Województwo nowogródzkie (II Rzeczpospolita)
Województwo nowogródzkie – jedno z 16 województw II Rzeczypospolitej w latach 1921–1939. Siedzibą władz województwa był Nowogródek[4]. Zostało zlikwidowane przez okupacyjne władze radzieckie we wrześniu 1939 roku.
| |||||||||
| 1921–1939 | |||||||||
| |||||||||
| Państwo | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Data powstania |
19 lutego 1921 / 1 marca 1921[1] | ||||||||
| Siedziba wojewody i sejmiku | |||||||||
| Wojewoda | |||||||||
| Powierzchnia |
22 966[2] km² | ||||||||
| Populacja (1931) • liczba ludności |
| ||||||||
| • gęstość |
46 os./km² | ||||||||
Adres Urzędu Wojewódzkiego: ul. MickiewiczaNowogródek | |||||||||
| Podział administracyjny | |||||||||
| |||||||||
Położenie na mapie II Rzeczypospolitej
| |||||||||
.png)
Podział administracyjny edytuj
Powierzchnia powiatów według stanu na 1939 r., w przypadku wcześniejszego zniesienia lub zmiany przynależności wojewódzkiej powiatu na ostatni rok istnienia w ramach danego województwa. Liczba ludności na podstawie spisu powszechnego z 1931 r., w przypadku powiatów zniesionych lub przeniesionych przed tą datą, dane ze spisu powszechnego z 1921 r.
| Powiat | Powierzchnia (km²) |
Liczba mieszkańców | Siedziba (liczba mieszkańców) |
|---|---|---|---|
| baranowicki | 3298 | 161 100 | Baranowicze (22 893) |
| duniłowicki (lub duniłowiczowski) (do 1922)[a] | 3687 | 112 717 | Duniłowicze (1386) |
| dziśnieński (od Dzisna) (do 1922)[a] | 5156 | 170 342 | Głębokie (4514) |
| lidzki[b] | 4258 | 183 500 | Lida (19 490) |
| nieświeski | 1968 | 114 500 | Nieśwież (7357) |
| nowogródzki | 2930 | 149 500 | Nowogródek (9567) |
| słonimski | 3069 | 126 500 | Słonim (16 284) |
| stołpecki | 2371 | 99 400 | Stołpce (6569) |
| szczuczyński (od 1929)[b] | 2273 | 107 200 | Szczuczyn ([1921] 1539) |
| wilejski (do 1922)[a] | 3421 | 103 914 | Wilejka (3417) |
| wołożyński | 2799 | 115 500 | Wołożyn (6269) |
Wojewodowie nowogródzcy edytuj
- Władysław Raczkiewicz 10 października 1921 – 29 sierpnia 1924
- Marian Żegota-Januszajtis 29 sierpnia 1924 – 24 sierpnia 1926
- Zygmunt Beczkowicz 24 września 1926 – 20 czerwca 1931
- Wacław Kostek-Biernacki 1 lipca 1931 – 8 września 1932
- Stefan Świderski 8 września 1932 – 2 grudnia 1935 (p.o. do 1933)
- Adam Korwin-Sokołowski 17 grudnia 1935 – 17 września 1939
- Wicewojewodowie
- Franciszek Zygmunt Godlewski[5]
- Marian Sochański (-1937)[6]
- Alojzy Kaczmarczyk (1937)[7]
Ludność edytuj
Ludność województwa w 1921 roku wynosiła 822 106 osób[8].
