|
*
[[Plik:Polish hussar first half of XVI century.PNG|thumb|Racki jeździec z przełomu XVI i XVII wieku]]
'''Husaria''' (z [[język węgierski|węg.]] ''huszár'', [[język serbski|serb.]] ''husar'', ''gusar'')<ref name="Wiarusa, Lubuska Oficyna Wydawnicza 1993">[[Włodzimierz Kwaśniewicz]], ''Od rycerza do Wiarusa'', Lubuska Oficyna Wydawnicza, 1993.</ref> – [[Kawaleria polska|polska jazda]] należąca do [[autorament]]u narodowego<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria'', s. 21.</ref>, znana z wielu zwycięstw formacja kawaleryjska [[I Rzeczpospolita|Rzeczypospolitej]], obecna na polach bitew od początku XVI wieku do połowy XVIII wieku. Była wykorzystywana do przełamywania sił nieprzyjaciela poprzez zadawanie rozstrzygających uderzeń w postaci szarż, które w najważniejszym okresie jej istnienia kończyły się zazwyczaj zwycięstwami.
Ze względu na nietypowe [[uzbrojenie]] i [[taktyka|taktykę]] husaria jest zaliczana do najskuteczniejszych formacji wojskowych w dziejach kawalerii.
== Nazwa ==
Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia nazwy husaria, z których jako najbardziej prawdopodobne zazwyczaj historycy przyjmują dwie:
*Pierwsza wywodzi ją [[język serbski|serbskiego]] ''usar'' lub ''gusar'', która oznacza konnego wojownika, korsarza<ref>Zbigniew Hundert, "Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676", NapoleonV, Oświęcim 2012, ISBN 9788361324874, str.22.</ref> lub [[rozbójnik]]a.<ref name="Wiarusa, Lubuska Oficyna Wydawnicza 1993"/>
*Druga wywodzi ją z [[język węgierski|języka węgierskego]] ''huszár'' będącą połączeniem dwóch węgierskich wyrazów ''husz'' - ''dwadzieścia'' oraz ''ar'' oznaczającej ''lenno'' lub ''dobra ziemskie''.<ref>Zbigniew Hundert, "Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676", NapoleonV, Oświęcim 2012, ISBN 9788361324874, str.22.</ref>
Historycy przyjmują, że nazwa przejęta została do języka polskiego w związku z zaciągiem do wojska koronnego pierwszych husarzy, którzy wywodzili się z terenów [[Serbia|Serbii]] oraz [[Węgry|Węgier]]. Pierwszym znanym dokumentem wymieniającym husarzy jest spisany po [[Łacina|łacinie]] regest skarbowy z roku 1500 ''Regestrum in quo diversi computi ti rationem...'', w którym znaleziono najstarszy zapis o zaciągnięciu husarzy na służbę [[Jagiellonowie|Jagiellonów]].<ref>Zbigniew Hundert, "Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676", NapoleonV, Oświęcim 2012, ISBN 9788361324874, str.21.</ref><ref>Konstanty Górski, Historya Jazdy Polskiej, Kraków 1894, s.17-18</ref> W dokumencie tym kilku husarzy wymienienionych jest z imienia i nazwiska.
{{Cytat| ''Hic sunt hussarze: Andrych Hussarz XXXX florenos super servitium (...) Hic sunt hussarze, quibus dedi in Nowa Civitate: Casper Czekiel, Wacław Lubicz cum sociis, Michał husarz cum sociis, Lucas husarz cum sociis.'' <ref>Konstanty Górski, Historya Jazdy Polskiej, Kraków 1894, s.18</ref> }}
Konstanty Górski, autor ''Historyi Jazdy Polskiej'', wymienia również inne dokumenty źródłowe w tym m.in. rachunek z 1580, w którym pojawia się nazwa husarz – usarz.
{{Cytat| ''Distributio militibus et stipendiariis in finibus M.D.Lithuaniae existentibus, solutio facta est in Minsko die 18 menis Februarii 1580 et in Łukoml, post lustrum in presentia S.R.M. die 4 Junii an. 1580 factum. Dzierżanowski Eq.94 '''Usaros''' 77, Kozakos 17. Magnificus Nicolaus a Sreniawa Castellanus Camenecensis conscripsit comitivam ad Kowel Equos '''Usaros''' 146, Kozakos 37. Herbut eq.92 ex quibus '''Usaros''' 82 Kozakos 10.'' <ref>Konstanty Górski, Historya Jazdy Polskiej, Kraków 1894, s.23</ref> }}
Informację o husarzach w armii polskiej pod rokiem 1503 zanotował w swojej kronice wydanej w roku 1582 polski kronikarz [[Maciej Stryjkowski]]: "tejże jesieni (1503) doszła nowina króla [[Aleksander Jagiellończyk|Aleksandra (Jagiellończyka)]], iż Tatarowie przeszedłszy rzekę Przypeć pustoszą włości litewskie, a król przeciwko nich posłał książę Michajłowicza Olelkowicza słuckiego, a wojewodzica podolskiego Jana Buczackiego i przy nich dworzan litewskich i Raców niemało, którzy za litewskie pieniądze żołniersko po usarsku natenczas służyli"<ref>Maciej Stryjkowski, "Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi", t.2 wyd. M. Malinowski, Warszawa 1846, s. 318.</ref> . W czasach [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]] stosowano [[Język staropolski|staropolską]] skróconą nazwę ''usarz'' oraz ''usaria''. Częstym błędem jeśli chodzi o nazewnictwo jest mylenie dwóch różnych formacji wojskowych - wcześniejszej husarii oraz późniejszych [[Huzarzy|huzarów]] oraz wymienne stosowanie wobec siebie tych dwóch nazw.
