|
'''Jazygowie''' (''Jaxamatae'', ''Ixibatai'', ''Iazyges'') – lud [[Scytowie|scyto]]-[[Sarmaci|sarmacki]].
== Starożytność ==
=== Od Donu do Dunaju ===
Jazygowie byli ludem [[koczownictwo|koczowniczym]], który początkowo zamieszkiwał obszar położony na północny zachód od [[Morze Azowskie|Morza Azowskiego]] między [[Dniepr]]em i [[Don]]em.
Należeli do pierwszych Sarmatów, którzy przekroczyli Don i zainicjowali wędrówkę ze [[step]]ów nad dolną [[Wołga|Wołgą]] - na początku [[II wiek p.n.e.|II wieku p.n.e.]] pod naciskiem sąsiednich plemion, głównie [[Roksolanowie|Roksolanów]] ustępujących przed [[Aorsowie|Aorsami]] ze swoich siedzib na wschód od Dniepru, Jazygowie przenieśli swoje siedziby bardziej na zachód, na stepy nad dolnym [[Dniestr]]em.
Na nowych terenach ich najbliższymi sąsiadami zostali [[Bastarnowie]] i [[Tyrageci]]. Niektóre plemiona jazygockie dotarły aż do [[delta rzeki|delty]] [[Dunaj]]u, wchodząc w kontakt z [[Starożytny Rzym|Rzymianami]] oraz [[Dakowie|Dakami]].
W latach [[78 p.n.e.|78]]-[[76 p.n.e.]] odbyła się rzymska wyprawa karna przeciwko Jazygom zamieszkałym na północ od Dunaju. Była to pierwsza z wielu zanotowanych potyczek między Sarmatami a Rzymianami.
W wojnie [[Pont]]u z [[Rzym]]em Jazygowie stanęli po stronie [[Mitrydates VI Eupator|Mitrydatesa VI Eupatora]].
Po ustanowieniu przez Rzymian [[limes]]u na Dunaju, Jazygowie próbowali kilkakrotnie najazdów na rzymską prowincję [[Mezja|Mezję Dolną]]. Świadkiem najazdu w [[16|16 roku n.e.]] był [[Owidiusz]], który przebywał w tym czasie na zesłaniu w [[Konstanca|Tomi]] (dzisiejsza [[Konstanca]]), mieście greckim w rzymskiej Mezji Dolnej, i pozostawił kilka relacji o Jazygach.
=== Nad Dunajem i Cisą ===
Po rozgromieniu Bastarnów przez [[Dakowie|Daków]] pod wodzą [[Burebista|Burebisty]], Jazygowie przekroczyli [[Karpaty]] (po 20 n.e.) i osiedlili się w północnej części [[Kotlina Panońska|Kotliny Panońskiej]] oraz na terenach dzisiejszej południowej i wschodniej [[Słowacja|Słowacji]], mając za sąsiadów plemiona germańskie, m.in. [[Markomanowie|Markomanów]] i [[Kwadowie|Kwadów]].
Jazygowie częściowo wyparli, głównie jednak podporządkowali sobie [[Celtowie|celto]]-dackich mieszkańców nowo zajętych terenów. [[Publiusz Korneliusz Tacyt|Tacyt]] wymienia Kotynów i Orsów, miejscowe plemiona żyjące na północny wschód od dzisiejszego [[Budapeszt]]u, które płaciły Jazygom [[danina|daninę]]. Miejscowa ludność utrzymała jednak swoją odrębność przynajmniej do [[III wiek|III wieku n.e.]], przy tym wywierając na nich istotny wpływ, potwierdzony badaniami [[archeologia|archeologicznymi]] wczesnych grobów sarmackich.
