Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945): Różnice pomiędzy wersjami

 

13 maja 1941 Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (''Oberkommando der Wehrmacht'' – OKW) wydało rozkaz pt. „Zarządzenie o wykonywaniu jurysdykcji wojskowej w strefie Barbarossa oraz stosowaniu przez wojska środków specjalnych”, znany również jako rozkaz o „Jurysdykcji Barbarossa” (''Gerichtsbarkeit Barbarossa''). Dokument ten upoważniał każdego oficera niemieckiego na terenie przyszłej [[Okupacja wojenna|okupacji]] niemieckiej na wschodzie do wykonania egzekucji bez sądu i bez wszelkich formalności, na każdej osobie podejrzewanej o wrogi stosunek do Niemców (dotyczyło to również jeńców wojennych)<ref name="Datner13">{{cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...| wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 13| isbn =}}</ref>. Rozkaz ten zwalniał jednocześnie od [[Odpowiedzialność karna|odpowiedzialności karnej]] tych żołnierzy niemieckich, którzy dopuścili się zbrodni przeciwko ludności ZSRR i jeńcom wojennym – nawet jeżeli popełnione przez nich czyny podlegały karze w świetle przepisów niemieckiego prawa<ref name="Datner99">{{cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...| wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 99| isbn =}}</ref>. Postępowanie dyscyplinarne przeciwko winowajcy mogło być wdrażane wyłącznie w sytuacji, gdy jego przełożony uznał to za stosowne. Feldmarszałek von Brauchitsch opatrzył ten rozkaz specjalnym załącznikiem, który precyzował, że będzie on stosowany wyłącznie w wypadkach, gdy nie ucierpi na tym dyscyplina wojskowa (24 maja 1941)<ref name="Anders144">{{cytuj książkę |nazwisko = Anders | imię = Władysław | tytuł = Klęska Hitlera w Rosji 1941-1945 | wydawca = Polska Fundacja Kulturalna| miejsce = Londyn| rok = 1997| strony = 144 | isbn = }}</ref>. W rzeczywistości załącznik ten wydano jedynie z myślą o zapobieżeniu indywidualnym ekscesom, natomiast eksterminacyjne założenia dokumentu nie zostały w żaden sposób podważone. Rozkaz o „Jurysdykcji Barbarossa” stał się pierwszą podstawą „prawną” dla późniejszej praktyki zabijania bez sądu sowieckich komisarzy politycznych<ref name="Datner99"/>.

19 maja 1941 OKW wydało kolejny rozkaz, zatytułowany „Wytyczne zachowania się wojsk w Rosji”. Zalecał on m.in. ostrożne postępowanie z sowieckimi jeńcami wojennymi – w szczególności z żołnierzami pochodzenia [[Azja Środkowa|azjatyckiego]] – których określono jako „przebiegłych, nieprzewidywalnych, skrytych i okrutnych”<ref name="Wojna na wyniszczenie70">{{cytuj książkę |nazwisko = Megargee | imię = Geoffrey P. | tytuł = Front Wschodni 1941... | wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 70-71| isbn =}}</ref>.

 

6 czerwca 1941 OKW wydało „Wytyczne do traktowania komisarzy politycznych” – znane powszechnie jako „Rozkaz o komisarzach” (''Kommissarbefehl'')<ref name="Wojna na wyniszczenie70"/>. W rozkazie określono oficerów politycznych Armii Czerwonej mianem „nosicieli oporu, nienawiści i okrucieństwa” i stwierdzono, że nie przysługuje im status jeńca wojennego. ''Kommissarbefehl'' nakazywał natychmiastową egzekucję każdego schwytanego w walce komisarza politycznego (siłą rzeczy musiała ona być w takim wypadku dokonywana rękami żołnierzy Wehrmachtu). Politrucy, których nie podejrzewano o bezpośredni udział w walkach bądź „wrogie czyny” wobec Niemców, mieli natomiast być przekazywani w ręce funkcjonariuszy specjalnych grup operacyjnych [[Sicherheitsdienst|SD]] i [[Sicherheitspolizei|policji bezpieczeństwa]] (''[[Einsatzgruppen]]''), działających na tyłach frontu wschodniego<ref group="uwaga">Porozumienie w sprawie zasad współpracy pomiędzy [[Wehrmacht]]em a ''[[Einsatzgruppen]]'' zawarto na początku kwietnia 1941 roku, a więc na dwa miesiące przed wydaniem ''[[Kommissarbefehl]]''. Patrz: Szymon Datner, ''Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...'', op.cit., s. 99.</ref><ref name="Datner100">{{cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...| wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 100-101| isbn =}}</ref>.