Według narodowości[8]:
- Polacy 443 701 (54%)
- Białorusini 310 152 (37,7%)
- Żydzi[9] 56 174 (6,8%)
- Litwini 9801 (1,2%)
- Rosjanie 1293 (0,2%)
Według wyznań[8]:
- prawosławne 421 247 (51,2%)
- rzymskokatolickie 323 728 (39,4%)
- mojżeszowe 74 334 (9,0%)
- muzułmanie 1776 (0,2%)
W roku 1931 stosunki narodowościowe przedstawiały się następująco[10]:
- Polacy – 553 859 (52,39%)
- Białorusini – 413 466 (39,11%)
- Żydzi – 77 025 (7,29%)
- inni – 12 797 (1,21%)
Według wyznań:
- prawosławne 542 333 (51,30%)
- rzymskokatolickie 424 549 (40,16%)
- mojżeszowe 82 872 (7,84%)
Ludność województwa nowogródzkiego w 1931 r. w powiatach według deklarowanego języka ojczystego[11] edytuj
| Województwo nowogródzkie | |||||
| Powiat | Łącznie | Polacy[12] | Białorusini[13] | Żydzi[14] | inni |
|---|---|---|---|---|---|
| baranowicki | 161 038 | 74 916 (46,52%) | 68 630 (42,62%) | 15 034 (9,34%) | 2 458 (1,53%) |
| lidzki | 183 485 | 145 609 (79,36%) | 19 821 (10,80%) | 14 546 (7,93%) | 3 509 (1,91%) |
| nieświeski | 114 464 | 27 933 (24,40%) | 76 286 (66,65%) | 8 754 (7,65%) | 1 491 (1,30%) |
| nowogródzki | 149 536 | 35 084 (23,46%) | 102 932 (68,83%) | 10 326 (6,91%) | 1 194 (0,80%) |
| słonimski | 126 510 | 52 313 (41,35%) | 62 434 (49,35%) | 10 058 (7,95%) | 1 705 (1,35%) |
| stołpecki | 99 389 | 51 820 (52,14%) | 40 278 (40,53%) | 6 341 (6,38%) | 950 (0,96%) |
| szczuczyński | 107 203 | 89 462 (83,45%) | 10 369 (9,67%) | 6 705 (6,25%) | 667 (0,62%) |
| wołożyński | 115 522 | 76 722 (66,41%) | 32 716 (28,32%) | 5 261 (4,55%) | 823 (0,71%) |
| Ogółem: | 1 057 147 | 553 859 (52,39%) | 413 466 (39,11%) | 77 025 (7,29%) | 12 797 (1,21%) |
Główne miasta: Lida, Baranowicze, Słonim, Nieśwież, Nowogródek i Kleck.
Struktura demograficzna[3] edytuj
Liczba ludności (dane z 9 grudnia 1931):
| Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| osób | % | osób | % | osób | % | |
| Ogółem | 1 057 145 | 100 | 543 203 | 51,38 | 513 942 | 48,62 |
| Miasto | 102 642 | 9,71 | 52 921 | 5,01 | 49 721 | 4,70 |
| Wieś | 954 503 | 90,29 | 490 282 | 46,38 | 464 221 | 43,91 |
Miasta i miasteczka edytuj
Synteza edytuj
W latach międzywojennych istniały trzy rodzaje jednostek osadniczych o charakterze topograficznie miejskim miasto, miasteczko i osada miejska. Na terenie woj. nowogródzkiego występowały dwie formy (miasta i miasteczka).
Określenie miasto miało w latach międzywojennych trojakie znaczenie. Mogło odnosić się wyłącznie do charakteru prawnego miejscowości (a więc typu jednostki administracyjnej), co nie znaczyło automatycznie że „miasto administracyjne” faktycznie posiadało prawa miejskie. Podstawą zaliczenia danej miejscowości do grupy miast było tzw. kryterium administracyjne, jako najwięcej odpowiadające rozwojowi stosunków i życia. Mimo że większość miast prawnych prawa miejskie posiadała, wiele z nich miało zaledwie prawa miasteczka a niektóre miasta (Nisko, Borysław, Tustanowice) były wręcz wsiami[15].
Odwrotnie wiele miasteczek, a nawet miast – a więc faktycznie posiadających prawa miasteczka bądź prawa miejskie – były wsiami w gminach wiejskich[15]. Jednostki te w ogólnych publikacjach nie są zaliczane do miast (a więc nie wpływają na liczbę miast województwa), co jednak lekceważy fakt posiadania praw miasteczka/praw miejskich (poniższa tabela je uwzględnia z zachowaną dystynkcją).