Jazygowie, których Rzymianie zawsze nazywali „Sarmatami”, przebywali na Nizinie Węgierskiej ponad 450 lat, a ponieważ byli odcięci od swych krewniaków z obszaru północnoczarnomorskiego, ich dzieje mają niewiele wspólnego z historią innych ludów sarmackich, które pozostały na wschodzie. Główne ogniwo wiążące stanowiły grupy Roksolanów i [[Alanowie|Alanów]], które wycofując się na zachód, po różnych zaburzeniach na stepach północnego Nadczarnomorza, przekraczały [[Karpaty]] i przyłączały się do Jazygów. Przybysze zazwyczaj zakłócali zastany porządek rzeczy, pogarszali stosunki z sąsiednimi ludami, a zwłaszcza z Imperium Rzymskim, co powodowało dla nich i dla miejscowych sarmackich Jazygów groźne w skutkach następstwa.
Dzieje Jazygów na [[Węgry|Węgrzech]] można podzielić na trzy okresy: wczesny (około [[20]]—[[160]] n.e.), środkowy (160—[[260]] n.e.) i późny (260—[[430]] n.e.).
==== Okres wczesny ====
[[Plik:AtlBalk200.jpg|thumb|Jazygowie w II wieku n.e.]]
We wczesnym okresie Jazygowie pozostawali wyraźnie w dobrych stosunkach z Rzymianami — zawarli widocznie z nimi układ, że będą służyć jako wojsko pomocnicze („auxiliare"). W latach [[48]] - [[54]] n.e. Jazygowie pojawiają się jako sprzymierzeńcy [[Wanniusz]]a, [[wasal]]a Imperium Rzymskiego, panującego nad ''Regnum Vannianum'' leżącym nad [[Dunaj]]em. Po rozpadzie tego tworu zostali zaatakowani przez [[Lugiowie|Lugiów]] i [[Hermundurowie|Hermundurów]]. Mimo że Jazygowie graniczyli z rzymską prowincją Panonią, w tym okresie do niej nie wkraczali - ich główna siła była skierowana przeciw Dakom, z którymi walczyli jako sprzymierzeńcy Rzymu w dackich wojnach [[Trajan]]a w latach [[85]]—[[88]] i [[101]] n.e. Jednakże w [[92]] sarmaccy i germańscy wojownicy w [[89|89 roku n.e.]] napadli na [[Panonia|Panonię]], z której jednak zostali wyparci. Najazdy powtórzyły się w [[93]], kiedy po pokonaniu Daków Jazygowie wtargnęli na obszar na południe od Dunaju i spustoszyli rzymską Mezję, lecz od tego czasu koalicja sarmacko-germańska przez kilkadziesiąt lat nie przekroczyła, umocnionego przez [[cesarz]]a [[Domicjan]]a, rzymskiego [[limes]]u w rejonie [[Dunaj]]u. Natomiast w latach [[117]]-[[119]] cesarz [[Hadrian]] odbył ciężką kampanię w obronie rzymskiej Dacji, zaatakowanej od wschodu przez Roksolanów, a od zachodu właśnie przez Jazygów. Sarmaci zostali odparci i zawarto układ, który legł u podstawy pokoju trwającego 50 lat.
==== Okres środkowy ====
[[Plik:Iazyges-en.png|thumb|229x229px|Ziemie zamieszkałe przez Jazygów w II-III wieku]]
W [[167]] roku [[Markomanowie]], [[Kwadowie]] i mniejsze plemiona germańskie przedarły się przez [[Dunaj]], rozpoczynając w ten sposób tzw. [[wojny markomańskie]]. Jazygowie, na wieść o wtargnięciu dawnych sojuszników do rzymskich prowincji, skierowali swoje uderzenie na zachód na Panonię oraz w 167 zajęli [[Dacja|Dację]]. W 169 Sarmaci znowu przekroczyli Dunaj i najechali Panonię. W roku [[175]] Jazygowie zostali pokonani przez [[Marek Aureliusz|Marka Aureliusza]] w potyczce na zamarzniętym Dunaju, barwnie opisanej przez [[Kasjusz Dion|Kasjusza Diona]]. Zawarty wtedy pokój między Markiem Aureliuszem, który przyjął tytuł ''Sarmaticus'', a Sarmatami, uczczony został wybiciem odpowiednich monet cesarskich, a Sarmaci musieli przyjąć ciężkie warunki: nakazano im trzymać się z dala od Dunaju i dostarczać armii rzymskiej rekrutów. Jednak wkrótce walki zostały wznowione i wojna Jazygów i Germanów z Rzymianami trwały aż do śmierci Marka Aureliusza. Jego następca, [[Kommodus]] zawarł z nimi pokój, w myśl którego barbarzyńcy zobowiązali się dostarczać rekrutów do rzymskiej armii i trzymać się w odległości 15 km od granicy.
