe (zachowanych szereg detali architektonicznych);
- Drewniane, zrębowe domy kryte gontem;
- Dom rodzinny Petra Bohúňa z poświęconą mu tablicą pamiątkową.
Przypisy edytuj
- ↑ Zoznam zvolených starostov a primátorov podľa obcí, miest a mestských častí. Štatistický úrad Slovenskej republiky, 2014. [dostęp 2017-10-06]. (słow.).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 29,30S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
Bibliografia edytuj
- Gargulák Jozef: Veličná – 700 ročná, w: Krásy Slovenska nr 7/72, R. XLIX, s. 326-328.
- Medzihradský Vlado: Orava. Turistický sprievodca, wyd. Šport, slovenské telovýchovnévydavateľstvo, Bratislava 1982.