Pisarze braci polskich

Pisarze ariańscy

Tak określa się twórców, którzy w okresie reformacji byli zwolennikami wyznania stanowiącego odłam kalwinizmu (rozłam nastąpił w roku 1562).Zwali się arianami, gdyż ich poglądy nawiązywały do ideologii sekty heretyckiej, założonej w II w. n. e. w Aleksandii przez Ariusza, którego poglądy przyjęli w dobie renesansu zrazu włoscy antytrynitariusze (inaczej; socynianie, od nazwiska przywódcy Fausta Socyna, który gościł również w Polsce i wykładał w akademii ariańskiej w Rakowie).

Polscy arianie podkreślali swą odrębność, nazywając się braćmi polskimi. Odrzucali oni dogmat o boskości Chrystusa oraz o jednym Bogu w trzech osobach, jako tezy sprzeczne z rozumem; byli prekursorami oświeceniowego racjonalizmu. Główny nacisk kładli na ponowne odczytanie Ewangelii i zawarte w niej wskazówki dotyczące zasad miłości bliźniego oraz sprawiedliwości społecznej. Byli przeciwnikami kary śmierci i zaborczych wojen, wskazywali bardzo daleko idącą tolerancję religijną. W obrębie swej sekty dokonali pełnej emancypacji kobiet (zwłaszcza jeśli chodzi o sprawowanie urzędów kościelnych). Zdarzało się, że we własnych majątkach dokonywali uwłaszczenia chłopów; próbowali zakładać gminy społeczne (rodzaj „chrześcijańskich komun”, opartych na zasadach równości i wspólnego korzystania z dóbr materialnych). Przede wszystkim zaś oddali ogromne usługi kulturze polskiej. Zakładali nowoczesne, jak na owe czasy, szkoły (w Rakowie, Pińczowie), drukarnie. Pisali podręczniki, tłumaczyli na język polski Pismo Święte. W roku 1658 - po dwudziestoletnim okresie prześladowań - sejm wydał uchwałę skazującą arian na wygnanie lub zmianę religii pod groźbą kary śmierci.

Pisarze ariańscy byli przede wszystkim myślicielami i propagatorami swojej religii. Ich poglądy wykraczały jednak poza sprawy wiary. Dotykały kwestii społecznych, politycznych, prawnych, moralnych i filozoficznych.

Oto najwybitniejsi ideolodzy braci polskich:

Marcin Czechowiec (1532-1613), napisał m. in. „Rozmowy chrześcijańskie…”;

Szymon Budny (1530-1593), napisał: „O urzędzie miecza używającem”, „O przedniejszych wiary chrystiańskiej artikulech”;

Piotr z Goniądza (1530-1572), napisał „O synu Bożym”;

Andrzej Wiszowaty – napisał „O religii zgodnej z rozumem” (po łacinie);

Joachim Crell – napisał „O wolności sumienia” (po łacinie).

Oprócz ideologów spotykamy wśród arian znakomitych poetów. Najwybitniejszym był Wacław Potocki (1621-1696). Drugim był Zbigniew Morsztyn (1628-1689), bliski krewny Jana Andrzeja. Miał bardzo bogaty życiorys. Uczestniczył w wojnach kozackich szwedzkich. Po roku 1658 wyemigrował z kraju, przebywał na Prusach jako dworzanin i dyplomata ks. Bogusława Radziwiłła. Zmarł na emigracji. Jest autorem lekkich, często żartobliwych wierszy, pomieszczonych w zbiorze „Muza domowa”, gdzie znajdujemy jednak i utwory tragiczne, jak „Duma niewolnicza”, lub piękny poemat o niedolach współwyznawców – „Pieśń o ucisku”. Prócz tego napisał cykl wierszy religijnych w duchu mistycznej i alegorycznej poezji barokowej – „Emblemata”. Z innych poetów warto wymienić jeszcze Jana Stojeńskiego (1590-1654), autora wierszy religijnych; jego ojciec, Piotr Statorius-Stojeński, był reformatorem szkoły ariańskiej w Pińczowie i autorem pierwszej polskiej gramatyki (w języku łacińskim). Poetą związanym z arianami był kalwinista Erazm Otwinowski (1526-1614), kurator i nauczyciel szkoły w Pińczowie.

Żródło

„Lektury obowiązkowe” pod redakcją Stanisława Balbusa i Włodzimierza Maciąga. Ossolineum.