Zamek w Rzeszowie: Różnice pomiędzy wersjami

'''Zamek w Rzeszowie''' – jeden z głównych zabytków [[Rzeszów|miasta]] wybudowany w latach [[1902]]-[[1906]]1902–1906 na miejscu dawnego zamku [[Lubomirscy|Lubomirskich]]. Jest ulokowany pomiędzy [[Aleja Pod Kasztanami w Rzeszowie|aleją Pod Kasztanami]], aleją Lubomirskich, ulicą Chopina, placem Śreniawitów oraz ulicą płk. Lisa-Kuli. Aktualnie stanowi siedzibę [[sąd okręgowy|sądu okręgowego]], do [[1981]] znajdowało się w nim także więzienie.

Pierwsza konstrukcja obronna powstała w tym samym miejscu prawdopodobnie już w [[XVI wiek|XVI]] w. Następnie pod koniec tego stulecia swój [[dwór obronny]] w Rzeszowie wybudował [[Mikołaj Spytek Ligęza]]. W 1620 rozbudował go w stylu [[Palazzo in fortezza]]. Od [[1637]] zamek był własnością rodziny Lubomirskich. Główne prace budowlane na nim prowadzili [[Tylman z Gameren]] i [[Karol Henryk Wiedemann]]. W [[1820]] kompleks został przejęty przez władze [[Cesarstwo Austriackie|austriackie]] i zaadaptowany do celów sądowniczych oraz [[Zakład karny|więziennych]]. Jego wyburzenie na początku [[XX wiek|XX]] w. spowodowane było bardzo złym stanem konstrukcji. W historycznej formie do czasów współczesnych zachowano jedynie wieżę bramnąbramową i wieżyczki [[bastion]]ów.

O [[dwór obronny|dworze obronnym]] ([[zamek|zamku]]) zbudowanym na polecenie Ligęzy wiadomo niewiele. Nie zachowały się informacje na temat jego [[architekt]]a, ani dokładny opis formy kompleksu. Najwięcej informacji dostarcza [[inwentaryzacja]] przeprowadzona w [[1897]] r. przez Zygmunta Hendla.

Prawdopodobnie budując umocniony dwór Ligęza chciał podkreślić swoją pozycję i zamożność, a fortyfikacje miały raczej budzić podziw i lęk u ludności niż pełnić realną rolę obronną. Przy takich założeniach nie dziwi łatwość, z jaką bratanek Mikołaja, Andrzej Ligęza dwukrotnie sforsował umocnienia. W [[1603]] przy pomocy zaciężnych żołnierzy najechał on Rzeszów, staranował mury, spalił przedmieścia i przystąpił do oblężenia zamku, który po kilku dniach zdobył. Mikołaj odpowiedział uderzeniem odwetowym na należące do bratanka [[Staroniwa|Staroniwę]] i [[Zwieńczyca|Zwieńczycę]]. W efekcie Andrzej raz jeszcze złupił Rzeszów ponownie zdobywając zamek. W kolejnych latach [[Mikołaj Ligęza]] toczył także starcia z awanturnikiem z pobliskiego [[Łańcut]]a [[Stanisław Stadnicki|Stanisławem Stadnickim "Diabłem"]] ([[1600]]-[[1605]]1600–1605), oraz jego synem Władysławem ([[1617]]-[[1619]]1617–1619). Wszystkie te potyczki sprawiły, że po [[1620]], kiedy był już [[kasztelan]]em sandomierskim podjął decyzję o gruntownej przebudowie zamku.

