|
== Gramatyka i słowotwórstwo ==
* Końcówka -ek; -ak w formach 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego (pozostałość [[aoryst]]u, tj. jednego z czasów przeszłych obecnych w [[język prasłowiański|języku prasłowiańskim]]), np. ''miołek'' (= miałem).
* Obecność honorowej liczby mnogiej (''pluralis maiestaticus''): zamiast wyrażenia Pan/Pani, zwłaszcza przy zwracaniu się do starszych osób: ''Dziadku, kaściekaściē byli/był?'' , ''Babko, cościécościē robiyli/robiyła?'' (więcej informacji w dziale "Zwyczaje językowe").
* Końcówka -me w 1 os. liczby mnogiej: ''robime''.
* Różne specyficzne formy i konstrukcje gramatyczne, często archaiczne lub niekiedy pochodzenia słowackiego np. ''nie wiémwiym ci pedziéćpedziyć'' (''nie potrafię ci powiedzieć''), ''stoistôi przýprzỳ StaskowiStaskôwi'' (= stoi przy Staszku), ''siadojze przyku niemuniēmu'' (=siadaj przy nim), ''idémidēm ku Hance'' (= idę do Hanki), ''jo tegotegô nie naucony'' (= nie jestem do tego przyzwyczajony), ''podołpôdoł siésiē na Jyndrzka'' (=jest podobny do Jędrka tj. Andrzeja /o dziecku/), ''ô dwa tyźnia/tyźniē'' (= za dwa tygodnie), ''co tam u HeleHelē, BroniéBroniē''; ''wróciyłwrōciył siésiē zo granice'' (=co tam u Heli, Broni; wrócił z zagranicy), czy rzadka już konstrukcja ''byłek FrankowiFrankôwi na weselu''.
* Różnice w odmianie czasowników lub forma zwrotna w miejsce ogólnopolskiej niezwrotnej np. ''miérzaćmiyrzać'', ''mierzalimiyrzali'' (= mierzyć, mierzyli, ([[język słowacki|słow. ''meriať'']]); ''wrócićwrōcić siésiē'' (= wrócić).
* Końcówka -ować w miejsce ogólnopol. -ywać, charakterystyczna dawniej dla dialektów dla całej południowej Polski: ''podskakowaćpôdskakować'', ''grować'', ''ôbiecowaćôbiycować'' (= podskakiwać, grywać, obiecywać).
* Niekiedy następuje wydłużenie formy czasownika, np. ''ôdkurzować'', ''uwazować'' (1 os. lp: ''ôdkurzujémôdkurzujēm, uwazujémuwazujēm'') (lit. ''odkurzać, uważać''), końcówka -ować używana jest też do tworzenia form wielokrotnych np. ''chôdzowoł'' (=zwykł chodzić, często chodził), ''śpiywowoł'' (=częstociągle śpiewał, por. ang ''used to sing'').
* Szczątkowe występowanie czasownika ''być'' w czasie teraźniejszym. Czasownik ten jest zazwyczaj opuszczany, bądź zastępowany przez zaimek zwrotny ''se'': ''Teroz jo juz w doma'' (= Jestem już w domu), ''Dyć jo nie taki głupi'' (= nie jestem taki głupi), ''<sup>u</sup>ÓnŌn stars-i'' (= on jest starszy), ''jo se chłopiecchłopiyc młody'' (= jestem młodym chłopcem), ''jo hudobno'' (= jestem biedna), ''my se starościny'' (= jesteśmy starościnami). Interesujące jest, że podobna sytuacja występuje w [[języki wschodniosłowiańskie|językach wschodniosłowiańskich]]. O ile czasownik ''być'' musi być z jakichś powodów użyty, przyjmuje formę ''je'' lub częściej ''jest'' w l. poj. oraz ''som'' w l. mn., np. ''jo (zek) jest młody'' =(jestem młody), ''my(śme) som na doledolē'' (= jesteśmy na dole). W czasach przeszłym i przyszłym czasownik ''być'' występuje regularnie, np. ''jo (zek) béłbēł w MieściéMieściē na jarmaku'' (= byłem w Nowym Targu na jarmarku), ''bedziémebedziyme robić kiékie siésiē cas zwyrtniézwyrtniē'' (= będziemy pracować, kiedy poprawi się pogoda).
* Spotyka się formę ''jest'' ale tylko w znaczeniu ''istnieje, istnieją'' podobnie jak w [[język rosyjski|języku rosyjskim]], np. ''Jest (jéjē) hań kolibeckakôlibecka wyrombano w skaleskalē''; ''(Jest) Som ta jakie grzybygrzỳby w lesiélesiē? - Jest'' (tu odpowiedź ''jest'' oznacza ''są'').
* Niekiedy forma ''jest'' jest używana dla podkreślenia rzadko stosowanego czasownika ''być'', np. ''Stasek jest jejē mondry chłop'' (= Staszek naprawdę jest mądrym człowiekiem), ''Som jest skarby sowane w holak'' (= Są skarby schowane w górach).
* Zaimek ''ty'' przyjmuje dopełniacz i biernik ''tobiéTôbiē'' np. ''jo tobiétôbiē nie widzemwidzēm'' (= ja ciebie nie widzę).
* Formy z przedrostkiem ''choć-'' (wymawianym ''hôć'' lub upraszczanym do ''hôj'')) zastępującym ogólnopolski przyrostek ''-kolwiek'': ''chôćkiéchôćkiē'' (= kiedykolwiek), ''chôjco'' (choć-co = cokolwiek), ''chôjto'' (choć-kto = ktokolwiek), ''chôćka'', ''chôćkany'' (= gdziekolwiek).
* Partykuła ''nie'' przy czasownikach ''mócmōc'' i ''mieć'' przyjmuje postać ''ni'', np. ''nimogémni môgēm'', ''nimomni mom'', ''nimiołekni miołek'' ("nie miałem"). To samo dotyczy zwrotu ''nimani ma'' w znaczeniu "nie ma czegoś, brak jest", np. ''béłabēła wojnawôjna, ale juz jyjjēj nimani ma''. Zwrot ''nimani ma'' w tym znaczeniu odróżnia się od formy ''nimoni mo'' w znaczeniu "on nie ma" np. ''Jasiék nimoni mo casu''.
== Fonetyka ==
|
