Wikipedia

Zenon Świętosławski

Zenon Bolesław Świętosławski (ur. 22 grudnia 1811 w Warszawie, zm. 6 grudnia 1875 w Saint Helier) – polski działacz emigracyjny, uczestnik powstania listopadowego oraz partyzantki Zaliwskiego w 1833 r., socjalista utopijny, przywódca i ideolog Gromady Ludu Polskiego Humań, wolnomularz.

Zenon Świętosławski
Ilustracja
Zenon Świętosławski (1811–1875)
Data i miejsce urodzenia

22 grudnia 1811
Warszawa

Data i miejsce śmierci

6 grudnia 1875
Saint Helier

Zawód, zajęcie

żołnierz, działacz emigracyjny, wydawca

Multimedia w Wikimedia Commons

Życiorys edytuj

Młodość i powstanie listopadowe edytuj

Zenon Świętosławski urodził się w zamożnej rodzinie szlacheckiej[1] jako syn Rafała Świętosławskiego (zm. 1828), sędziego pokoju powiatu orłowskiego[2], oraz Eleonory z Leszczyńskich Świętosławskiej (1781–1853)[3]. Miał pięcioro[1] rodzeństwa, w tym starszego brata – Aleksandra Świętosławskiego, belwederczyka. Młodość spędził w majątku rodzinnym w Łękach k. Kutna. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim[4], a następnie prawdopodobnie pracował w administracji państwowej na prowincji. Należał też, wraz z bratem, do Sprzysiężenia Podchorążych[1].

Po wybuchu powstania listopadowego wrócił do Warszawy. Służył w 2 Pułku Mazurów, w stopniu podporucznika. Był członkiem Towarzystwa Patriotycznego[4]. W październiku 1831 przekroczył wraz z korpusem gen. Macieja Rybińskiego granicę pruską. Mieszkał tymczasowo w Brodnicy, gdzie dzielił dom m.in. ze swoim bratem Aleksandrem oraz Sewerynem Goszczyńskim i Janem Nepomucenem Janowskim[5].

Na emigracji edytuj

 
Dwór w Łękach Kościelnych k. Kutna, w którym lata młodości spędził Zenon Świętosławski.

Po upadku powstania wyemigrował, wraz z tysiącami rodaków, do Europy Zachodniej. Początkowo przebywał w Paryżu – wstąpił tam do Komitetu Narodowego Polski Joachima Lelewela (1832)[4], a także do loży wolnomularskiej „Trójcy Niepodzielnej”[6]. Był jednym z ojców-założycieli[7] Towarzystwa Demokratycznego Polskiego[4], zwanego nieformalnie pierwszą polską partią polityczną[8]. W styczniu 1833 (wg innych źródeł – pod koniec 1832[1]), w związku z organizowaną zbrojną wyprawą Józefa Zaliwskiego i Artura Zawiszy do Polski, wystąpił z TDP. Świętosławski wyjechał do Polski jako tajny emisariusz pod fałszywym nazwiskiem Jorandy[1]. Prawdopodobnie ukrywał się w posiadłości Eugeniusza Szamowskiego[9] w Witaszewicach[10] i z jego pomocą dotarł też do matki. Po upadku wyprawy przeniósł się do Anglii (gdzie w lipcu 1834 m.in. wyzwał Krystyna Lacha Szyrmę na pojedynek, do którego ostatecznie jednak nie doszło[11]), a następnie na wyspę Jersey (4 X 1834). Także w 1834 uczestniczył jako emisariusz (pod pseudonimem „Diorand”) w naradach postępowej inteligencji i mieszczaństwa w Hamburgu, których celem było opracowanie planu powstania zbrojnego w Saksonii przy jednoczesnym wznieceniu ruchu partyzanckiego w zaborze rosyjskim i pruskim[12]. Plany te nigdy nie zostały zrealizowane.

W Saint Helier współzakładał Gromadę Ludu Polskiego Humań (14 III 1836[13]). Świętosławski należał do najczynniejszych, a zarazem najbardziej radykalnych działaczy Gromady[4]. Przejął przywództwo w Gromadach po wycofaniu się z nich Stanisława Worcella, Tadeusza Krępowieckiego i innych dotychczasowych liderów[4].