[[Plik:MarcusAureliusDupondiusReverse.png|thumb|200px|Triumf nad Sarmatami na monecie Marka Aureliusza z 177 r.]]
Wojska rzymskie zasilone zostały kontyngentem 8000 jeźdźców jazygockich, z czego około 5500 musiało udać się na służbę wojskową do [[Brytania|Brytanii]]. Stacjonowali oni na północnej granicy w oddziałach po 500 żołnierzy, m.in. w rzymskiej twierdzy w [[Chester]], stanowiącej jeden z punktów obronnych [[Wał Hadriana|Wału Hadriana]], oraz w twierdzach w [[Bremetennacum]] (w [[Ribchester]] koło [[Lancaster]]u) i [[Morbium]]. Większość z nich nie powróciła już do ojczyzny. W Bremetennacum założono osadę [[weteran]]ów, która istniała jeszcze na początku [[V wiek|V wieku n.e.]]
W 2 lata później, w [[177]] wybuchła II wojna markomańska i Jazygowie uzyskali pewne złagodzenie poprzednich warunków. Pozwolono im pływać po Dunaju we własnych łodziach, aby mogli kontaktować się z Roksolanami, którzy mieszkali na [[Nizina Wołoska|Nizinie Wołoskiej]] na wschód od Dacji i zaopatrywali ich w paciorki oraz inne towary pochodzenia wschodniego, wchodzące w skład typowego wyposażenia grobowego Jazygów.
Zmagania wojenne z Rzymem ciągnęły się z niewielkimi przerwami. Cesarz [[Maksymin Trak]] prowadził kampanię przeciwko Jazygom w latach [[236]]—[[238]], odpierając ich i sprzymierzonych z nim Daków znad Dunaju, a po kampanii przybierając tytuł „Sarmaticus Maximus". Jazygowie dokonywali napadów na Dację w latach [[248]]—[[250]] oraz wspólnie z Kwadami na Panonię w roku [[254]].
==== Okres późny ====
Upadek węgierskich Sarmatów w połowie III wieku wyznacza początek okresu późnosarmackiego. Na północ od nich osiedlili się [[Gepidowie|Gepidzi]], wojowniczy lud germański, a w roku [[260]] [[Goci]] wkroczyli do Dacji, której Rzymianie nie mogli już dłużej obronić, i w roku [[271]] założyli tam potężne królestwo [[Wizygoci|Wizygotów]]. Pomimo tego niebezpieczeństwa na wschodniej granicy, sarmaccy Jazygowie wspólnie z Kwadami kontynuowali najazdy na Panonię (najbardziej niszczycielski był najazd w latach [[282]]—[[283]]) aż do czasu ośmiu kolejnych wypraw rzymskich w latach [[290]] i [[313]], kiedy Rzymianie najechali i spustoszyli terytorium Jazygów. W związku z tym cesarz [[Galeriusz]] oraz jego następcy, [[Konstantyn I Wielki|Konstantyn]] i [[Licyniusz (cesarz rzymski)|Licyniusz]], przybrali tytuł „Sarmaticus".
Rzymskie ekspedycje karne osłabiły Sarmatów, ale ich nie złamały. Ożywione działania wojenne Sarmatów, na które Rzymianie tak gwałtownie zareagowali, były — jak się wydaje — związane z wewnętrznymi zmianami, najprawdopodobniej spowodowanymi przybyciem nowej fali ludności ze wschodu ([[Roksolanowie]], [[Alanowie]]).
