|
#REDIRECT [[Obrządek]]
'''Obrządek''' (także "[[ryt]]" albo "[[liturgia]]") – w [[Chrześcijaństwo|chrześcijaństwie]]: ustalony i powszechnie przyjęty sposób sprawowania obrzędów religijnych, ujednolicony i zebrany, najczęściej również spisany. Stanowi odzwierciedlenie duchowości – nauki, tradycji – danego kościoła, ich zewnętrzną formę. W [[Kościół (organizacja)|kościołach partykularnych]] pojęcie obrządku obejmuje również rozwiązania z zakresu organizacji kościoła, organizacji roku liturgicznego i podobnych zagadnień.
W każdym z pięciu kanonicznych [[patriarcha|patriarchatów]] wczesnego chrześcijaństwa ukształtowała się wiązka obrządków, z reguły podobnych do siebie, za to wyraźnie różniących się od obrządków innych patriarchatów. I tak:
*w '''patriarchacie rzymskim''' rozwinęły się następujące obrządki:
**'''rzymski''' – dominujący w kościele Zachodu, uważany nawet niekiedy (niesłusznie) za jedyny katolicki; posiada 2 odmiany:
***''do roku 1570 ryt rzymski nie był jednoznacznie skodyfikowany, podlegał silnym przemianom na przestrzeni wieków i posiadał wiele lokalnych odmian''
***'''[[ryt trydencki]]''' (1570-1970, ograniczone użycie 1970-2007, przywrócony w 2007)
***'''[[Novus Ordo Missae]]''' (od 1970)
**'''akwilejski''' - pojawił się wskutek schizmy biskupa Akwilei Paulinusa w 557, przetrwał po pojednaniu z papieżem w VII wieku jako ryt patriarchatu Akwilei. Po soborze trydenckim zastąpiony do końca XVI wieku rytem rzymskim, przetrwał jedynie w [[Bazylika św. Marka w Wenecji|weneckiej bazylice św. Marka]] do roku 1807,
**'''anglikański''' - wprowadzony w [[1980]] roku dla konwertytów z [[anglikanizm|anglikanizmu]],
**'''[[ryt ambrozjański|ambrozjański]]''' – opracowany (bądź tylko zebrany) przez świętego Ambrożego; do dziś używany w niektórych parafiach archidiecezji [[Mediolan|mediolańskiej]]; od obrządku rzymskiego różni się tylko szczegółami liturgicznymi,
**'''Bragi''' – używany sporadycznie w archikatedrze w [[Braga|Bradze]] ([[Portugalia]]),
**'''[[ryt gallikański|gallikański]]''' – stworzony prawdopodobnie przez świętego Marcina z [[Tours]]; używany w kościele galijskim do VIII wieku, kiedy to pod wpływem świeckich władz Cesarstwa Karolińskiego został zarzucony na rzecz obrządku rzymskiego; odrodził się w XVII wieku na fali neogallikanizmu w kilku odmianach, obecnie wymarły:
***'''lyoński''' - używany w kilku diecezjach południowej Francji do II soboru watykańskiego
***'''paryski''' - zniesiony w 1874
**'''iryjski''' – stworzony na początku IV wieku przez apostoła [[Irlandia|Irlandii]] świętego Patryka na podstawie obrządku gallikańskiego; odznaczał się w szczególności ścisłym oparciem hierarchii duchownej na hierarchii klasztornej. Na synodzie w Whitby w 664 uznano wyższość i pierwszeństwo rytu rzymskiego nad iryjskim. Od tego czasu zaczął się jego upadek, aż do całkowitego wymarcia na przełomie X i XI wieku,
**'''ryty monastyczne''', grupa rytów używanych przez zgromadzenia zakonne:
***'''[[benedyktyni|benedyktyński]]'''
***'''[[cystersi|cysterski]]'''
***'''[[dominikanie|dominikański]]'''
***'''[[karmelici|karmelicki]]'''
***'''[[kartuzi|kartuski]]'''
***'''[[norbertanie|norbertański]]'''
**'''[[ryt mozarabski|mozarabski]]''' (starohiszpański, wizygocki) – pozostałość