|
== System źródeł prawa<ref>Opracowane w oparciu o: Maciej Koszowski, ''Anglosaska doktryna precedensu. Porównanie z polską praktyką orzeczniczą'', Warszawa 2009.</ref> ==
Systemem źródeł prawa nazywane są charakterystyczne formy działalności prawotwórczej w systemie prawnym danego państwa. W zależności od tego jakiego rodzaju fakty prawotwórcze tworzy się głównie w danym systemie prawnym, wyróżnia się systemy [[PrawoSystem stanowioneprawa kontynentalnego|prawa stanowionego]], zwane inaczej także systemami prawa ustawowego ( ''civil law'' ) lub kontynentalnego, powstające w głównej mierze w drodze stanowienia [[norma prawna|norm przez ustawodawcę]], oraz systemy prawa ( ''[[common law]]'' ), powstające głównie w drodze wydawania wyroków sądowych tzw. [[precedens]]ów.
{| class="wikitable" style="text-align:center"
{|border="10" cellspacing="0" cellpadding="5"
!<center>[[commonCommon law|COMMON LAW]]</center>
!<center>[[PrawoSystem stanowione|PRAWOprawa STANOWIONEkontynentalnego]]</center>
|---
|align="center"|Początki w [[XIII wiek]]u w [[Anglia|Anglii]] rozwinął się w obecnej rygorystycznej postaci w wiekach XIX-XX
|align="center"|Opiera się na [[Prawo rzymskie|prawie rzymskim]], spisywanym przez glosatorów, w Europie nowożytnej od czasów wielkich kodyfikacji
|---
|colspan =2 align="center"|'''źródła prawa'''
|---
|align="center"|wyrok sądowy oficjalnym źródłem prawa
|align="center"|wyrok sądowy nieoficjalnym źródłem prawa
|---
|align="center"|precedensy prawnie wiążące (de iure)
|align="center"|precedensy prawnie niewiążące (de facto)
|---
|align="center"|prawo stanowione jest najwyższym źródłem prawa (bowiem może uchylić precedens, precedens nie może uchylić ustawy)- zasada prymatu ustawy
|align="center"|prawo stanowione stoi wyżej od tradycyjnego precedensu z common law, jednak precedens interpretujący ustawę traktowany jest od chwili jego ustanowienia jako część ustawy
|---
|align="center"|występowanie zasady [[stare decisis]]
|align="center"|brak zasady stare decisis z pewnymi nielicznymi wyjątkami
|---
|align="center"|prawo częściowo skodyfikowanie a częściowo case-law
|align="center"|prawo w całości skodyfikowane (kodeksy i inne akty prawa stanowionego)
|---
|colspan =2 align="center"|'''podział prawa'''
|---
|align="center"|brak wyraźnego podziału na prawo publiczne i prywatne
|align="center"|rozdział prawa publicznego i prywatnego <!--mam tutaj małe wątpliwości-->
|---
|align="center"|jednolita konstrukcja systemu sądowego: brak sądów administracyjnych i karnych <!--tutaj jeszcze większe wątpliwosći w UK jest mnóstwo sądów różnych rodzajów i to czasem nawet bardzo specjalistycznych, przydało by się tę informacje zweryfikować-->
|align="center"|w sądach istnieją wydziały karne i cywilne, istnieją również sądy administracyjne i konstytucyjne (system sądowy nie jest jednolity)
|---
|align="center"|podział na [[common law]] i [[system equity|equity]]
|align="center"|podział podstawowy na [[prawo cywilne]] i [[prawo karne]] i publiczne (administracyjne)
|---
|colspan =2 align="center"|'''rola sędziów'''
|---
|align="center"|rozstrzyganie spraw (adjudykacja) oraz oficjalne tworzenie prawa
|align="center"|rozstrzyganie spraw
|---
|align="center"|oficjalne tworzenie prawa (precedens w sprawach jeszcze nie rozpoznanych oraz overruling)
|align="center"|nieoficjalne tworzenie prawa (precedensy ''de facto'' - wpływające faktycznie ale formalnie niewiążące, milczące odstępowanie od poprzednich propozycji sądowej wykładni prawa)
|---
|align="center"|wykładnia i interpretacja prawa, wnioskowanie per analogiam (sprawy podobne) i dedukcja z reguł precedensowych
|align="center"|wykładnia i interpretacja prawa, [[dedukcjaRozumowanie dedukcyjne|wnioskowanie dedukcyjne]], [[subsumpcja (prawo)|subsumpcja]], argumenty z konsekwencji, rzadkie korzystanie z analogii - gdy można zastosować wykładnie rozszerzającą (''interpretatio extensiva'')- wolności i uprawnienia, w myśl zasady ''in dubio pro liberate''
|---
|align="center"|wydawanie [[wyrok]]ów, tworzenie precedensów (nie każdy wyrok jest [[precedens]]em)
|align="center"|wydawanie wyroków, określanie [[karaKara (prawo)|kar]] i [[odszkodowanie|odszkodowań]]
|---
|align="center"|[[judicial review]] (ocena zgodności prawa z Konstytucją)
|align="center"| oceny zgodności z konstytucja dokonuje najczęściej specjalnie w tym celu powołany organ - Trybunał Konstytucyjny
|---
|align="center"|mała rola [[jurysprudencja|doktryny]] w orzecznictwie