W czasach panowania Konstantyna Jazygowie, broniący swojej ziemi przed [[Goci|Gotami]], stali się nawet, przez pewien okres (w latach [[321]]-[[322]]), sojusznikami cesarza. Nazwa „Jazygowie” wyszła powoli w tym okresie z użycia, ponieważ przewagę osiągnęli przybysze należący do innego plemienia. Byli to prawdopodobnie Alanowie ze stepów leżących na zachód od Dniestru, uciekający pod naporem Gotów w kierunku zachodnim.
Końcowe stadium okresu późnosarmackiego na terenie dzisiejszych Węgier rozpoczęło się około roku [[332]], gdy wybuchła wyniszczająca wojna domowa. Podległe plemię „Sarmatae Limigantes" powstało przeciwko swym panom, „Sarmatae Ardagarantes", zwanym także „Sarmatae Libri". W walce tej miało uczestniczyć ponad 100 000 wojowników. Wojna potoczyła się niekorzystnie dla „Ardagarantes". Niektórzy z nich uciekli do [[Kwadowie|Kwadów]] i Gotów, lecz większość w liczbie 300 000 szukała schronienia na rzymskim terytorium, gdzie dano im ziemie w Mezji i Panonii.[[Plik:Ancient_balkans_4thcentury.png|thumb|Jazygowie w IV wieku n.e.]]
W latach [[355]] i [[357]] Sarmaci „Limigantes" podbili i splądrowali górną Mezję i dolną Panonię, lecz pokonał ich cesarz Konstancjusz w [[358]]. „Ardagarantes" zostali wówczas osadzeni przez Rzymian w swoim dawnym kraju, a ich rodzimy książę Zizais został wyniesiony na tron. W następnym jednak roku, niezadowoleni z nowego miejsca zamieszkania, poprosili oni o zezwolenie na osiedlenie się w granicach Cesarstwa, później zaś usiłowali pomścić utratę terytorium w zdradzieckiej napaści na cesarza. Cesarzowi udało się zbiec, a Rzymianie wybili całe plemię.
Sarmackie najazdy na Panonię notowano znów w latach [[364]], [[374]] i [[378]]; odparł je cesarz [[Teodozjusz I Wielki|Teodozjusz]]. W roku [[384]] Teodozjusz, razem z synem [[Arkadiusz (cesarz bizantyński)|Arkadiuszem]] i współregentem [[Walentynian II|Walentynianem II]], odniósł zwycięstwo nad Sarmatami.
Za koniec tego okresu uważa się zwykle mniej więcej rok 430, to jest rok zajęcia Węgier przez [[Hunowie|Hunów]], lecz w źródłach pisanych Sarmaci na Węgrzech wspominani byli jeszcze prawie 50 lat później. W okresie schyłku [[starożytność|starożytności]] i wczesnego [[średniowiecze|średniowiecza]] Jazygowie znikają z areny dziejów - brak jest jakichkolwiek źródeł o ich losach w tym czasie.
== Średniowiecze i czasy nowożytne ==
W średniowieczu mianem Jazygów określano niekiedy [[Jasowie|Jasów]] (Jazonów), lud pochodzenie alańskiego, który w okresie najazdów mongolskich przywędrował na Węgry wraz z [[Kumanowie|Kumanami]]. Podobnie jak właściwi Jazygowie posługiwali się oni dialektem północnoirańskim, pokrewnym [[język osetyński|językowi osetyńskiemu]].
== Bibliografia ==
* do części „Starożytność”:
** Iwaszkiewicz P., Łoś W., Stępień M., ''Władcy i wodzowie starożytności. Słownik'', WSiP, Warszawa 1998, s. 227, 231, 251, 256, ISBN 83-02-06971-X.
** [[Tadeusz Sulimirski (archeolog)|Sulimirski T.]], ''Sarmaci'', PIW, Warszawa 1979, s. 115-116, 156-166, ISBN 83-06-00023-4.
** Prostko-Prostyński J. (red.), ''Słownik cesarzy rzymskich'', Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., Poznań 2001, s. 85, ISBN 83-7177-185-1.
[[Kategoria:Sarmaci]]
[[Kategoria:Średniowieczne ludy]]
[[Kategoria:Grupy etniczne]]
| 