== Historia husarii ==
[[Plik:Battle of Orsha.jpg|thumb|250px|[[Bitwa pod Orszą (1514)|Bitwa pod Orszą]], husaria z pocz. XVI wieku]]
[[Plik:Husarz1.jpg|thumb|250px|Husarz – [[Józef Brandt]]]]
<blockquote>
; „Husarz kopije jeno co swe złoży
; Niejeden na szpil zostaje wetchniony,
; Co ich nie tylko zamiesza, lecz strwoży,
; Sztych nieuchronny i nie odłożony,
; Bo kogo trafi, tyrańsko się sroży
; Biorący czasem i po dwie persony,
; A drudzy pierzchną tak skwapliwym tropem,
; Jak muchy przykrym sobie przed ukropem”.
<small>[[Wespazjan Kochowski]] (1633-1700)</small><ref>[http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=6617&s=1 „Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego i inszych transakcyjej wojny tureckiej w roku 1683 szczęśliwie rozpoczętej”].</ref>
</blockquote>
{{Osobny artykuł|Racowie}}
Swe powstanie husaria zawdzięcza [[Serbowie|Serbom]], którzy po klęsce na [[Bitwa na Kosowym Polu (1389)|Kosowym Polu]] w 1389 szukali okazji do pomsty na [[Turcy|Turkach]]<ref>Jerzy Cichowski, Andrzej Szulczyński: Husaria. Warszawa: Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06568-3.</ref>. [[Jan Długosz]]<ref>[http://www.pbi.edu.pl/show.php?pub=44325&page=1 Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście], W Krakowie, 1869, t. 4, ks. 11, 12 (html).</ref> opisał ich<ref>''Cohors Raczanorum'' – oddział [[Racowie|Raców]].</ref> udział w [[bitwa nad rzeką Sawą|bitwie nad Sawą]] w 1463. Po śmierci króla [[Maciej Korwin|Macieja Korwina]], [[racowie]] mieli przybyć z [[Węgry|Węgier]] do [[Polska|Polski]] by kontynuować walkę z Turkami. W tamtych czasach (początek XVI wieku) Serbowie i Węgrzy służący „po usarsku” albo nie używali żadnego uzbrojenia ochronnego, albo jedynie drewnianych tarcz „tureckich” o kształcie ptasiego skrzydła. Ich podstawową bronią było „drzewo”, czyli [[Kopia (broń)|kopia]], dużo lżejsza (dzięki odmiennemu procesowi produkcji) od swego rycerskiego pierwowzoru doby [[Średniowiecze|średniowiecza]]. Husaria była więc z założenia jazdą lekką<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria'', s. 12.</ref>.
Za czas narodzin polskiej husarii uważa się początek XVI wieku, gdyż pierwsza wzmianka o czterech husarzach na polskim żołdzie pochodzi z roku 1500. Pierwsze poczty rackie do królewskiej chorągwi nadwornej zwerbował w 1500 roku podskarbi wielki koronny [[Andrzej Kościelecki (podskarbi wielki koronny)|Andrzej Kościelecki]].<ref>[[Marek Plewczyński]], "Obertyn 1531", Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994, str.47, ISBN 8311082871</ref> W 1503 [[Sejm walny|Sejm]] powołał do życia pierwsze [[chorągiew (wojsko)|chorągwie]] [[autorament]]u narodowego, w tym husarskie. Chorągwie husarskie nazywano początkowo chorągwiami rackimi, które od powszechnych wówczas [[Chorągwie kopijnicze|chorągwi kopijniczych]] różniły się brakiem uzbrojenia ochronnego jeźdźców i koni. Tak rozpoczęła się ponad dwustuletnia historia tej formacji, znaczona między innymi zwycięstwami w bitwach pod [[Bitwa pod Orszą (1514)|Orszą (1514)]], [[Bitwa pod Obertynem|Obertynem (1531)]], [[Bitwa pod Lubiszewem|Lubiszewem (1577)]], [[Bitwa pod Byczyną|Byczyną (1588)]], [[Bitwa pod Kokenhausen|Kokenhausen (1601)]], [[Bitwa pod Kircholmem|Kircholmem (1605)]], [[Bitwa pod Kłuszynem|Kłuszynem (1610)]], [[Bitwa pod Chocimiem (1621)|Chocimiem (1621)]], [[Bitwa pod Trzcianą|Trzcianą (1629)]], [[bitwa pod Martynowem|Martynowem (1624)]], [[bitwa pod Ochmatowem (1644)|Ochmatowem (1644)]], [[bitwa pod Beresteczkiem|Beresteczkiem (1651)]], [[Bitwa pod Połonką|Połonką (1660)]], [[Bitwa pod Chocimiem (1673)|Chocimiem (1673)]], [[bitwa pod Lesienicami|Lwowem (1675)]], [[Bitwa pod Wiedniem|Wiedniem (1683)]], [[Bitwa pod Hodowem|Hodowem (1694)]].