Za pieniądze otrzymywane z części spadku rodzinnego nabył posiadłość na Jersey, a także finansował działalność Gromad[1]. 29 listopada 1841 roku, podczas uroczystych obchodów 11. rocznicy wybuchu powstania listopadowego, wygłosił napastliwe przemówienie, w którym zaatakował przywódców powstańczych, nazywając ich „nędzarzami”, a księcia Czartoryskiego „zbrodniarzem”[14] i głównym winowajcą niepowodzenia polskich aspiracji niepodległościowych[15].

W 1844 (wg innych źródeł – w 1842[14]) roku ułożył i ogłosił Ustawy Kościoła Powszechnego[4], zawierające wizję nowego, utopijnego, teokratycznego porządku społecznego i federacji narodów realizujących zasady równości i wszechwładztwa ludów[14] (według Mieczysława Grada, dążenia Świętosławskiego do powiązania spraw politycznych z religijnymi były jedną z przyczyn stopniowego upadku Gromad Ludu Polskiego[16]). Po rozwiązaniu Gromad objął swoją pieczą bogate archiwum organizacji (w maju 1846). Zamierzał zorganizować przerzut rodaków z Portsmouth do Polski, by mogli wziąć udział w rewolucji krakowskiej, jednak z uwagi na niewystarczające środki plan ten nie został zrealizowany[1]. W marcu 1848[17] przedostał się, jako tajny emisariusz, do Krakowa, a ponadto spotkał się z rodzicami w majątku w Siemienicach[1] (według zeznań Wilhelma Klopfleischa w śledztwie dotyczącym wypadków Wiosny Ludów, Zenon Świętosławski mieszkał do połowy lipca 1848 we Wrocławiu[18]). Nie wiadomo jednak, jaki był cel misji Świętosławskiego do kraju[17]. W marcu 1849 powrócił na Jersey. Nie później niż jesienią 1852 założył w Saint Helier, w domu przy 19 Dorset Street (dziś nieistniejącym) drukarnię i rozwinął tam działalność wydawniczą. Publikował materiały o charakterze politycznym, agitacyjnym (w różnych językach[1]), ale wydał także dziełko Feliksa Nowosielskiego O kształceniu serca[19] oraz utwory poetyckie, m.in. Niezabudki Jerseyskie[20] Rocha Rupniewskiego czy wiersze Karola Balińskiego[19]. Najpoważniejszą inicjatywą wydawniczą Świętosławskiego była przygotowana wraz z Teofilem Izdebskim kompilacja archiwów Gromad Ludu Polskiego z lat 1835–1846, znana pod tytułem Lud Polski w emigracji[21] (1854). Znany jest także periodyk Świętosławskiego „L’Homme”, który ukazywał się w latach 1853–1860[4].

Był ponadto Świętosławski członkiem, a nawet czołową postacią[1] utworzonego na Jersey Comitée Révolutionnaire des Démocrates Socialistes – organizacji skupiającej rewolucjonistów wygnanych z kontynentu na Jersey (Węgrów, Włochów, Polaków, Niemców). W roku 1852 złożył podpis pod aktem komitetu, agitującym za wybuchem rewolucji na kontynencie europejskim[4]. Ulotka z tekstem tego aktu dotarła m.in. do Wielkiego Księstwa Poznańskiego, na co uskarżał się baron v. Bunsen, poseł pruski w Londynie[1]. Rząd brytyjski jednak bagatelizował ostrzeżenia pruskiego posła.

Policjant z Londynu, niejaki Sanders, szpiegujący uchodźców politycznych osiadłych na Jersey (m.in. Victora Hugo i Jerzego Bułharyna), w kwietniu 1854 złożył meldunek, w którym opisywał inwestycję Zenona Świętosławskiego w mały statek – według Sandersa statek ów miał służyć do „przemycania do Francji rewolucyjnych książek i broszur”[1].

27 lutego 1855, w 7. rocznicę ogłoszenia II republiki francuskiej, Świętosławski brał udział w „międzynarodowym mityngu w sprawie polskiej” w Londynie – zasiadał na trybunie obok Louisa Blanca, Karola Marksa, Victora Hugo, Giuseppego Mazziniego, François Raspaila, Aleksandra Hercena, Lajosa Kossutha i Stanisława Worcella[22].

 
Grób Zenona Świętosławskiego i członków jego rodziny na cmentarzu przy Green Street w Saint Helier, Jersey.