Nowy zamek przyjął nowoczesną na owe czasy formę [[palazzo in fortezza]]. Z [[less]]u usypano [[Wał (fortyfikacje)|wały]] i [[bastion]]y w typie nowowłoskim, które częściowo obmurowano kamienno-ceglanym płaszczem, a częściowo odziano blokami z surowej gliny. Mury kurtynowe poprzedniej fortecy utworzyły trzy ściany zewnętrzne nowej. Czwarte skrzydło stanowił prawdopodobnie przedłużony budynek dworu obronnego. Inwestycji nie dokończono, ale jej zaawansowanie i wyposażenie zamku w [[artyleria|artylerię]] pozwoliło w [[1624]] obronić przeprawę mostową na Wisłoku przed [[czambuł]]em [[Tatarzy|tatarskim]]. Podczas przebudowy zamek obsadzono stałą załogą. Prawdopodobnie zbudowano w nim wtedy również kaplicę usytuowaną pomiędzy bramą i basztą. Fortyfikacje uzupełniał zespół ziemno-drewnianych warowni w pobliskich miejscowościach, m.in. [[Mrowla|Mrowli]], [[Świlcza|Świlczy]], [[Krasne (powiat rzeszowski)|Krasnem]] i [[Malawa (powiat rzeszowski)|Malawie]].

Ligęza zmarł w [[1637]]. W swoim [[testament|testamencie]] polecił żonie ''aby zamku domurowała i po wieczne czasy Ligęzowem nazwała i obwałować kazała''.

Ligęza zapisał swój majątek dwóm córkom: Pudencjanie i Konstancji. W wyniku procesu i decyzji komisji powołanej przez [[Trybunał Koronny]] całość spadku przypadła drugiej z nich. W ten sposób rozległe włości Ligęzy przeszły na własność męża Konstancji [[marszałek wielki koronny|marszałka wielkiego koronnego]] i [[hetman polny koronny|hetmana polnego koronnego]] [[Jerzy Sebastian Lubomirski|Jerzego Sebastiana Lubomirskiego]] herbu [[Szreniawa (herb szlachecki)|Szreniawa]]. Był to aktywny polityk i dowódca wojskowy, który przez wiele lat pełnił rolę jednego z przywódców antykrólewskiej opozycji. Za jego czasów zamek w Rzeszowie stracił na znaczeniu, a do jego renowacji nie przykładano większego znaczenia. Powodem był nie tylko brak uwagi ze strony właściciela, ale także sąsiedztwo należącego do niego [[zamek w Łańcucie|pałacu w Łańcucie]] – rezydencji znacznie bardziej okazałej. Za czasów Lubomirskiego zamek w Rzeszowie kilkakrotnie zajmowały wrogie wojska, co musiało doprowadzić do sporych zniszczeń. Fortyfikacje sforsowali zarówno [[Szwecja|Szwedzi]] podczas "[[potop szwedzki|potopu]]", jak i wojska królewskie podczas [[Rokosz Lubomirskiego|rokoszu]] w [[1663]]. Dodatkowe uszkodzenia związane były z [[Powstanie Chmielnickiego|wojną z kozakami]]. Lubomirski uznany został po rokoszu za [[banicja|banitę]] i zbiegł z kraju na [[Śląsk]], w efekcie czego umocnień w Rzeszowie nie odbudowano. W tym świetle nie dziwią słowa Ulryka von Verdum, który przejeżdżał przez miasto w [[1671]]:

Jerzy Lubomirski zmarł w [[1667]], przekazując fortunę swojemu synowi, [[Hieronim Augustyn Lubomirski|Hieronimowi Augustynowi Lubomirskiemu]]. Przez pierwsze lata po śmierci ojca Hieronim zajmował się przede wszystkim rzemiosłem wojennym – walczył z [[Imperium osmańskie|Turkami]], Tatarami i [[kozacy|kozakami]]. Dopiero ok. [[1682]] przystąpił do prac nad rozbudową zamku w Rzeszowie, które powierzył [[Tylman z Gameren|Tylmanowi z Gameren]].

W efekcie licznych walk w rejonie Rzeszowa m.in. z Kozakami i Tatarami wzrosła strategiczna rola tutejszego zamku. Mając to na uwadze [[Sejmiki ziemskie|sejmik]] w Sądowej Wiszni uchwalił, że [[czopowe]] z Rzeszowa przez trzy lata będzie przeznaczane na przebudowę fortyfikacji.