po kościele hiszpańskim sprzed najazdu arabskiego; w nie zajętej przez [[Arabowie|Arabów]] części [[Hiszpania|Hiszpanii]] zarzucony w XI wieku na rzecz obrządku rzymskiego; obecnie używany w archikatedrze [[Toledo (Hiszpania)|toledańskiej]] oraz, sporadycznie, w [[Salamanka|Salamance]] i kilku innych miejscowościach Hiszpanii,
**'''sarum''' - powstały w zachodniej Anglii w XI wieku, obecnie używany w [[anglikanizm|Kościele anglikańskim]],
**'''słowiański''' (głagolicki) – jak głosi tradycja, stworzony przez świętych Cyryla i Metodego na potrzeby Ich misji wśród Słowian; zakazany w IX wieku wymarł, najdłużej przetrwał w [[Dalmacja|Dalmacji]]; nie jest jednak jasne, czy rzeczywiście był to odrębny obrządek, czy po prostu w języku starosłowiańskim odprawiano liturgię rzymską, grecką bądź macedońską "Liturgię świętego Piotra", łączącą elementy greckie i rzymskie; jest wreszcie możliwe, że była to słowiańska wersja obrządku gallikańskiego,
*w '''patriarchacie konstantynopolitańskim''' rozwinął się wyłącznie '''obrządek grecki''' (bizantyjski), oparty na liturgii świętego Jakuba z Jerozolimy, z zmianami wprowadzonymi przez świętego Bazylego i świętego Jana Chryzostoma; [[prawosławie|prawosławne]] patriarchaty konstantynopolitański i moskiewski, odwrotnie, niż na Zachodzie, wymagały jednolitości obrządku, choć stosowanego w wielu różnych językach narodowych; dopiero w XX wieku pojawiły się sygnały osłabienia tego nacisku i dopuszczenia innych rytów wschodnich i zachodnich (Liturgia św. Piotra i św. Tichona).
**'''ryt św. Jakuba''' - używany w dzień św. Jakuba i pierwszą niedzielę po Wielkanocy
**'''ryt św. Jana Chryzostoma''' - zwyczajowy ryt prawosławny
**'''ryt św. Bazylego''' - używany w niedziele Postu (z wyjątkiem palmowej), Wielki Czwartek i Wielką Sobotę, Boże Narodzenie, Epifanię i dzień św. Bazylego
**'''ryt Uprzednio Poświęconych Darów''' - skodyfikowany na soborze w Trullo, odprawiany w środy i piątki Wielkiego Postu
**'''ryt św. Tichona''' - używany przez prawosławnych na zachodzie
*w '''patriarchacie aleksandryjskim''' z pierwotnego jednolitego obrządku aleksandryjskiego, stworzonego, jak głosi tradycja, przez świętego Marka Apostoła, rozwinęły się dwa:
**'''koptyjski''',
**'''etiopski''' (abisyński) – z językiem liturgicznym ''[[język gyyz|gyyz]]'' (t. ''geez'' lub ''ge'ez'', staroetiopskim),
*w '''patriarchacie antiocheńskim''' i wyrosłym z niego '''jerozolimskim''' wykształciła się "Liturgia świętego Jakuba z Jerozolimy", z której powstały obrządki:
**'''syryjski''' (zachodniosyryjski, syriacki),
**'''maronicki''' – stworzony przez świętego Marona, założyciela kościoła maronickiego,
**'''malankarski''' (syro-malankarski),
**'''ormiański''', występujący w dwóch wersjach terytorialnych: libańskiej i lwowskiej (znanej m.in. z Polski, obecnie nie używany z powodu braku kapłanów potrafiących odprawiać liturgię w tym obrządku, ostatni ksiądz zmarł kilka lat temu).
**'''chaldejski''' (wschodniosyryjski, perski, asyryjski),
**'''syro-malabarski''', będący odmianą obrządku chaldejskiego.
Powyższa lista grupuje obrządki według ich rodowodu, który w żadnym wypadku nie pokrywa się z ich aktualnym użyciem przez poszczególne kościoły partykularne.