Na [[Bitwa pod Orszą (obraz)|obrazie anonimowego malarza]], przedstawiającego bitwę pod Orszą, widać wyraźnie liczne zastępy husarzy, czyli lekkiej jazdy rackiej, ale trzon armii – jazdę ciężką – stanowili jeszcze kopijnicy. Dopiero w drugiej połowie XVI wieku husaria stała się stopniowo główną siłą uderzeniową [[Wojsko I Rzeczypospolitej|wojsk Rzeczypospolitej]]. Pod Obertynem i Lubiszewem siła uderzeniowa polskiej jazdy to już przede wszystkim husaria. Po wojnie [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] z [[Wojna Rzeczypospolitej z Gdańskiem|Gdańskiem]] nowa jazda, za sprawą [[Stefan Batory|Stefana Batorego]], stała się podstawowym rodzajem kawalerii polskiej i [[Wielkie Księstwo Litewskie|litewskiej]]. Wtedy to właśnie ukształtowała się powszechnie znana w ikonografii forma husarii. Był to jednak proces długotrwały.
Husaria w czasach [[Stefan Batory|Stefana Batorego]] stanowiła do 90% jazdy narodowej, w latach 1600-1605 – 60-70%, w latach 1627-1633 – 40-50%. Dopiero po roku 1598 husaria stała się ową „niezwyciężoną siłą” [[Wojsko I Rzeczypospolitej|polskich i litewskich sił zbrojnych]]<ref>{{cytuj książkę | autor = Janusz Sikorski (red.)| tytuł = Polskie tradycje wojskowe| tom = 1| wydawca = [[Ministerstwo Obrony Narodowej|MON]]| miejsce = Warszawa| rok = 1990| strony = | isbn = 83-11-07675-8}}</ref>.
Początek XVII wieku to czas największych zwycięstw husarii. Wtedy właśnie zdobyła przydomek najgroźniejszej jazdy świata. Dzięki wybitnym wodzom i stosowanej przez nich taktyce możliwe były tak miażdżące zwycięstwa, jak:
* Bitwa pod Cutrea de Argesz (25 XI 1600), gdzie armia polska pod dowództwem [[Jan Potocki (zm. 1611)|Jana Potockiego]], licząca 1450 żołnierzy (w tym 950 husarzy), pobiła armię wołoską (7000 żołnierzy), dowodzoną przez Udreę<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Bieńkowska | imię=Danuta | tytuł= Michał Waleczny | data=1985 | wydawca=„Śląsk” | miejsce=Katowice | isbn=83-216-0546-X | strony=152-153}}</ref>.
* [[Bitwa pod Kircholmem]] (27 IX 1605), gdzie armia Wielkiego Księstwa Litewskiego (3750 żołnierzy, w tym 1750 husarzy) pod dowództwem [[Jan Karol Chodkiewicz|Jana Karola Chodkiewicza]], pobiła trzykrotnie liczniejszą armię szwedzką (12 300 żołnierzy) dowodzoną przez przyszłego króla szwedzkiego Karola IX (ówcześnie księcia [[Karol IX Waza|Karola Sudermańskiego]])<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wisner | imię=Henryk | tytuł= Kircholm 1605 | data=2005 | wydawca=Bellona | miejsce=Warszawa | isbn=83-11-10032-2 | strony=122}}</ref>.
* [[Bitwa pod Kłuszynem]] (4 VII 1610), gdzie dysproporcja sił była jeszcze większa, bo 5:1 (35 000 Rosjan i zaciężnych cudzoziemców przeciwko ok. 6800 wojsk polskich, dowodzonych przez Stanisława Żółkiewskiego). Właśnie w tej bitwie najbardziej uwidoczniła się wartość bojowa husarii. Husarzy było pod Kłuszynem 5556. Niektóre roty musiały szarżować po 8-10 razy, by pobić pięciokrotnie liczniejszego wroga. W tej bitwie pokazali swoją uniwersalność. Doskonale radzili sobie z lekką jazdą typu wschodniego, jak i ciężką zachodnioeuropejską [[rajtaria|rajtarią]]; bez większych problemów poradzili też sobie z [[piechota|piechotą]] zachodniego typu<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Szcześniak | imię=Robert | autor=| tytuł=Kłuszyn 1610 | data=2004 | wydawca=„Bellona” | miejsce=Warszawa | isbn=83-11-09785-2 | strony=}}</ref>.
