Sąd ziemski: Różnice pomiędzy wersjami

W [[XV wiek|XV]] w. zanikali asesorowie i wykształcał się zwyczaj (potwierdzony przez przywileje cerekwicko-nieszawskie), iż kandydatów na sędziego, podsędka i pisarza w poczwórnej liczbie wyznacza [[sejmiki ziemskie|sejmik ziemski]], zaś wyboru dokonuje [[król]]. Od przełomu [[XV wiek|XV]] i [[XVI wiek|XVI]] w. w całej Koronie sąd ziemski miał skład "małopolski"„małopolski”. Po zawarciu unii brzeskiej i przeprowadzeniu reformy sądownictwa na Litwie, wprowadzone zostało tam sądownictwo szlacheckie oparte ona wzorcewzorcach koronnekoronnych, z zachowaniem pewnych odmienności przewidzianych w statutach litewskich. Na Litwie i na Mazowszu brak było wyraźnego podziału na sąd ziemski i podkomorski, gdyż ten ostatni stanowił w istocie element pomocniczy względem pierwszego. Niemniej jednak starano się zachować wypracowane już w toku długiej praktyki wzorce koronne. Najpóźniej wprowadzono sądownictwo ziemskie w Prusach Królewskich (w których najsłabiej funkcjonowało, tutaj próbowano zaadoptować starsze wzorce pokrzyżackie) i w Inflantach Polskich.

Kompetencja rzeczowa sądu ziemskiego obejmowała wszystkie sprawy, w których pozwanym był szlachcic osiadły, z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla [[Sąd grodzki|sądu grodzkiego]] ([[cztery artykuły grodzkie]]) oraz [[sąd podkomorski|podkomorskiego]]. Sądy ziemskie począwszy od początku XVI w. sukcesywnie traciły "klientelę"„klientelę” wskutek nadania prawa wieczności sądom grodzkim. Sąd mógł uznać się niewładnym do orzekania w jakiejś sprawie, jeśli była bardzo skomplikowana, i odesłać ją do rozstrzygnięcia do [[sąd wiecowy|sądu wiecowego]], [[sąd sejmikowy|sejmikowego]] lub monarszego. Dodatkowo sąd ten prowadził do [[XVII wiek|XVII]] w. [[Księga wieczysta|księgi wieczyste]]. Tam gdzie nadal działały, oprócz spraw karnych i cywilnych o zawężonym zakresie, orzekały także w sprawach nagany szlachectwa i administracyjnych (sprawowanie nadzoru nad sądami patrymonialnymi, sprawy o niezapłacone myto).

W początkowym okresie funkcjonowania sądownictwa ziemskiego, podmiotami które stawały przed nim byli zarówno szlachcice posesjonaci, jak rónieżrównież, chłopi, wójtowie, mieszczanie i duchowni. Przez cały XV w. szlachta zabiegała i to skutecznie o wyłączenie wszystkich tych warstw spod jurysdykcji ziemskiej i przekształcenie sądów ziemskich we właściwe tylko w sprawach szlachty osiadłej, co też się jej udało. W Prusach Królewskich zachowano pewne odmienności, bowiem Korektura pruska dopuściła na stawanie przed sądami ziemskimi mieszczan posesjonatów i urzędników na równi ze szlachtą ziemianami (posesjonatami). W wieku XVIII zezwolono także gburom czyli osadnikom holenderskim z Żuław na stawanie przed sądami ziemskimi.

Na upadek znaczenia sądownictwa ziemskiego oprócz nadania prawa wieczności sądom grodzkim złożyło się także wydłużanie przerw pomiędzy kadencjami sądowymi do czterech, trzech, a nawet dwóch w ciągu roku w XVI w. Wobec tak rzadkiego zbierania się składów sądów ziemskich (na co duży wpływ miała szlachta) kompetencje przejmowały sądy grodzkie. Sądy ziemskie nie dochodziły do skutku także w okresie wojen, konfederacjkonfederacji i bezkrólewia. W XVIII w. próbowano ożywić funkcjonowanie sądownictwa ziemskiego, jednak sejm czteroletni zlikwidował je wraz z grodzkimi, tworząc w ich miejsce jednolite sądy ziemiańskie.