Wreszcie, niektóre miejscowości posiadały w nazwie wyraz Miasto – pisany wielką literą – mimo braku praw miejskich (np. Pruchnik Miasto, Waręż Miasto, Tartaków Miasto). Wyraz ten stanowił integralną część nazwy miejscowości (choć nie przesądzał bynajmniej jej charakteru topograficznego) aby odróżnić ją od innej (topograficznie wiejskiej) miejscowości o identycznej nazwie w tej samej okolicy (np. Pruchnik-Wieś, Waręż-Wieś, Tartaków-Wieś)[15].
Za II Rzeczypospolitej do poczetu miast (gmin miejskich) zaliczano różne grupy miejscowości zależnie od obszaru dawnego zaboru, w których się znajdowały. W województwach wschodnich byłego zaboru rosyjskiego (m.in. w woj. poleskim) po odzyskaniu niepodległości panowało zamieszanie co do charakteru prawnego miejscowości posiadających prawa miejskie/miasteczka. Sprawa ta została częściowo uregulowana różnymi rozporządzeniami[16][17][18][19], lecz przepisy były tylko częściowo wykonywane[20]. Ostatecznie w woj. nowogródzkim za miasta uznano wszystkie miejscowości posiadające w 1924 roku prawa miejskie bądź te miejscowości o prawach miasteczka, które liczyły ponad 2000 mieszkańców. Jednakże Główny Urząd Statystyczny (na którego danych poniższa tabela jest utworzona) oparł wykaz nie na stanie faktycznym, lecz na obowiązujących przepisach prawno-administracyjnych. Stąd:
- Za miasta (prawne) uznano wszelkie miejscowości, które za czasów rosyjskich posiadały ustrój miejski, o ile liczą (w 1923 roku) więcej niż 4000 mieszkańców
- Za miasteczka (prawne) uznano wszelkie miejscowości o charakterze miasteczkowym z liczbą mieszkańców (w 1923 roku) od 2000 do 4000 mieszkańców
- Za miasta/miasteczka (prawne) uznano także wszelkie inne miejscowości, na które ustawa miejska (względnie tymczasowa ustawa miejska) została rozciągnięta indywidualnymi rozporządzeniami Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich[8]
W poniższej sortowalnej tabeli umieszczono wszystkie miasta i miasteczka[21] województwa nowogródzkiego obu typów (stan na 1923 rok) z podziałem na charakter prawny (rodzaj jednostki administracyjnej) i przywileje (prawa miejskie/miasteczka). W późniejszych latach część najmniejszych miast status miejski utraciła; w wykazie oznaczono znakiem (►) miasta, które w 1937 roku były już wsiami[22].
Uwaga: Lista nie obejmuje miast i miasteczek powiatów brasławskiego[23], duniłowickiego, dziśnieńskiego i wilejskigo, które w latach 1921–1922 wchodziły w skład województwa nowogródzkiego, po czym na mocy ustawy z 6 kwietnia 1922[24] zostały 13 kwietnia 1922 włączone do Ziemi Wileńskiej (przekształconej 20 stycznia 1926 w województwo wileńskie[25]).
Wykaz edytuj
Stan ludności: na 30 czerwca 1921 roku (niezależnie od statusu jednostki w 1921 roku)
Główne źródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VII, Część I – Województwo Nowogródzkie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923
Źródła uzupełniające: Dzienniki Ustaw, przedstawione w przypisach
► = status miejski utracony przed 1937 rokiem
Charakterystyka ogólna edytuj
Jednym z problemów województwa był fatalny dostęp do fachowej opieki medycznej. Jak wskazywał prof. Antoni Cieszkowski, na 1 lekarza przypadało 17 900 mieszkańców (średnia dla kraju – 5400)[58].
Zobacz też edytuj
Uwagi edytuj
- ↑ a b c 13 kwietnia 1922 r. wyłączono powiaty duniłowicki, dziśnieński oraz wilejski i przyłączono do Ziemi Wileńskiej (Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213).
- ↑ a b 21 maja 1929 r. utworzono szczuczyński z części powiatu lidzkiego i grodzieńskiego (Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307).
Przypisy edytuj
- ↑ M.P. z 1921 r. nr 55, poz. 97.
- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Polska Akademia Nauk – Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, 2005, s. 32, seria: Monografie. ISBN 83-87954-66-7. ISSN 1643-2312.