16 czerwca 1941 – na tydzień przed rozpoczęciem inwazji na ZSRR – OKW wydało rozkaz częściowo regulujący kwestię traktowania sowieckich jeńców wojennych<ref name="Wojna na wyniszczenie74"/>. W dużej mierze powielał on poprzednie rozkazy, podkreślając że: bolszewizm jest śmiertelnym wrogiem Niemiec; postępowanie ze wszystkimi żołnierzami sowieckimi – w szczególności Azjatami – wymaga szczególnej ostrożności; każdy przejaw oporu czynnego lub biernego musi być bezwzględnie tłumiony. Dokument wskazywał również, iż ZSRR nie podpisał konwencji genewskiej oraz nie zawierał żadnego zapisu na temat konieczności jej przestrzegania przez żołnierzy Wehrmachtu. Co więcej, już wówczas przewidywano złamanie kilku istotnych postanowień konwencji. W szczególności:

* jeńcy sowieccy mieli pracować – między innymi bezpośrednio na rzecz niemieckich oddziałów frontowych;

 

Powyższy rozkaz nie regulował kwestii wyżywienia jeńców, chociaż miała ona pierwszorzędne znaczenie. Zakładano, że problem ten zostanie załatwiony w późniejszych rozkazach<ref name="Wojna na wyniszczenie74"/>. W rzeczywistości ogromny wpływ na kwestię wyżywienia jeńców miały „Polityczno-gospodarcze wytyczne dla organizacji na Wschodzie” opracowane przez Główny Wydział Gospodarczy Wehrmachtu (23 maja 1941). Geneza „wytycznych” sięga wczesnych etapów planowania operacji „Barbarossa”, kiedy to dla niemieckich sztabowców stało się jasne, że ogromne odległości do linii frontu oraz uboga infrastruktura transportowa ZSRR nie pozwolą na dostarczenie niemieckim żołnierzom odpowiedniej ilości zaopatrzenia z magazynów na terytorium Rzeszy. W tej sytuacji postanowiono, że do przełomu 1941 i 1942 roku „cała armia niemiecka” będzie „żywić się na koszt Rosji”<ref name="Wojna stulecia60"/>. W tym celu Niemcy zamierzali masowo konfiskować „nadwyżki” żywności z najbardziej produktywnych rolniczo południowych regionów ZSRR. Słowo „nadwyżki” odnosiło się w tym kontekście do żywności, która w normalnych warunkach była przeznaczona na wykarmienie populacji miejskiej, a także ludności północnych regionów ZSRR (mniej wydajnych pod względem rolniczym). Z czasem niemieckie plany nabrały jeszcze większego rozmachu – konfiskowane artykuły spożywcze miały posłużyć nie tylko do wyżywienia żołnierzy na froncie, lecz także umożliwić III Rzeszy kontynuowanie wojny bez nadmiernych kosztów dla własnej ludności cywilnej. Co więcej, realizacja wytycznych miała spowodować „likwidację przemysłu, a zarazem znacznej części ludności w regionach deficytu”, a tym samym cofnąć Związek Radziecki do ery przedindustrialnej. Niemieccy przywódcy świadomie założyli, że na skutek realizacji tego planu umrze z głodu blisko 30 milionów obywateli ZSRR. Z tego względu wytyczne nazywane są przez historyków „planem głodowym”<ref name="SnyderPlanGłodowy">{{cytuj książkę |nazwisko = Snyder | imię = Timothy | tytuł = Skrwawione ziemie | wydawca = Świat Książki| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 185-186 i 191-192| isbn = 978-83-7799-456-6}}</ref>.

W sytuacji, gdy nazistowscy przywódcy z rozmysłem planowali zagłodzenie 30 milionów obywateli ZSRR, nie należało oczekiwać, że będą oni przywiązywali większą wagę do losu jeńców wojennych<ref name="Wojna stulecia60"/>. Na przełomie maja i czerwca 1941 roku sztaby kilku niemieckich armii na Wschodzie wydały instrukcje, w których nakazywano, aby jeńcy otrzymywali tylko niewielkie ilości pokarmu najgorszej jakości. Niektóre rozkazy z góry przewidywały, że wartość [[Kaloria|kaloryczna]] jenieckich racji będzie znajdować się na poziomie niższym od minimum niezbędnego do przeżycia<ref name="Wojna na wyniszczenie74"/>.