Pracami budowlanymi według planów Tylmana kierował Piotr Belotti, a następnie jego syn Jan Chrzciciel Belotti. Trwały one ok. 10 lat i zostały zakończone przed połową lat 90. [[XVII wiek|XVII w.]] Jeszcze w tym samym wieku w Rzeszowie wybuchł pożar, który uszkodził także zamek. Do kolejnych zniszczeń doszło podczas [[III wojna północna|wielkiej wojny północnej]]. Niezdecydowana postawa Hieronima Augustyna Lubomirskiego wobec konfliktu sprawiła, że zamek kolejno zdobywały wojska szwedzkie, polskie, [[Saksonia|saskie]] i [[Rosja|rosyjskie]]. W [[1705]] usuwania uszkodzeń poczynionych w czasie szturmowania zamku doglądał osobiście król [[August II Mocny|August II Sas]].

Hieronim Lubomirski zmarł w [[1706]], ale dopiero w [[1722]] jego majątek został oficjalnie podzielony pomiędzy trzech spadkobierców: [[Jerzy Ignacy Lubomirski|Jerzego Ignacego]], [[Jan Kazimierz Lubomirski|Jana Kazimierza]] i [[Aleksander Jakub Lubomirski|Aleksandra Jakuba]]. Pierwszy z nich otrzymał w spadku Rzeszów wraz z zamkiem. Magnat ten był zagorzałym zwolennikiem dynastii saskiej i aktywnym uczestnikiem Wielkiej Wojny Północnej. Za udział w walkach ze Szwedami otrzymał stopień [[generał]]a, został również odznaczony [[Order Orła Białego|Orderem Orła Białego]]. Ze względu na działania wojenne osiadł w Rzeszowie dopiero w [[1719]]. Wtedy też przystąpił do poważniejszych prac remontowych na zamku. Stanowisko architekta i inżyniera wojskowego, a zarazem nadzorcy straży zamkowej i [[straż pożarna|pożarnej]] powierzył przybyłemu prawdopodobnie z [[Drezno|Drezna]] [[Karol Henryk Wiedemann|Karolowi Henrykowi Wiedemannowi]]. Przydzielono mu zadanie przebudowy i unowocześnienia zamku, zarówno pod względem militarnym jak i reprezentacyjnym.

Z zachowanych dokumentów archiwalnych wiadomo, że prace prowadzone były przez wiele lat z różną intensywnością. Od [[1724]] do [[1729]] wykonywana była renowacja fortyfikacji, natomiast w [[1730]] samego budynku i jego dachu. Na początku lat 30. przystąpiono do znacznej rozbudowy umocnień zewnętrznych. Dobudowano wały na podejściach do zamku, raweliny, [[palisada|palisady]], a także zwodzony most na drodze prowadzącej do kompleksu. Ufortyfikowano bramę, ustawiając po obu stronach wieży czterodziałowe baterie osłonięte dachem. Rozpoczęto też nadbudowę wieży o następną kondygnację i [[Dach hełmowy|hełm]]. Łącznie w [[1733]] na zamku znajdowało się 50 [[armata|armat]].

Świeżo przebudowany zamek został silnie uszkodzony przez pożar [[25 stycznia]] [[1735]]. Następnie [[2 lutego]] zajęły go wojska rosyjskie. Dodatkowe szkody wynikły z przemarszu przez Rzeszów przeciwnych władzy saskiej [[konfederacja dzikowska|konfederatów dzikowskich]]. Wszystkie te zniszczenia wymusiły kolejny remont kompleksu prowadzony od 1735. W [[1737]] rozebrano i wybudowano od nowa na wbitych w bagno dębowych palach silnie uszkodzony bastion II św. Antoniego. Trzy lata później ukończono budowę kaplicy zamkowej pw. [[Święty Jerzy|św. Jerzego]]. Usytuowano ją w narożniku południowo-wschodnim i nakryto [[kopuła (architektura)|kopułą]] z latarnią. W [[1746]] fortyfikacje zamkowe wzbogacono o [[Rawelin|dwuramiennik]], który miał chronić najbardziej zagrożony odcinek południowo-zachodni. W tym samym czasie prowadzono pracę nad nową przeprawą przez fosę. Miała ona trzy zwodzone pomosty: środkowy dla pojazdów i boczne dla pieszych. Jej rolę obronną zwiększały umieszczone w wysokich drewnianych ścianach strzelnice. Sama fosa pozostała prawdopodobnie sucha. Przebudowa zamku objęła także fortyfikacje zewnętrzne – na narożach bastionów ustawiono drewniane budki obserwacyjne, a na [[Fosa|przedstoku]] zbudowano [[czostek|czostki]] i [[kobylica|kobylice]].