* [[bitwa pod Chocimiem (1621)|Bitwa pod Chocimiem]], 7 IX 1621, kiedy to 600-640 jazdy polsko-litewskiej (w tym 520-560 husarzy) pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza, rozbiło ok. 10 000 jazdy i piechoty tureckiej.
Dopiero początek XVIII wieku przyniósł stopniowy zanik siły bojowej tej formacji, który związany był z ogólnym kryzysem państwa, jak i stopniowym ubożeniem szlachty. Przyjmuje się, że ostatnie wykorzystanie tej formacji w konflikcie zbrojnym miało miejsce 19 lipca 1702 w [[Bitwa pod Kliszowem|bitwie pod Kliszowem]]<ref>{{cytuj stronę | url = http://wyborcza.pl/1,91446,12154925,310__rocznica_bitwy_pod_Kliszowem__ostatniej_z_udzialem.html | tytuł = 310. rocznica bitwy pod Kliszowem, ostatniej z udziałem husarii | autor = Waldemar Kowalski | data = 2012-07-19 | opublikowany = wyborcza.pl | data dostępu = 2012-07-19}}</ref>.
== Uzbrojenie husarza ==
{{Galeria
|Nazwa = Zbroja husarska
|wielkość = 250
|pozycja = right
|margines_lewy = 1em
|Plik:Zbroje husarskie.JPG|Zbroje husarskie – [[Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie|Muzeum Wojska Polskiego]].
|Plik:Polish cavalry armour XVI-XVII century.png|Zbroja z przełomu XVI i XVII w.
|Plik:Lviv - Arsenal - 23.jpg|Pancerz husarski
|Plik:Hussar armour moscow.jpg|Pancerz husarski
|Plik:MWP husaria zbroja typu 'anima'.jpg|Zbroja typu „Anima”
|Plik:Karacena.JPG|[[Karacena]] [[Jan III Sobieski|Jana Sobieskiego]]
|Plik:Szabla husarska GIM.jpg|Czarna [[szabla husarska]] z roku 1614.
}}
W rejestrach wojskowych (tzw. rollach) można poznać roty husarskie po powszechnie stosowanym skrócie p.t.d.p., który oznaczał [[zbroja|pancerz]], [[Tarcza (uzbrojenie)|tarczę]], [[kopia (broń)|drzewo]] i [[przyłbica|przyłbicę]]. [[Szabla husarska|Szabli husarskiej]], jako broni oczywistej w omawianej epoce, nie wymieniano; dochodziły do tego [[koncerz]] i [[pistolet]]y, a wcześniej (w XVI wieku) [[Łuk refleksyjny|łuk]] i [[nadziak]]; długa broń palna początkowo zalecana, w XVII wieku stała się obowiązkowa dla pocztowych<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria'', s. 58-59.</ref>.
Husaria była z początku jazdą lekką. Racowie ubierali się w kaftany, a ich podstawową bronią defensywną była drewniana „tarcza turecka” o charakterystycznie wydłużonym jednym rogu. Niedługo potem zaczęto używać lekkich zbroi i [[Szyszak (hełm)|szyszaków]]. Broń ofensywną stanowiła długa kopia (4,5 do 6,2 metra)<ref>Radosław Sikora: ''Z dziejów husarii'', s. 28.</ref>. Beauplan podaje, że długość kopii wynosiła 19 stóp, co daje – przyjmując stopę polską (29,8 cm) – 5,66 m<ref>J. Gintel: ''Cudzoziemcy o Polsce: Guillaume de Beauplan'', s. 268.</ref>. Była drążona w środku i wzmacniania oplotem z rzemienia, a przez to lekka, stanowiąca opracowany w Polsce wariant rozwojowy kopii typu węgierskiego. Charakterystycznym jej elementem był długi na 2,5-3 metry proporzec w barwach danej roty. Technologia wytwarzania kopii husarskich polegała na doborze drewna i takim okręcaniu skórą (z użyciem utwardzającego kleju) by uzyskać bardzo lekką, a jednocześnie doskonale sztywną broń o znacznym zasięgu. Kopie te w trakcie szarży nie wyginały się w dół pod własnym ciężarem (jak np. kopie używane przez husarię zorganizowaną na polski wzór przez Rosjan). Środek ciężkości kopii husarskiej był przesunięty do tyłu (stosunkowo ciężka przeciwwaga-kula, służąca także jako osłona dłoni żołnierza), co ułatwiało manewrowanie bronią. Grot kopii przedłużały dwa około półtorałokciowe stalowe „wąsy” (lub „pióra”), wzmacniające drzewce i uniemożliwiające odrąbanie grota. Kopie, jako jedyny rodzaj broni autoramentu narodowego, dostarczane były przez władze wojskowe. Chodziło o to, by broń ta – jednorazowego użytku – była jak najbardziej jednolita<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria''. s. 59-64.</ref>.