Z drukarni Świętosławskiego korzystali uchodźcy (m.in. Victor Hugo i Aleksander Hercen), dzięki czemu mogli oni skutecznie sięgać ze swoją propagandą polityczną na kontynent europejski[1]. Dom i drukarnia Świętosławskiego znalazły się w bezpośrednim niebezpieczeństwie 13 października 1855, kiedy przed budynkiem zebrał się agresywnie nastrojony tłum mieszkańców St Helier w liczbie ok. 100[23]. Przyczyną protestów były obraźliwe (ich zdaniem) dla monarchii brytyjskiej publikacje wychodzące spod prasy Świętosławskiego[19], przede wszystkim list Félixa Pyata. Jedynie zdecydowana postawa oficera policji George’a Henleya oraz kilku współpracowników Świętosławskiego uchroniła drukarnię przed dewastacją[24]. Natomiast sam Świętosławski został wydalony karnie z wyspy Jersey (2 listopada 1855[1]) za wydrukowanie pamfletu „La reine d’Angleterre” (zdążył jeszcze, wraz z innymi zmuszonymi do wyjazdu, złożyć hołd proskrytom[25] pochowanym na cmentarzu Macpela, m.in. Teofilowi Izdebskiemu[26]) – przeniósł się wówczas, przez Guernsey[27], do Londynu i tam kontynuował działalność wydawniczą pod szyldem „Universal Printing Establishment”, najpierw pod adresem 52 Greek Street (Soho), później przy 178/9 High Holborn[1][4]. W brytyjskiej stolicy Świętosławski spędził kolejne 5 lat. W 1856 odrzucił amnestię carską[1]. W roku 1857 zakupił od Aleksandra Rypińskiego drukarnię w Tottenham[28].

W 1858 roku utworzył w Londynie radykalną Gromadę Rewolucyjną Ludu Polskiego, stanowiącą polską sekcję Stowarzyszenia Międzynarodowego Ernesta Jonesa, jednak nie rozwinęła ona szerszej działalności, a w roku 1859 wystąpiła ze Stowarzyszenia[1]. W Londynie utrzymywał bliskie kontakty z demokratą rosyjskim – Aleksandrem Hercenem. Wyrażał w nich duże nadzieje we wspólny polsko-rosyjski sojusz sił demokratycznych.

W roku 1861 upadła drukarnia Świętosławskiego, a prawdopodobnie w tym samym roku zakończyła działalność Gromada Rewolucyjna Londyn[1] (wpływ na to miała m.in. prowokacja prezesa policji poznańskiej – F.W.E. von Baerensprunga[29]). Pogarszał się ponadto stan zdrowia Świętosławskiego, a także wystąpiły pierwsze oznaki choroby umysłowej[1]. W 1861 uzyskał pozwolenie na powrót na wyspę Jersey, którą traktował jako swój drugi dom rodzinny[1]. Na wyspie pozostał do śmierci[4]. Zmarł 6 grudnia 1875 w Saint Helier. Został pochowany na cmentarzu przy Green Street.

Poglądy polityczne edytuj

Pomimo wychowania i dojrzewania w środowisku szlacheckim[1], poglądy polityczne Świętosławskiego odznaczały się silną dozą krytycyzmu wobec tej warstwy społecznej, zwłaszcza w okresie po upadku powstania listopadowego. Szlacheckie pochodzenie było dla niego „piętnem”, które pragnął zmyć – jak pisał brytyjski historyk Peter Brock. Świętosławski nie chciał być utożsamiany „z uprzywilejowaną kastą, która bogactwo i korzyści społeczne ciągnęła z potu i łez mas chłopskich”[30], choć jednocześnie zachował „dużo szacunku dla demokracji szlacheckiej dawnej Rzeczypospolitej”[31]. Krytykował ją za „najokropniejsze zbrodnie” wobec ludu, ale i podziwiał za patriotyzm i oddanie wierze. Dążył do powiązania szlacheckich teorii demokratycznych z potrzebami mas ludowych[32]. Ponadto zawierał osobiste przyjaźnie z przedstawicielami szlachty.