 

 

== Sytuacja w obozach jenieckich ==

[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-L28726, Sowjetische Kriegsgefangene bei Smolensk.jpg|thumb|250px|Prowizoryczny obóz jeniecki w pobliżu [[Smoleńsk]]a. Sierpień 1941]]

[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-B21845, Sowjetische Kriegsgefangene im Lager.jpg|thumb|250px|Sowieccy jeńcy]]

 

=== Eksterminacja w obozach koncentracyjnych ===

[[Plik:Bundesarchiv Bild 192-208, KZ Mauthausen, Sowjetische Kriegsgefangene.jpg|thumb|250px|Sowieccy jeńcy w obozie koncentracyjnym [[Mauthausen-Gusen]]]]

Znaczną część spośród zidentyfikowanych „elementów niepożądanych” skierowano do niemieckich obozów koncentracyjnych. Ocenia się, iż mogło tam trafić nawet do 500 tysięcy sowieckich jeńców wojennych<ref name="Davies"/>. Jeńców – oficjalnie pozbawionych ochronnego statusu – traktowano w kacetach w ten sam sposób co więźniów [[cywil]]nych, a czasem nawet w jeszcze bardziej nieludzki sposób<ref name="Datner164">{{cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...| wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 164| isbn =}}</ref>.

 

=== Eksperymenty na jeńcach ===

Przetrzymywani w niemieckich obozach koncentracyjnych sowieccy jeńcy wojenni na równi z cywilnymi więźniami padali ofiarą pseudomedycznych eksperymentów prowadzonych przez lekarzy SS. Jeńców poddawano między innymi [[Ubezpłodnienie|sterylizacji]], eksperymentom nad [[hipotermia|hipotermią]] oraz testowano na nich lekarstwa i preparaty (co wiązało się z celowym [[Zarażenie|zarażaniem]] lub [[Zakażenie|zakażaniem]] jeńców)<ref name="DatnerE">{{cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...| wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 338-349 | isbn =}}</ref>. Czaszkami zamordowanych komisarzy politycznych wzbogacono zbiory [[Antropologia fizyczna|antropologiczne]] niemieckich uniwersytetów, gdzie przedstawiano je jako wzór czaszki [[Untermensch|„podczłowieka”]]<ref name="Datner122">{{cytuj książkę |nazwisko = Datner | imię = Szymon | tytuł = Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych...| wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 122 | isbn =}}</ref>.

 

 

Począwszy od 1942 Niemcy zaczęli także werbować ochotników do służby w [[Kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej|kolaboranckich formacjach]], organizowanych przez Wehrmacht, SS lub [[Ordnungspolizei|policję niemiecką]]. Wielu jeńców, mając w perspektywie śmierć głodową lub z wycieńczenia w obozach, zgodziło się podjąć współpracę z Niemcami. Byli jeńcy wojenni stanowili ogromną większość (ponad 60 procent) wśród żołnierzy tzw. [[Legiony Wschodnie|Legionów Wschodnich]] (w skład których wchodzili żołnierze pochodzenia nierosyjskiego), oraz znaczący procent w szeregach tzw. ''Osttruppen'' (złożonych głównie z Rosjan). Symbolem kolaboracji stała się słynna [[Rosyjska Armia Wyzwoleńcza]] (ROA), dowodzona przez generała [[Andriej Własow|Andrieja Własowa]] i to właśnie mianem „własowców” określano zwykle byłych jeńców na służbie niemieckiej. W rzeczywistości jednak Własowowi udało się doprowadzić do utworzenia własnych sił zbrojnych dopiero pod koniec 1944. Wcześniej byli jeńcy trafiali do służby w najróżniejszych zorganizowanych przez Niemców formacjach. Czasem były to jednostki frontowe lub policyjne (takie jak np. [[Kureń Kijowski]], czy bataliony [[Schutzmannschaft]]), czasem grupy wywiadowcze, a czasem garnizony obozów koncentracyjnych lub oddziały likwidujące żydowskie [[Getto|getta]] i dokonujące krwawych [[Pacyfikacja|pacyfikacji]] na tyłach frontu<ref name="Zapomniani50">{{cytuj książkę |nazwisko = Gdański | imię = Jarosław W. | tytuł = Zapomniani żołnierze Hitlera | wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 50 | isbn =}}</ref><ref name="Snyder209">{{cytuj książkę |nazwisko = Snyder | imię = Timothy | tytuł = Skrwawione ziemie | wydawca = op.cit.| miejsce = | rok = | strony = 209| isbn = }}</ref>.

 

== Ofiary ==