{{Osobny artykuł|Szabla husarska}}
Po reformach Stefana Batorego husaria zaczęła się przekształcać w jazdę nieco cięższą<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria'', s. 18.</ref>. Zaczęto używać [[kirys|półpancerzy]] o wzmocnionej do 8 mm w środku napierśnika „ości” i masywniejszych szyszaków, w tym także typu [[kapalin]]owego. Uzupełnienie napierśnika i naplecznika (w okresie późnym odrzuconego i zastąpionego krzyżującymi się pasami ze skóry) były [[karwasz]]e i – tylko przez krótki okres – [[nabiodrnik]]i. Tarczę podłużną zastąpił okrągły turecki [[kałkan]], który w XVII wieku wyszedł z użytku. W połowie XVI wieku dodano husarzowi [[koncerz]] (o długości do 160 cm), służący do kłucia, ewentualnie rozdzierania kolczug, a używany w boju po skruszeniu kopii. Pod koniec XVII wieku w formacjach husarskich i pancernych pojawiła się [[karacena|zbroja karacenowa]]. Była ona cięższa i droższa od zbroi płytowej, a przy tym stanowiła słabszą od niej ochronę, toteż była używana głównie przez dowódców i to jako zbroja paradna<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Gradowski | imię = Michał | tytuł = Słownik uzbrojenia historycznego | data = 1998 | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | isbn = 83-01-12390-7 | strony =127-128}}</ref>.
== Konie ==
[[Plik:Koń husarski.jpg|thumb|250px|Koń husarski]]
Husaria nie byłaby zdolna do osiągania swych wielkich zwycięstw bez odpowiednich koni. Nie były to konie ciężkie, bowiem takie rasy zaczęto sprowadzać do Polski dopiero w XVIII wieku. Hodowane były w kraju, a podstawą tych hodowli były rasy polskie wywodzące się od niewielkiego wprawdzie, ale odpornego na niewygody i niskiej jakości paszę [[tarpan (koń)|tarpana]]. Wprowadzając odpowiednie domieszki ras wschodnich (bynajmniej nie arabskiej, lecz tureckiej, turkmeńskiej, perskiej itd.), wyhodowano konie, które w połowie XVI w. wykształciły odmianę, z której wywodziły się konie husarii. Były to więc konie wysokie, odporne i szybkie, które mogły, po długim przemarszu i niosąc na grzbiecie ważącego ok. 100 kg (wraz z uzbrojeniem) jeźdźca, wejść niemal z marszu do boju i uderzyć w [[cwał|cwale]], przełamując siły wroga. Np. w bitwie pod Kłuszynem husaria, po całonocnym marszu, szarżowała dziesięć razy, a potem jeszcze prowadziła pościg za nieprzyjacielem. Konie musiały być też zwrotne, bo w innym wypadku husarze nie byliby w stanie walczyć z Tatarami.
Nie były to konie tanie, gdyż kosztowały po co najmniej 200 złotych czerwonych, a każdy towarzysz husarski musiał ich mieć kilka. W roku 1685 koszt wystawienia pocztu husarskiego wyceniano na 5100 zł, a był to wtedy majątek porównywalny z zakupem wsi. Oddanie lub sprzedaż takiego konia za granicę było zagrożone karą śmierci<ref>Zuzanna Sawicka: ''Koń w życiu szlachty''..., s. 46-50.</ref><ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria''. s. 97.</ref>.
Zwykle towarzysze husarscy pełnili służbę wojskową mając kilka koni: dwukonno lub nawet czterokonno. Konie były zmieniane w trakcie prowadzenia działań wojennych.
== Pióra, skrzydła, skóry, proporce ==
[[Plik:Rolka Sztokholmska 2.jpg|thumb|250px|Husaria podczas parady w 1605 roku w [[Kraków|Krakowie]] przedstawiona na [[Rulon polski|Rulonie polskim]]]]
[[Plik:Goluhov-costume-tableau.png|thumb|Husarz z [[nadziak]]iem na wzorniku polskich strojów z XVII wieku]]
{{Wikiźródła|Encyklopedia staropolska/Skrzydła usarskie|Hasło ''Skrzydła usarskie'' w Encyklopedii staropolskiej}}
Dość osobliwym, ale charakterystycznym dla tej formacji elementem wyposażenia były pióra. Wbrew utartym schematom, wcale nie były to wyłącznie pióra [[orły|orle]], częściej [[sokoły|sokole]], [[Jastrząb zwyczajny|jastrzębie]], czasem [[Kruk zwyczajny|krucze]], a nawet [[gęsi]]e, co łatwo wytłumaczyć ceną i dostępnością. Początkowo noszono je na czapkach, szyszakach, drzewcach kopii, tarczach, przy nogach końskich, a także na sławnych skrzydłach.