Duży wpływ na kształtowanie poglądów politycznych Świętosławskiego miała jego żarliwość religijna i „wrodzony mistycyzm”[33] – działał bowiem w epoce europejskiego romantyzmu i polskiego mesjanizmu (np. utrzymywał kontakty z Ludwikiem Królikowskim, w latach 40. zetknął się z Andrzejem Towiańskim, wysyłał listy do Koła Sprawy Bożej – czytał je na zebraniach m.in. Adam Mickiewicz[1]. W dniu 14 października 1842 został wpisany w poczet „braci” Koła[34]). Jednocześnie pozostawał pod wpływem radykalnego skrzydła wolnomularstwa i karbonaryzmu[1], a także teorii Joachima Lelewela. Program polityczny Gromady z Jersey, na której czele stał Świętosławski, głosił hasła charakterystyczne dla francuskiego socjalizmu utopijnego, antyklerykalnego katolicyzmu i XVIII-wiecznych teorii praw człowieka[1]. Postulowano w nim m.in. zniesienie własności prywatnej i „zrównanie kondycji socjalnych”[35], nadzór państwa nad gospodarką, państwową opiekę nad chorymi i starcami, bezpłatną i powszechną edukację[1].

Celem ostatecznym Gromad była niepodległa Polska w granicach z 1772 roku, zorganizowana według zasad socjalistycznych i wchodząca w skład światowej federacji państw socjalistycznych. Taki cel, według gromadzian, mógł zostać osiągnięty jedynie na drodze rewolucji, poprzez walkę zbrojną[1].

Pomimo dużej aktywności agitacyjnej Świętosławskiego, zwłaszcza na polu wydawniczym, oddziaływanie Gromady Humań na środowiska emigracji polskiej w Europie Zachodniej oraz na sytuację polityczną w kraju okazało się znikome. Brak rezultatów prowadzonej działalności spowodował, że w ideologii Gromady z Jersey zaznaczyła się od tej pory wyraźna przewaga elementów mistyczno-religijnych. Świętosławski dążył do utworzenia utopijnego „Kościoła Powszechnego”, wierzył w możliwość ustanowienia wzorowego, idealnego społeczeństwa[36]. Przez kilka lat pracował nad redakcją Ustaw (pierwszy szkic powstał w 1842 r.[1]), czyli zarysu konstytucji dla Nowego Ładu, który pragnął zaprowadzić[1]. Jednak także i ta działalność nie znalazła zrozumienia w łonie polskiej emigracji. Świętosławskiemu pozostała wierna jedynie garstka uczniów z Jersey i Portsmouth, głównie chłopi-żołnierze[1].

Socjalizm agrarny Świętosławskiego, idealizowanie włościaństwa i mas ludowych wywarły wpływ na rozwój myśli politycznej Aleksandra Hercena, a pośrednio także na późniejszy ruch narodnicki i ludowy w Europie Wschodniej[1]. Także dzięki działalności Świętosławskiego, „wyspa Jersey weszła w sposób dość nieoczekiwany na karty historii polskiej”[19].

Rodzina edytuj

 
Akt małżeństwa Zenona Świętosławskiego i Julii Georginy Ward, wyd. 16 sierpnia 1836 w Saint Helier, Jersey.

W dniu 16 sierpnia 1836[19][37] roku w Saint Helier na Jersey Zenon Świętosławski zawarł związek małżeński z Angielką – Julią Georginą Ward z Plymouth. Małżonkowie doczekali się dziewięciorga (lub dziesięciorga[19]) dzieci. Jeden z synów Zenona, także Zenon, zginął w wieku 21 lat w powstaniu styczniowym[1]. Drugi z synów znalazł się w więzieniu austriackim. Po tych wydarzeniach Zenon Świętosławski postradał zmysły[1]. Ostatnie 14 lat życia spędził w zapomnieniu na wyspie Jersey.

Matka Zenona, Eleonora Świętosławska, usiłowała ściągnąć do Królestwa Polskiego swojego wnuka – Aleksandra (zm. 1915[19]), jednak bez powodzenia. Syn Hélier, noszący to imię na cześć patrona miasta, które dało schronienie ojcu, zmarł w dzieciństwie[19]. Syn Adolf Józef pozostał na wyspie, na życie zarabiał jako malarz i szklarz[19].