- ↑ a b Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9.XII 1931 r. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1938, s. 1.
- ↑ Do 15 marca 1921 r. siedzibą była Warszawa (M.P. z 1921 r. nr 55, poz. 97).
- ↑ M.P. z 1933 r. nr 110, poz. 139.
- ↑ Nowy wicewojewoda stanisławowski. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 31 z 10 lutego 1937.
- ↑ Pożegnanie wicewojewody Kaczmarczyka. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 44 z 25 lutego 1937.
- ↑ a b c d Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom VII, Część I – Województwo Nowogródzkie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923.
- ↑ Głównie w miastach.
- ↑ Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9.XII.1931 r. mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe: województwo nowogródzkie.
- ↑ Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9. XII 1931 r. : mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe : województwo nowogródzkie., Główny Urząd Statystyczny, 1936 [dostęp 2024-03-11].
- ↑ Respondenci podający język polski jako ojczysty
- ↑ Respondenci podający język białoruski jako ojczysty
- ↑ Respondenci podający jidisz i język hebrajski jako ojczysty
- ↑ a b c Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – Tom XIII – Województwo Lwowskie, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1924.
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 27 czerwca 1919, Nr. 7, poz. 460.
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 14 sierpnia 1919, Nr. 12, poz. 99.
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 16 sierpnia 1919, Nr. 13, poz. 112.
- ↑ Dziennik Urzędowy Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich z dnia 7 listopada 1919, Nr. 32, poz. 345.
- ↑ Dane z 1924 roku.
- ↑ a b c d Publikacja źródłowa podaje błędnie w tabeli jednostek administracyjnych liczbę miasteczek jako 65 (w przypadku powiatu słonimskiego – 9), w sprostowaniach poprawiono tę liczbę na 64 na (w powiecie słonimskim – 8).
- ↑ M.P. z 1937 r. nr 69, poz. 104.
- ↑ Istnieje rozbieżność w określaniu początkowej przynależności wojewódzkiej północno-zachodnich gmin powiatu brasławskiego (gminy Brasław, Dryświaty, Dukszty, Opsa, Plusy, Rymszany, Słobódka, Smołwy i Widze). Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213 podaje powiat brasławski jako jeden z 5 powiatów (obok wileńskiego, oszmiańskiego, święciańskiego i trockiego) Ziemi Wileńskiej, nad którą objęto władzę państwową w 1922 roku. Natomiast Skorowidz miejscowości RP wydany przez GUS w 1923 roku wylicza powiat brasławski jako jeden z 4 powiatów (obok duniłowickiego, dziśnieńskiego i wilejskiego), które w 1922 roku wydzielono z woj. nowogródzkiego i wcielono do Ziemi Wileńskiej, podając równocześnie szczegółową statystykę dla omawianych gmin według danych z 30 września 1921 roku.
- ↑ Ustawy z dnia 6 kwietnia 1922 roku o objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską (Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213).
- ↑ Dz.U. z 1926 r. nr 6, poz. 29 – Ustawa z dnia 22 grudnia 1925 r. w sprawie utworzenia województwa wileńskiego.
- ↑ Liczba mieszkańców Baranowicz dotyczy mieszkańców miasta właściwego (11.471), natomiast w skład jednostki administracyjnej Baranowicze wchodziły także baraki Urzędu Reemigracyjnego z liczbą mieszkańców 16.630 (większą niż liczba mieszkańców miasta). Tak więc totalna liczba mieszkańców Baranowicz wynosiła 28.101, czyniąc je statystycznie największym miastem woj. nowogródzkiego.
- ↑ a b Nazwa zmieniona później na Derewno.
- ↑ a b c d Od 22 stycznia 1926 w powiecie stołpeckim (Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 43).
- ↑ a b c Od 22 stycznia 1926 w powiecie nowogródzkim (Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 43).
- ↑ a b c d e f g h i Od 29 maja 1929 w nowo utworzonym powiecie szczuczyńskim (Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307).
- ↑ Gmina Dziembrów zniesiona 21 czerwca 1929; miasteczko Dziembrów włączono do gminy Kamionka (Dz.U. z 1929 r. nr 43, poz. 359).