Do dziś w świadomości Polaków jest zakodowany obraz husarza z dwoma skrzydłami, przymocowanymi do [[Zbroja płytowa|naplecznika]] zbroi. Jest to obraz nie tyle może błędny, co mylący. Otóż o wiele częściej skrzydła lub skrzydło (zwykle bowiem używano jednego) mocowano do tylnego łęku siodła i to już po zajęciu przez husarza miejsca w siodle, w przeciwnym wypadku przeszkadzałoby to w dosiadzie. Bardzo często też używano skrzydeł tylko na [[popis]]ach i [[Parada (wydarzenie)|paradach]]. Istnieje kilka teorii uzasadniających użycie skrzydeł; najlepiej uzasadniona wydaje się ta, która widzi w piórach czy skrzydłach element walki psychologicznej. W rzeczywistości skrzydła mogły straszyć konie nieprzyjaciela, choć nie samym szumem, którego w zgiełku bitewnym nikt by nie usłyszał, lecz swoim wyglądem. Mocowanie skrzydeł służyło również dodatkowej ochronie jeźdźca na koniu przed cięciami szablą od tyłu i przed zarzuceniem arkanu (lassa) na tułów i szyję, umożliwiając jego przecięcie.
Należy tu odnotować, że wiele elementów wyposażenia husarskiego mogło oddziaływać właśnie na psychikę nieprzyjaciela. Łopotem i migotaniem barw mamiły oczy atakowanego przeciwnika proporce przy kopiach husarskich. Przebywający wiele lat w Polsce francuski inżynier [[Guillaume Le Vasseur de Beauplan|Guillaume le Vasseur de Beauplan]] notował:<blockquote>''Na czubkach kopii powiewają proporce, które są bądź biało-czerwone, bądź niebiesko-zielone lub też czarno-białe. Zawsze jednak pozostają dwubarwne i na 4 do 5 łokci (240-300 cm) długie. Jest to chyba pomyślane dla straszenia koni wrogów. Skoro bowiem [husarze] opuszczą swe kopie pędząc co koń wyskoczy, proporce owe kręcą się wkoło, budząc lęk nieprzyjacielskich koni, których szeregi chcą rozerwać.''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Beauplan | imię=Guillaume Le Vasseur de| tytuł= A description of Ukraine | data=1993 | wydawca=Dist. by Harvard University Press for the Harvard Ukrainian Research Institute | miejsce=Cambridge, Mass. | isbn=0-916458-44-X | strony=170}}</ref></blockquote>
Mimo szczegółowości opisu, Beauplan nie wspomniał o używaniu skrzydeł. O powszechnym ich użyciu przez husarzy wspominają jednak inni XVII-wieczni autorzy, odwiedzający Rzeczpospolitą, jak Sebastian Cefali w 1665 i Francois Paul D’Alerac w 1689, a przede wszystkim Karol Ogier w roku 1635:<blockquote>''...trudno się nie roześmiać na widok długich skrzydeł, przymocowanych do ich pleców, od których, jak oni sądzą, także konie nieprzyjacielskie się płoszą i do ucieczki rzucają''<ref name=autonazwa1>Karol Ogier: ''Dziennik podróży do Polski 1635-1636'', cz. 1, s. 170.</ref>.</blockquote>
O używaniu skrzydeł przez husarię wspominają również autorzy XVIII wieczni, jak Steinhauser czy [[Jędrzej Kitowicz]] pisze: ''„Mieli skrzydła, składające się z listwy drewnianej, przyśrubowanej do pasa, wysokie nad wierzch głowy, nad tęż głowę zakrzywione, rozmaitymi barwami wraz z piórami malowane, gałąź oliwną lub palmową naśladujące, co czyniło dziwnie piękny widok, lecz takiego lauru nie wszystkie chorągwie używały”''<ref>Jędrzej Kitowicz: ''Opis obyczajów za panowania Augusta III'', Wrocław 1951.</ref>. Niektórzy autorzy XVII-wieczni podkreślali praktyczne zastosowanie skrzydeł: ''„Na barkach ich sterczą wyniosłe skrzydła dla postrachu nieprzyjaciół”''<ref name=autonazwa1 />.
Z fragmentu [[list przypowiedni|listu przypowiedniego]] Stefana Batorego dla Stefana Bielawskiego na zaciąg [[Rota (oddział)|roty]] husarskiej (''„Zaś pióra i inne ozdoby dla okazałości i postrachu nieprzyjaciela zależnie od upodobania każdego”'') wynika, że użycie piór nie było obowiązkowe. Stanowiło ono jednak rozpowszechniony obyczaj wśród jazdy polskiej, co potwierdza zapis w regulaminie dla husarii litewskiej z 1746 roku, mówiący: „Starożytnym obyczajem skrzydła dla pocztowych przy blachach tylnych używać zatrzymuje”. Nie wszyscy husarze nosili ten element wyposażenia obowiązkowo, o czym świadczyć mogą również obrazy z epoki i relacje, nie wspominające o skrzydłach.