Prace remontowe trwały wiele lat i wymagały zaangażowania bardzo dużych środków finansowych. W efekcie ciężar budowy spoczął na barkach mieszkańców Rzeszowa, chłopów [[pańszczyzna|pańszczyźnianych]] i skazańców. Przykładem jest przypadek kupca Majera Doktorowicza, którego w [[1741]] [[sąd zamkowy]] skazał na 12 niedziel pracy taczkami<ref>Condello A., ''Mieszczanie i chłopi rzeszowscy'' w: ''Pięć wieków Rzeszowa'', Warszawa 1958, s. 263.</ref>. Powodem było unikanie zapłaty za wwóz towarów do miasta.

Jerzy Ignacy Lubomirski zmarł [[19 lipca]] [[1753]], a ziemię rzeszowską przejął jego syn [[Teodor Hieronim Lubomirski]]. Za jego czasów kontynuowano prace remontowe kierowane przez Karola Wiedemanna. Nowy właściciel zmarł bezpotomnie w [[1761]], a zamek przeszedł w ręce jego brata [[Franciszek Lubomirski|Franciszka Lubomirskiego]]. W tym okresie jego realną zarządczynię stanowiła wdowa po Jerzym Ignacym, [[Joanna Lubomirska|Joanna ze Steinów Lubomirska]].

Joanna Lubomirska była zwolenniczką [[konfederacja barska|konfederacji barskiej]], co doprowadziło do ataku wojsk rosyjskich na zamek. Oblężenie trwało dwa dni (11-1211–12 sierpnia [[1769]]) i uczestniczyło w nim 3000 żołnierzy wyposażonych w kilka armat oraz 3 [[sotnia|sotnie]] kozaków. Oblężenie i nieudaną "odsiecz" zorganizowaną przez konfederatów opisał w powieści ''Pobitne pod Rzeszowem'' [[Feliks Jan Szczęsny Morawski|Szczęsny Morawski]]. Miejscowa tradycja przypisuje zwycięstwo [[Imperium Rosyjskie|Rosjan]] zemście młynarza nazwiskiem Ludera. Miał on zostać skrzywdzony przez zarządcę zamku i w odwecie spowodować zawalenie mostu na Wisłoku w momencie ataku konfederatów. W potyczce zginęło 42 konfederatów i jeden chłop z pobliskiej wsi Słociny. Zamek 12 sierpnia zajęli Rosjanie.

Pomimo przegranej Joannie Lubomirskiej udało się zachować zamek, tak że po 3 latach to ona przyjmowała na nim przedstawicieli nowej władzy. W [[1772]] Rzeszów objęty został [[I rozbiór Polski|pierwszym zaborem]], a do miasta wkroczyli Austriacy. Ich dowódca, generał Hadlik został podjęty gościnnie w obecności całego dworu. Być może właśnie to serdeczne powitanie zdecydowało o ustanowieniu w Rzeszowie siedziby [[cyrkuł]]u [[Pilzno|pilzneńskiego]], a po reformie administracyjnej – rzeszowskiego.

Splendory dworu Lubomirskiej były w rzeczywistości tylko zewnętrzną manifestacją, a terytorium jej [[latyfundium]] od czasów konfederacji coraz bardziej się kurczyło, by zasadniczo przestać istnieć w drugiej dekadzie [[XIX wiek|XIX w.]] Ze względu na brak funduszy zaczęto też zaniedbywać sam zamek. Po śmierci Franciszka Lubomirskiego w [[1812]] utracił on swoją dotychczasową funkcję i został przeznaczony na siedzibę urzędu cyrkuralnego i więzienie. W 1820 [[Jerzy Roman Lubomirski]] oficjalnie sprzedał kompleks władzom austriackim. Sporo wcześniej ród przeniósł swoją siedzibę do [[Charzewice (Stalowa Wola)|Charzewic]] koło [[Rozwadów (Stalowa Wola)|Rozwadowa]].

