|
[[Plik:Language distribution in South Tyrol, Italy 2001.png|thumb|200px|]]
'''Tyrol Południowy''' '''Tyrol '''albo '''Górna Adyga''' (niem. ''Südtirol'', wł. ''Alto Adige'') – historyczna część [[Tyrol (region)|Tyrolu]] położona na południe od głównej grani Alp.
== Demografia ==
Tyrol Południowy Tyrol jest zamieszkany przez ludność [[Tyrolczycy|tyrolską]], [[Włosi|włoską]] i [[Retoromanie|ladyńską]]. Najważniejszym miastem, a zarazem stolicą prowincji jest [[Bolzano]] (niem. ''Bozen'').
== Historia ==
Do [[1919]] roku Tyrol Południowy Tyrol stanowił część [[austria]]ckiego kraju koronnego Tyrol. Na mocy [[Traktat pokojowy z Austrią 1919|traktatu pokojowego]] w [[Saint-Germain-en-Laye|Saint-Germain]] został wcielony do [[Włochy|Włoch]] wraz z Trydentem jako region [[Trydent-Górna Adyga]].
Po dojściu [[Benito Mussolini|Mussoliniego]] do władzy we Włoszech nastąpiła przymusowa italianizacja niemieckojęzycznej części Tyrolu Południowego Tyrolu, powodując głęboki konflikt polityczny i narodowościowy. Zabroniono używania języka niemieckiego, zmieniano oryginalne nazwy miejscowości i obiektów topograficznych na włoskie, rozwiązano administracyjnie niemieckojęzyczne organizacje kulturalne i zagarnięto ich majątek. Dochodziło nawet do ustalanych drogą administracyjną zmian oryginalnych nazwisk rodowitych mieszkańców na włoskie. Czynny opór rdzennej ludności spowodował surowe represje władz. Miejscowych urzędników i nauczycieli zwalniano, zatrudniając ludzi z innych rejonów Włoch, co spowodowało w [[1925]] roku powstanie podziemnego, niemieckojęzycznego szkolnictwa. Rozpoczęto wielką rozbudowę stolicy prowincji - [[Bolzano|Bozen]], które miało stać się nowym, włoskim Bolzano - w mieście osiedlono tysiące włoskich robotników<ref>[http://www.suedtirol.info/pl/Przydatne-informacje/Kraj-i-ludzie/Historia/artikel/fd8f8c18-4d3f-4fae-a8a7-1343f88e97d3/Tyrol-Poludniowy-przechodzi-do-Wloch.html Tyrol Południowy przechodzi do Włoch]</ref>.
W [[1939]] roku, w wyniku [[umowa o wyborze w Południowym Tyrolu|umowy]] [[Adolf Hitler|Hitlera]] z Mussolinim, miejscowa ludność niemieckojęzyczna stanęła przed opcją wyboru między emigracją do Rzeszy i pozostaniem na miejscu, godząc się w ten sposób z italianizacją. Wybór ten spowodował głębokie podziały wśród społeczeństwa i zapaść gospodarczą, gdyż ponad 80% Tyrolczyków zdecydowało się emigrację, zyskując później opinię [[Narodowy socjalizm|nazistów]] (wybuch wojny sprawił jednak, że z emigracji skorzystało stosunkowo niewiele osób). Z kolei ci, którzy pozostali byli piętnowani przez Niemców jako zdrajcy. Pełna wymiana ludności i italianizacja nie powiodła się jednak, a po zakończeniu wojny większość emigrantów powróciła do Południowego Tyrolu.
Problem statusu niemieckojęzycznej ludności Tyrolu Południowego Tyrolu stał się przyczyną długotrwałego konfliktu austriacko-włoskiego, a miejscowa ludność uciekała się nawet do ataków terrorystycznych na przedstawicieli państwa włoskiego oraz włoskiej infrastruktury - niszczono linie wysokiego napięcia, koszary, pomniki, dworce kolejowe. Ich apogeum nastąpiło w [[1961]] roku - podczas jednej nocy zniszczono 37 masztów wysokiego napięcia, a w wyniku opóźnionego wybuchu jednego z zapalników zginął włoski robotnik. Członkowie organizacji terrorystycznych stanęli przed sądem, ale jednocześnie włoscy politycy przystąpili do sformułowania pakietu autonomicznego. Zatwierdzony w [[1972]] roku "Statut Autonomiczny Prowincji BozenBolzano", zwany [[Pakiet (statut autonomiczny)|Pakietem]], gwarantujący równouprawnienie języków niemieckiego i włoskiego w całej prowincji, dwujęzyczność (względnie trójjęzyczność z [[język ladyński|językiem ladyńskim]]) napisów w miejscach publicznych, nauczanie w szkołach w języku niemieckim, tworzenie niemieckojęzycznych organizacji kulturalnych, rozwiązał w znacznym stopniu narodowościowe i polityczne problemy Południowego Tyrolu. Do tej pory jednak kontrowersje budzą sztuczne, włoskie nazwy wielu miejscowości z czasów faszystowskich oraz tzw. Pomnik Zwycięstwa w Bozen, gloryfikujący Mussoliniego i jego politykę<ref>[http://www.suedtirol.info/pl/Przydatne-informacje/Kraj-i-ludzie/Historia/artikel/586815d4-2bbf-45c1-adf0-58e38e49839e/Mniejszosc-wywalcza-swoje-prawa.html Mniejszość wywalcza swoje prawa]</ref>.
Obecnie ze względu na duży ruch turystyczny Tyrol Południowy Tyrol jest jedną z najbogatszych części Włoch. Wraz z [[prowincja Trydent|prowincją Trydent]] (ze stolicą w mieście [[Trydent]]) tworzy region [[Trydent-Górna Adyga]] (niem. ''Trentino-Südtirol'', wł. ''Trentino-Alto Adige'').
{{Przypisy}}
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.suedtirol.info/pl O Tyrolu Południowym Tyrolu]
{{Commons|South Tyrol}}
|