W naszej świadomości husarskie skrzydła ugruntowali dopiero malarze XIX-wieczni, jak [[Józef Brandt]] czy [[Wojciech Kossak]], oraz współczesne nam wojska lotnicze i pancerne, które w swej symbolice wykorzystały ten element zbroi husarza. Wiele zbroi husarskich, znajdujących się w istniejących dziś zbiorach muzealnych, zostało wyposażonych w skrzydła dopiero w XIX wieku, i stąd powstają trudności w ustaleniu rzeczywistego wykorzystania skrzydeł. W wielu źródłach używanie „skrzydeł” husarskich miało początek podczas walk z Tatarami. Tatarzy ceniący jasyr chwytali jeńców na tzw. arkany. Skrzydła husarskie, mocowane czy to na plecach czy przy siodle, uniemożliwiały skuteczne zarzucenie liny lub też ułatwiały wydostanie się z pętli. Użycie ich w walce z innym przeciwnikiem nie miało większego znaczenia, ale prawdopodobnie z racji „strasznego wyglądu” takiego jeźdźca były stosowane.
Oprócz piór, widoczną ozdobą husarzy były skóry dzikich zwierząt. Towarzysze husarscy nosili zazwyczaj jako okrycie wierzchnie zbroi skóry lamparcie lub tygrysie, a pocztowi – dla odróżnienia – wilcze lub niedźwiedzie<ref name="ReferenceA">Konstanty Górski, ''Historia jazdy polskiej''. s. 65-66.</ref>.
== Przepych ==
[[Plik:Rolka Sztokholmska 1-2.jpg|thumb|300px|Husarz polski z 1605 roku na koniu pomalowanym w [[Flaga Rzeczypospolitej Polskiej|biało-czerwone barwy narodowe]] z [[Godło Rzeczypospolitej Polskiej|Białym orłem]] na tarczy – [[Rulon polski|Rolka sztokholmska]]]]
Husaria, w szeregach której sługiwali synowie pierwszych rodów Rzeczypospolitej, wyróżniała się bogactwem stroju i uzbrojenia. Wszystko (obok wspomnianych skór) lśniło od złota i drogich kamieni. Opisujący husarię Beauplan nie może powstrzymać się od uszczypliwych uwag w tej materii. Podobnie [[Wespazjan Kochowski]], który tak pisze o husarzach:
<blockquote>
; „[[Handżar (broń)|Andzar]] za pasem, [[Stal damasceńska|demeszka]] złocona
; Przy boku, wszystka [[turkus]]y sadzona;
; Emalja wisi mu aże na brzuchu
; Na złotym w ziarnka grochowe łańcuchu.
; Na głowie [[szturmak]] soboli z [[Encyklopedia staropolska/Zapona|zaponą]],
; Ten pod nożykiem wdział na bakier stroną
; Lub też zażyje czasem czaplej kity,
; A w ręku [[nadziak]] trzyma złotolity...”<ref>Wespazjan Kochowski: ''Niepróżnujące próżnowanie''. Oprac. Wacław Walecki. Warszawa 1978.</ref>
</blockquote>
Towarzysze husarscy tworzyli elitarną formację, rekrutującą się z zamożnej szlachty. Słynne były na przykład na przełomie XVI i XVII wieku określonego kroju delie husarskie, które zostały im tylko przyznane specjalną ustawą sejmową. Wszyscy zamożni, czasami bajecznie wprost bogaci, wyniośli i dumni, demonstrowali zazwyczaj swą wyższość i to w sposób, który szlachcie nie mógł się podobać. W literaturze satyrycznej tych czasów towarzysz husarski występuje jako burda, opój, samochwał. Kryła się za tym niechęć i zawiść wobec najznakomitszej formacji, ale nie tylko. Pod koniec XVII wieku coraz więcej było takich, którzy – zdobywszy zaszczytny tytuł przynależności do najpoważniejszego znaku – wracali na wieś, w obozie zostawiając tylko pocztowych i służbę.
