Zgoda sandomierska

(Przekierowano z Zgoda sandomierska 1570)

Zgoda sandomierska (ugoda sandomierska, łac. Consensus Sandomiriensis) – porozumienie pomiędzy wyznaniami ewangelickimi w I Rzeczypospolitej: luteranami, ewangelikami reformowanymi oraz braćmi czeskimi zawarte 14 kwietnia 1570 roku w Sandomierzu[1]. Nie brali w nim udziału bracia polscy. Intencją była wspólna obrona przed kontrreformacją i zaprzestanie walk między różnymi wyznaniami protestanckimi. Postanowiono uznawać wzajemnie sakramenty oraz kaznodziejów. Planowano wspólne synody.

Sytuacja wyznaniowa w I Rzeczypospolitej 1573
Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1569 roku

Stworzono projekt konstytucji (ustawy sejmowej), w której postulowano zrównanie prawne z katolikami. Chciano również zniesienia jurysdykcji kościelnej w odniesieniu do osób świeckich, darowania zaległych dziesięcin oraz wprowadzenia wolności wyznania.

Zobacz też kategorię: Sygnatariusze zgody sandomierskiej.

Protestantyzm polski w okresie potrydenckim edytuj

Szeroka tolerancja religijna w Polsce sprzyjała rozbiciu obozu protestanckiego. To wewnętrzne rozbicie oraz plany stworzenia narodowego Kościoła protestanckiego w Polsce i podjęta przez Kościół katolicki skuteczna kontrakcja spowodowały wysunięcie postulatu unii wyznaniowej protestantyzmu polskiego. Zabiegi o taką unię, zwłaszcza Jana Łaskiego, były początkowo bezskuteczne. W 1555 r. obóz protestancki zdobył się na wspólną akcję przedłożenia królowi na sejmie wspólnego wyznania wiary, ale w latach 1562–1565 powstający ruch braci polskich (zwanych przez współczesnych arianami) zapoczątkował rozbicie obozu kalwińskiego, które przybrało formę stałą w dziesięć lat później. Dzięki zabiegom Feliksa Krzyżaka ze Szczebrzeszyna doszło na synodzie w Koźminku do unii między braćmi czeskimi a kalwinami małopolskimi. Przyszłość unii była od samego początku pod znakiem zapytania ze względu na różnice dogmatyczne między bardziej liberalnymi kalwinami a bardziej rygorystycznymi braćmi polskimi. Jedynie dzięki ogromnym wysiłkom Jana Łaskiego unia formalnie istniała. Po jego śmierci (1560) doszło do rozłamu w obozie kalwińskim na zbór większy i mniejszy (1565). Pojednanie z radykalnym dogmatycznie i społecznie stronnictwem braci polskich okazało się niemożliwe.

Wspólna idea edytuj

W efekcie powstała myśl: aby połączyć wszystkie stronnictwa w jedno wyznanie augsburskie, a przynajmniej podciągnąć je pod tę nazwę, aby tym sposobem ukryć rozmaitość odszczepieństw[a]. Dzieła tego miał dokonać synod w Gostyniu (1565), ale przyczynił się on jedynie do zwiększenia dystansu między braćmi polskimi, kalwinami i luteranami. Kością niezgody w obozie protestanckim była nade wszystko podstawa dogmatyczna, każdy bowiem z trzech odłamów protestantyzmu spodziewał się, że jego konfesja będzie przyjęta jako wspólne wyznanie wiary.

9 kwietnia 1570 r. rozpoczęły się w Sandomierzu obrady synodu generalnego przy licznym udziale szlachty protestanckiej. Na synod przybyli przedstawiciele braci czeskich, konfesji augsburskiej i Kościoła reformowanego.

 
Panorama Sandomierza

Po dłuższych dyskusjach:

  • odrzucono i wyklęto ze społeczności protestanckiej braci polskich;
  • każde wyznanie zachowało własną dogmatykę, a tylko poświadczono sobie formalnie prawowierność;
  • w nauce o Eucharystii, przy powołaniu się na Ojców Kościoła, przyjęto za prawowiernymi luteranami, że „Ciało i Krew Pana naszego istotnie jest udzielane pod postacią chleba i wina”;
  • każde z wyznań zachowało własną obrzędowość.

Odtąd miano wspólnie pracować nad rozwojem wszystkich zborów w całym kraju i wzajemnie sobie pomagać i zapraszać się na synody. W historii reformacji protestanckiej w Polsce zgoda sandomierska usiłowała po raz pierwszy wprowadzić idee protestanckiego uniwersalizmu i przygotowała grunt dla konfederacji warszawskiej.