Wraz ze zmianą właściciela zamek ostatecznie stracił funkcję rezydencji i stał się siedzibą sądów (obwodowego i kryminalnego) oraz więzienia. Wkrótce po przejęciu kompleksu władze przeprowadziły szereg prac remontowych mających na celu dostosowanie go do nowych zadań. Zniwelowano przedpiersie rawelinu i usypano dwie [[grobla|groble]]: pierwszą na miejscu zwodzonego mostu i drugą biegnącą równolegle do północnej kurtyny murów. Prace miały charakter doraźny i jednorazowy, szybko więc zamek zaczął popadać w ruinę. Remont przeprowadzono dopiero po pożarze miasta w [[1842]], który w znacznym stopniu uszkodził także opisywany kompleks. Podczas prac budowlanych obniżono wieżę bramnąbramową i prawdopodobnie dokonano nadbudowy zamku. Do jego północnej kurtyny dołączono trzykondygnacyjny budynek przeznaczony na więzienie.

Wykorzystanie zamku i rola poszczególnych pomieszczeń w tym okresie znane są dzięki zachowanemu planowi<ref>Rzut poziomy zamku sporządzony przez inżyniera budowlanego Wasilewskiego, aktualnie przechowywany jest w Muzeum Okręgowym w Rzeszowie.</ref> z [[1882]]. Piętro w całości zajmował sąd obwodowy, natomiast parter stanowił zaplecze więzienia. Umieszczono tam administrację więzienia, mieszkanie inspektora, szkołę więzienną i szpital dla osadzonych.

Kompleks powoli niszczał, nie dziwi więc zapis z [[1890]] w którym stwierdzono, że ''mury obronne otaczające zamek znajdują się [...] w stanie wielkiego zaniedbania i należy im koniecznie pospieszyć z pomocą, aby je uchronić od zupełnej ruiny''. Konserwatorzy z prośbą o fundusze na renowacje umocnień zwrócili się do [[Ministerstwo Sprawiedliwości|Ministra Sprawiedliwości]]. Sam budynek także wymagał pilnego remontu, który zaczęto planować u schyłku XIX wieku. W związku z tym w latach [[1895]]-[[1897]]1895–1897 konserwator zabytków [[Zygmunt Hendel]] wykonał inwentaryzację obiektu i przygotował wstępny plan jego przebudowy. Prace budowlane rozpoczęto pod jego nadzorem [[1 maja]] [[1902]] według projektu budowniczego ze [[Lwów|Lwowa]] Franciszka Skowrona.

Kurtynowy mur zachował styl staroholenderski. Pozostawiono w jego narożnikach 4 bastiony: [[Franciszek z Asyżu|św. Franciszka]] (północno-zachodni), [[Andrzej Apostoł|św. Andrzeja]] (północno-wschodni), [[Hieronim ze Strydonu|św. Hieronima]] (południowo-wschodni) i św. Marii (południowo-zachodni). Na narożach bastionów zachowano kamienne wieżyczki z [[1746]] roku.

Prace budowlane zakończyły się w [[1906]] roku.

W [[1981]] roku zzamek zamkuprzestał usuniętopełnić więzienierolę więzienia, pozostawiając jedynie działający do dzisiaj sąd okręgowy. W [[1989]] przed budynkiem ustawiono krzyż poświęcony ofiarom komunizmu. Obiekt w okresie [[III Rzeczpospolita|III RP]] wielokrotnie pełnił rolę kulturalną. Odbywały się tu m.in. przedstawienia [[Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie|Teatru im. Wandy Siemaszkowej]], "Spotkania z Muzami" i spektakle I Rzeszowskich Plenerowych Spotkań Teatralnych.