- ↑ Publikacja źródłowa podaje błędnie w wykazie prawa miejskie, w sprostowaniach poprawiono na przywileje miasteczka.
- ↑ Później jako Gieraniony.
- ↑ a b c d e f Od 22 stycznia 1926 w powiecie lidzkim (Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 43).
- ↑ a b c Nazwa zmieniona później na gmina Siedliszcze.
- ↑ Gmina Siedliszcze zniesiona 11 kwietnia 1929; miasteczko Gieranony włączono do gminy Lipniszki (Dz.U. z 1929 r. nr 22, poz. 225).
- ↑ Gmina Siedliszcze zniesiona 11 kwietnia 1929; Hermaniszki włączono do Woronowo (Dz.U. z 1929 r. nr 22, poz. 225).
- ↑ a b Od 22 stycznia 1926 w powiecie baranowickim (Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 43).
- ↑ a b Gminę Połoneczka zniesiono 22 stycznia 1926, a jej obszar wszedł w skład nowo utworzonej gminy Wolna (Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 44).
- ↑ a b c Od 22 stycznia 1926 w powiecie wołożyńskim (Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 43).
- ↑ Po reformie ortografii w 1936 jako Iwie.
- ↑ a b 25 października 1930 gminę Jeremicze przemianowano na gmina Turzec (M.P. z 1930 r. nr 248, poz. 336).
- ↑ 29 maja 1929 miejscowość wraz z całą gminą Kamionka przyłączono z powiatu grodzieńskiego w woj. białostockim (Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307).
- ↑ Prawa miejskie Lachowicze otrzymały 27 czerwca 1931 (Dz.U. z 1931 r. nr 56, poz. 448).
- ↑ Do 8 września 1921 gmina Mołczadź nosiła nazwę gmina Łuszniewo (M.P. z 1921 r. nr 204, poz. 271).
- ↑ Gminę Koniawa przyłączono 1 lipca 1926 do powiatu wileńsko-trockiego w woj. wileńskim (Dz.U. z 1926 r. nr 45, poz. 277). Gmina została zniesiona 3 czerwca 1930, a jej obszar włączono do gminę Orany (Dz.U. z 1930 r. nr 42, poz. 365).
- ↑ Od 1 października 1930 w powiecie stołpeckim (Dz.U. z 1930 r. nr 45, poz. 381).
- ↑ Obecna nazwa Niedźwiedzice.
- ↑ Od 1 lipca 1927 w powiecie mołodeczańskim w woj. wileńskim (Dz.U. z 1926 r. nr 45, poz. 277).
- ↑ Prawa miejskie Stołpce otrzymały 13 lutego 1926 (Dz.U. z 1926 r. nr 16, poz. 92).
- ↑ a b Nazwa zmieniona później na Sobotniki.
- ↑ Miasteczko Świerżeń stanowiło anomalię ponieważ należało administracyjnie do dwóch gmin; jej główna część (1195 mieszk.) należała do gminy Świerżeń, natomiast niewielka część (51 mieszk.) leżała w gminie Stołpce.
- ↑ Gmina Siedliszcze zniesiona 11 kwietnia 1929; miasteczko Trokiele włączono do gminy Lipniszki (Dz.U. z 1929 r. nr 22, poz. 225).
- ↑ 20 sierpnia 1927 gminę Myto przemianowano na gmina Wawiórka (M.P. z 1927 r. nr 171, poz. 439).
- ↑ Prawa miejskie Wołożyn otrzymał 21 maja 1929 (Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 309).
- ↑ Od 11 kwietnia 1929 w nowo utworzonej gminie Woronowo (Dz.U. z 1929 r. nr 22, poz. 225), przemianowanej 11 czerwca 1929 na Werenów (M.P. z 1929 r. nr 132, poz. 326).
- ↑ a b Nazwa zmieniona później na Zabrzezie.
- ↑ Sławomir Koper: Na służbie i w pracy. Bellona / Edipresse, 2013, s. 25, 33, seria: Dwudziestolecie międzywojenne. ISBN 978-83-7769-545-6.