Organizacja i życie religijne Kościołów reformacyjnych edytuj

W Polsce król był katolikiem, stąd cały ciężar stworzenia nowej, protestanckiej organizacji kościelnej spoczął na szlachcie, która odcisnęła na nim swoje piętno. Szlachta, a zwłaszcza możnowładcy, decydowali o najważniejszych sprawach gminy, określali przynależność wyznaniową członków, instytuowali i deponowali kaznodziejów. Podrzędniejszą rolę obok szlachty odgrywali kaznodzieje. W Wielkopolsce opiekunem gmin luterańskich był Stanisław Ostroróg, a na czoło superintendentów wysunął się tu Erazm Gliczner. Braćmi czeskimi opiekował się Jakub Ostroróg i Rafał Leszczyński, a pierwszym superintendentem był tu Jerzy Izrael. Na Litwie protektorem kalwinów był książę Radziwiłł Czarny, a głównym superintendentem został Szymon Zaciusz.

Szlachta a synody edytuj

Terytorialną organizację przeprowadzały synody, a kaznodziejów mieli wybierać członkowie poszczególnych gmin – w praktyce głos decydujący posiadała szlachta. W Małopolsce na czele zorganizowanych gmin protestanckich stanął Feliks Krzyżak, wybrany superintendentem przez kaznodziejów i szlachtę. Synody wydawały przepisy odnośnie do wizytacji kościołów, zaopatrzenia i postępowania pastorów, ich zależności od patronów. Synod w Pińczowie z 1556 r., biorąc pod uwagę pobożność i mądrość szlachty (praecipua membra Ecclesiae), nakazał wybierać tak seniorów, jak i pastorów w obecności szlachty. Szlachta też miała doglądać osobistej prawowierności i postępowania seniorów. W 1559 r. na synodzie w Wodzisławiu postanowiono, że w każdym z 9 małopolskich okręgów będzie odtąd dwóch seniorów świeckich ze szlachty i jeden duchowny. Z biegiem czasu prawa synodów do wyboru seniorów zostały ograniczone przez stawianie kandydatur ze strony szlachty. W podobną zależność od szlachty popadły zbory wielkopolskie i litewskie. Nieco większą swobodę zatrzymali bracia czescy, ale ci przenieśli gotowe wzory organizacyjne swego Kościoła z Czech.

 
Nieśwież - zespół zamkowo-pałacowy, dawna rezydencja Radziwiłłów

Nawrócenia na katolicyzm, które zaznaczyły się wśród szlachty po 1565 r., przybierały na sile i osłabiały wyraźnie obóz protestancki. Ekspansja braci czeskich i polskich została po 1577 r. wyraźnie zatrzymana, a od końca XVI stulecia, datuje się również wyraźny spadek wpływów kalwińskich. Jedynie luteranizm, mający silne wpływy wśród mieszczaństwa niemieckiego i będący częściowo w zwartej masie na pograniczu Śląska Cieszyńskiego, utrwalił swój stan posiadania. Cofanie się protestantyzmu było widoczne zwłaszcza w pierwszej połowie XVII w. Według ostatnich szacunków liczba zborów kalwińskich w Małopolsce spadła z 260 do 155, na Litwie ze 191 do 140, jako że szlachta po powrocie na katolicyzm zaczęła przekazywać świątynie katolikom. W wielu wypadkach budowano wówczas nowe świątynie lub też lokowano je w domach prywatnych. Poważnym osiągnięciem Kościołów reformowanych była rozbudowa drukarń, a do głównych centrów wydawniczych należały Pińczów, Leszno, Nieśwież, Łask, Lusławice, Raków, Toruń. Przy większości zborów zakładano szkoły parafialne.

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Była to idea F. Commendone.

Przypisy edytuj

  1. Tekst: Zarys dziejów Powstania i upadku reformacji w Polsce. Warszawa 1903, t. 1, s. 237-241.

Bibliografia edytuj

  • Wojciech Kriegseisen, Piotr Salwa (red.): Jan Łaski 1499-1560: W pięćsetlecie urodzin. Wydawnictwo Semper, 1999. ISBN 83-86951-83-4.
  • Krystyna Długosz-Kurczabowa: Konfesja Sandomierska. Wydawnictwo Semper, 2001. ISBN 83-85810-63-3.
  • Jan Łaski: Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawidłowym sposobie urządzenia Kościołów skierowane do przepotężnego króla Polski, Senatu i pozostałych stanów. Wydawnictwo Semper, 2003. ISBN 83-89100-32-0.
  • Wojciech Sławiński: Toruński synod generalny 1595 roku: Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku. Wydawnictwo Semper, 2002. ISBN 83-89100-07-X.

Linki zewnętrzne edytuj