Według Jana Nepomucena Janowskiego, Świętosławski posiadał cztery domy na Jersey oraz „wioskę w Poznańskiem”[38].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958.
  2. ↑ Łódzkie Dwory i Pałace – Łęki Kościelne – dwór [online], lodzkie.dipp.info.pl [dostęp 2020-05-17] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-25] (pol.).
  3. ↑ Zenon Bolesław Adam Świętosławski h. Rola (M.J. Minakowski, Genealogia potomków Sejmu Wielkiego) [online], www.sejm-wielki.pl [dostęp 2020-07-09].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k Marian Tyrowicz, Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832–1863. Przewodnik biobibliograficzny, Warszawa 1964, s. 688.
  5. ↑ Jan Nepomucen Janowski, Notatki autobiograficzne 1803–1853, Wrocław 1950, s. 272.
  6. ↑ Postępowa publicystyka emigracyjna 1831–1846, 1961, XXV.
  7. ↑ Według Sławomira Kalembki, Zenon Świętosławski został „przyjęty” do TDP w dniu 19 marca 1832, a więc dwa dni po utworzeniu towarzystwa (Sławomir Kalembka: Towarzystwo Demokratyczne Polskie w latach 1832–1864, Toruń 1966, s. 16).
  8. ↑ Towarzystwo Demokratyczne Polskie, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2020-05-17].
  9. ↑ Janusz Berghazuen, Ruch patriotyczny w Królestwie Polskim 1833–1850, Warszawa 1974, s. 42.
  10. ↑ Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, 1984, s. 340.
  11. ↑ Józefa Szyrmowa, Dziennik z lat emigracji, Poznań 2011, s. 66, 67.
  12. ↑ Jan Kosim, Przeciw Świętemu Przymierzu, Warszawa 1988, s. 33.
  13. ↑ Gromady Ludu Polskiego – radykalna organizacja polskiej emigracji [online], nowahistoria.interia.pl [dostęp 2020-05-17] (pol.).
  14. ↑ a b c Henryk Żalinski, Stracone szanse. Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym, Warszawa 1982, s. 55.
  15. ↑ Stanisław Szostakowski, Z kart Wielkiej Emigracji. Prasa obozu arystokratyczno-konserwatywnego w latach 1832–1848, Olsztyn 1974, s. 57.
  16. ↑ Mieczysław Grad, O żołnierzach tułaczach, Warszawa 1954, s. 166.
  17. ↑ a b Janusz Berghazuen, Ruch patriotyczny w Królestwie Polskim 1833–1850, Warszawa 1974, s. 299.
  18. ↑ Wiosna Ludów w Królestwie Polskim. Organizacja 1848 roku, 1994, s. 503.
  19. ↑ a b c d e f g h i Wiadomości, R. 8 nr 48 (400), 1953 – Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa [online], kpbc.umk.pl [dostęp 2020-05-17].
  20. ↑ Polona [online], polona.pl [dostęp 2020-05-17].
  21. ↑ Poznań Supercomputing and Networking Center-dL Team, FBC [online], FBC [dostęp 2020-05-17] (pol.).
  22. ↑ Helena Rzadkowska, Działalność Centralizacji Londyńskiej Towarzystwa Demokratycznego Polskiego 1850–1862, 1971, s. 89.
  23. ↑ Charles Hugo, Les Hommes de l’Exil, Bruksela 1895, s. 245.
  24. ↑ Charles Hugo, Les Hommes de l’Exil, Bruksela 1895, s. 247.
  25. ↑ Stosowane w XIX wieku na wyspie Jersey francuskie określenie proscrit odnosiło się do wyjętych spod prawa zesłańców politycznych, wygnanych tam w latach 40. z kontynentu europejskiego – Writing Galicia into the World.
  26. ↑ Charles Hugo, Les Hommes de l’Exil, Bruksela 1895, s. 298.
  27. ↑ Charles Hugo, Les Hommes de l’Exil, Bruksela 1895, s. 301.
  28. ↑ Robert Bielecki, Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. III, Warszawa 1998, s. 426.
  29. ↑ Stefan Kieniewicz, Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wrocław 1953, s. 120.
  30. ↑ Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958, s. 65.
  31. ↑ Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958, s. 78.
  32. ↑ Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958, s. 93.
  33. ↑ Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958, s. 66.
  34. ↑ Seweryn Goszczyński, Dziennik Sprawy Bożej, t. I, Warszawa 1984, s. 39.
  35. ↑ Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958, s. 68.
  36. ↑ Szymon Diksztajn, Dążenia socjalistyczne na emigracji polskiej 1831 roku.
  37. ↑ Akt małżeństwa wydany w St. Helier, Jersey, rok 1836, nr 1537.
  38. ↑ Jan Nepomucen Janowski, Notatki autobiograficzne 1803–1853, Wrocław 1950, s. 488.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zenon_Świętosławski&oldid=72759009”