Obrządku nie należy mylić z językiem, w którym jest on odprawiany ani z wyznaniem, któremu służy. Dane wyznanie może znać wiele obrządków, z których każdy może być odprawiany w wielu językach. Oczywiście, stosowanie określonego języka może stać się integralną częścią obrządku (język liturgiczny), jak również wyznanie może stosować wyłącznie jeden obrządek, nie są to jednak sytuacje typowe. Często natomiast zdarza się, że różne wyznania używają tego samego obrządku (z drobnymi – formalnie – różnicami wynikającymi z odmiennej nauki). Najlepszymi przykładami są tu [[kościół katolicki obrządku koptyjskiego]] i [[herezja|heretycki]], [[monofizytyzm|monofizycki]] [[ortodoksyjny kościół koptyjski]], używające tego samego obrządku koptyjskiego.
[[Kościół katolicki]] z założenia dopuszcza wielość obrządków, o ile tylko wyrastają one z tradycji danego kościoła partykularnego i nie sprzeciwiają się nauce katolickiej. Świadectwem tego podejścia jest obowiązywanie w kościele katolickim odrębnego [[Kodeks kanonów Kościołów wschodnich|Kodeksu kanonów Kościołów wschodnich]]. Konsekwencją jest to, że osoba konwertująca na katolicyzm nie powinna zmieniać obrządku, ale wręcz pielęgnować go nadal, oczywiście, o ile tylko dany obrządek funkcjonuje w Kościele katolickim.
Powszechnie popełnianym błędem przy klasyfikacji obrządków jest ich utożsamianie z językami, w których są sprawowane, z czego biorą się nie istniejące w rzeczywistości obrządki typu "rosyjskiego" czy "ukraińskiego". Dodatkową komplikację we właściwym rozróżnianiu poszczególnych obrządków stanowi często spotykane zbiorcze określenie obrządków Wschodu jako "rytu greckiego", co jest, jak widać, dużym uproszczeniem. Tak samo potoczny charakter mają określenia typu "obrządek wschodni" bądź "zachodni". Wreszcie trzeba mieć na uwadze, że same obrządki ulegają zmianom, czego przykładem może być gruntowna reforma obrządku rzymskiego dokonana przez II sobór watykański, gdy zrezygnowano z łaciny jako języka liturgicznego.
Termin ''obrządek'' jest używany również w [[masoneria|wolnomularstwie]] na określenie [[ryt|systemu stopni wtajemniczenia]] oraz odmian w obrzędowości.
Niektóre ryty:
* [[Ryt Szkocki Dawny i Uznany]]
* [[Ryt Francuski Nowoczesny]]
* [[Ryt York]]
* [[Ryt Szwedzki]]
* [[Ryt Memphis-Misraim]]
===Zobacz też===
* [[inicjacja]]
* [[Abraxas (masoneria)|Abraxas]]
== Linki zewnętrzne ==
*[http://www.kostomloty-parafia-unicka.siedlce.opoka.org.pl/obrzadek.htm Wzmianka o jedynej w Polsce parafii katolickiej obrządku greckiego w wersji synodalnej]
* [http://www.newadvent.org/cathen/13064b.htm Jasne i obszerne wyjaśnienie, czym obrządek jest, a czym nie jest] {{lang|en}}
[[Kategoria:Katolicyzm]]
[[Kategoria:Prawosławie]]
[[Kategoria:Wolnomularstwo]]
[[cs:Ritus]]
[[da:Ritus]]
[[de:Ritus]]
[[en:Rite]]
[[es:Rito]]
[[eo:Rito]]
[[fr:Rite]]
[[id:Ritus]]
[[it:Rito]]
[[nl:Rite (religie)]]
[[pt:Rito]]
[[ru:Обряд]]
[[scn:Riti (attrezzu)]]
[[fi:Riitti]]
[[sv:Rit]]
| 