|align="center"|większa rola doktryny w orzecznictwie
|---
|colspan =2 align="center"|'''norma prawa'''
|---
|align="center"|[[norma prawna precedensu]]
|align="center"|[[norma prawna]] kodeksowa
|---
|align="center"|ratio decidendi,
|align="center"|norma generalna, trzy- lub dwuczłonowa jako podstawa systemu
|---
|align="center"|wyrok sądu pozwala zbudować ratio decidendi
|align="center"|wyrok sądu pozwala zbudować tezę wyroku
|---
|colspan =2 align="center"|'''rola ławy przysięgłych'''
|---
|align="center"|występowanie [[ława przysięgłych|ławy przysięgłych]] (jury)
|align="center"|występowanie ławników (razem z sędzią decydują o wyroku)
|---
|align="center"|znaczący udział czynnika ludzkiego w systemie (np. [[Konstytucja Stanów Zjednoczonych]] gwarantuje prawo do procesu z udziałem jury)
|align="center"|znikomy udział czynnika ludzkiego w systemie (biorą udział w sprawach rodzinnych i pracowniczych)
|---
|align="center"|wyrok w procesie karnym: ława orzeka o winie, sędzia o karze
|align="center"|wyrok w procesie karnym: sędzia orzeka o winie i karze
|---
|align="center"|wyrok w procesie cywilnym: ława orzeka o tym, kto ma rację i o odszkodowaniu, sędzia ewentualnie może zmniejszyć jego wysokość
|align="center"|wyrok w procesie cywilnym: sędziowie orzekają samodzielnie ew. w niektórych sprawach z ławnikami
|}
</div>
== System prawa [[Kapitalizm|kapitalistycznego]] i [[Socjalizm|socjalistycznego]]<ref>Opracowane na podstawie: Lech Morawski, "''Wstęp do prawoznawstwa''" wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004, ISBN 83-7285-182-4</ref> ==
{| class="wikitable" style="text-align:center"
!'''System prawa kapitalistycznego'''
<div style="margin-left: -4px; margin-bottom: 4px; margin-top: 4px; margin-right: -4px; padding: 4px; background: #ffffff; border: 1px solid #8888aa; border-right-width:2px; border-bottom-width:2px;">
!'''System prawa socjalistycznego'''
<center><big><span style="color:white">'''Porównanie systemów:'''</span></big></center>
| aligncolspan = "right"2| '''Podstawa ustroju ekonomicznego''' ▼{| border="1" cellspacing="0" cellpadding="5"
!'''SYSTEM PRAWA KAPITALISTYCZNEGO'''
|align="center"|Własność prywatna i gospodarka [[Wolny rynek|wolnorynkowa]] ▼!'''SYSTEM PRAWA SOCJALISTYCZNEGO'''
|align="center"|Własność państwowa ▼▲|align="right"|'''Podstawa ustroju '''
| aligncolspan = "right"2|'''Podstawa ustroju politycznego''' ▼|align="left"|'''ekonomicznego'''
|---
|align="center"|Demokracja parlamentarna ▼▲|align="center"|Własność prywatna i gospodarka [[Wolny rynek|wolnorynkowa]]
|align="center"|Dyktatura partii komunistycznej ▼▲|align="center"|Własność państwowa
|---
| aligncolspan = "right"2|'''Płaszczyzna społeczna''' ▼▲|align="right"|'''Podstawa ustroju '''
|align="left"|'''politycznego'''
|align="center"|System praw i wolności obywatelskich ▼|align="center"|Negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich ▼▲|align="center"|Demokracja parlamentarna
▲|align="center"|Dyktatura partii komunistycznej
▲|align="right"|'''Płaszczyzna '''
|align="left"|'''społeczna'''
|---
▲|align="center"|System praw i wolności obywatelskich
▲|align="center"|Negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich
|---
|}
</div>
== System prawa zwyczajowego ==
System [[prawo zwyczajowe|prawa zwyczajowego]] opiera się na zwyczaju - niepisanych regułach, obowiązujących na określonym terytorium określoną grupę ludzi przez określony czas. Zwyczaj może przekształcić się w prawo zwyczajowe, gdy zostaną spełnione dwa kryteria:
* zwyczaj przerodzi się w pewną ustaloną, jednolicie wykonywaną i trwała praktykę (''frequent usus'') postępowania w określonej sytuacji;
* praktyce tej będzie towarzyszyło przekonanie o mocy prawnej (''opinio iuris'') - powszechne przekonanie [[Społeczeństwo|społeczeństwa]] o prawnie wiążących charakterze normy zwyczajowej.
== Zobacz też ==
* [[common law]]
* [[norma prawna]]
* [[norma prawna precedensu]]
* [[prawo zwyczajowe]]
* [[prawo stanowione]]
== Bibliografia ==
{{Bibliografia start}}
* {{cytuj książkę |nazwisko =Koszowski | imię =Maciej | autor link = | tytuł =Anglosaska doktryna precedensu: Porównanie z polską praktyką orzeczniczą | wydawca =Warszawska Firma Wydawnicza | miejsce =Warszawa | rok =2009 | isbn =978-83-61748-04-5}}
* Lech Morawski, "''Wstęp do prawoznawstwa''" wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004, ISBN 83-7285-182-4 ▼
▲Lech Morawski, "''Wstęp do prawoznawstwa''" wydanie VIII, TNOiK, Toruń 2004, ISBN 83-7285-182-4
{{Bibliografia stop}}
| 