Przepych, którym otaczali się husarze, był z jednej strony potępiany, z drugiej jednak podziwiany. Zwłaszcza cudzoziemcy, którzy z tym rodzajem wojska nie mieli u siebie do czynienia, pozostawali niezmiennie pod wrażeniem widoku husarzy. Podajmy kilka przykładów:
''„Usarze to najpiękniejsza jazda w Europie przez wybór ludzi, piękne konie, wspaniałość stroju i dzielność koni [...] Usarze nie wydzielają ludzi do wart i straży przedniej i przeznaczają się jedynie do uderzenia w bitwach. Siedzi ta jazda na najlepszych koniach w kraju, uzdeczki są ozdobione blaszkami i guziczkami srebrnymi lub pozłacanymi. Siodła haftowane z łękiem złoconym, wielkie czapraki na sposób turecki, zwykle w Polsce używany, szeroko haftowany srebrem lub złotem, koncerz bardzo ozdobny [...], na ramionach noszą skórę lamparcią lub tygrysią. [...] Husarze nie cofają się nigdy, puszczając konia w całym pędzie, przebijają wszystko przed sobą.''” <small>Francois Paul d’Alerac (Dalayrac), ''Les anecdotes de Pologne ou memoires secrets du regne de Jean Sobieski'' (Amsterdam 1699, s. 21)</small><ref name="ReferenceA"/>
''„Chorągiew husarska bowiem wyjechała nam z obozu naprzeciw; nie widziałem nigdy nic wdzięczniejszego od tego widoku. Szlachta polska, oni wszyscy, na pięknych rumakach, w zbroi świetnej i błyszczącej, z zarzuconymi na plecy skórami panter, lwów i tygrysów [...] Wędzidła końskie są srebrne i pozłacane, a z karku końskiego zwisają srebrne naszyjniki i kółka”''<ref>Karol Ogier, ''Dziennik podróży do Polski 1635-1636''. cz. 1, s. 171.</ref>
''„Próżna byłaby praca opowiadać okazałość i piękność rycerstwa tego, mówić bowiem o zbrojach jego, o wysokich kopiach z długimi chorągiewkami, o tygrysich skórach, o pysznych koniach, kulbakach, rzędach, strzemionach, cuglach świecących się od złota, haftów i drogich kamieni byłoby to przyćmić ich piękność. Jest to jazda, jakiej nie ma na świecie; żywości jej i przepychu bez widzenia własnymi oczami pojąć niepodobna.”'' <small>Cosimo Brunetti do [[Kosma III Medyceusz|Cosima III de’ Medici]]</small><ref>Adam Niesiołowski, ''Ussarze'', s. 382, [w:] „Przegląd Kawaleryjski”, nr 3-6 z 1929 r.</ref>
== Skład chorągwi ==
{{Osobny artykuł|Chorągiew (wojsko)}}
Podstawową jednostką organizacyjną była chorągiew, zwane także rotą, czasami kompanią. Liczyła ona od 100 do 180 jeźdźców, ale na skutek strat w trakcie wojny jej liczebność mogła spaść nawet do 50. Chorągwią dowodził rotmistrz, zastępcą rotmistrza był porucznik, z czasem pojawił się także namiestnik, zastępujący porucznika. Husarze wybierali spośród siebie chorążego – najlepszego żołnierza, który trzymał sztandar chorągwi.
Chorągiew składała się z pocztów – zwykle 3-4 konnych, choć zdarzały się i takie, które liczyły 6 lub nawet 7 ludzi. Dowódcą pocztu był towarzysz – szlachcic, który do służby zgłaszał się z 2-3 pocztowymi (zwanymi także pachołkami lub czeladnikami). Byli oni jego zbrojnymi sługami. Towarzysz zapewniał im konie i rynsztunek, a w zamian za to pobierał cały żołd, którego tylko część przekazywał pocztowym. Każdej chorągwi towarzyszył także tłum ciurów – pospolitych sług zajmujących się końmi, rozbijających obóz, naprawiających ekwipunek itd.
== Taktyka ==
<blockquote>
„Póki kopii a husarza staje, będzie Polak pan w polu. Skoro kopia zginie, zginie i polska cnota.” –<br />
<small>[[Andrzej Maksymilian Fredro]] – [[Wojewodowie podolscy|wojewoda podolski]] (1620-1679)</small>
</blockquote>
[[Plik:Choragiew-husarska.png|thumb|Chorągiew husarska z 1605 roku w czasie [[Bitwa pod Kircholmem|Bitwy pod Kircholmem]] obraz [[Peter Snayers|Petera Snayersa]] z roku 1630]]
Sukcesy husarii były efektem taktyki wypracowanej i przyjętej dla tej formacji, a stosowanej tylko w Polsce (chociaż husarii używano w [[Węgry|Siedmiogrodzie]] i w [[Rosja|Rosji]]). Siłę husarii stanowiły elementy walki, naturalne dla jazdy wschodniej (impet i ruchliwość), połączone z elementami właściwymi jeździe zachodniej (zwartość formacji), a także pewne elementy przynależne tylko tej formacji (najdłuższe kopie, umiejętność rozluźniania i zacieśniania szyków w trakcie szarży). Dzięki impetowi husaria mogła rozbijać formacje zachodniej piechoty i jazdy, które nastawione na walkę na broń palną (jeszcze niedoskonałą) nie mogły powstrzymać jej szarż. Dzięki swej ruchliwości i koniom (husaria była bardzo szybka) mogła więc śmiało walczyć i zwyciężać zarówno z ciężką jazdą i piechotą Zachodu, jak i z lekką jazdą wschodnią – turecką, a nawet z [[Tatarzy|Tatarami]].
Minimalne straty podczas szarż brały się ze specjalnego, właściwego tylko dla polskiej husarii sposobu prowadzenia ataku: aż do momentu oddania salwy przez wroga szarża była prowadzona w dość luźnym szyku (około 3 m odstępu między końmi w każdym szeregu), który zacieśniano dopiero tuż przed wrogiem (100–60 m), nieraz nawet do zbliżenia się „kolano w kolano”. Szansa na trafienie któregokolwiek z husarzy w trakcie szarży była nikła, gdyż wbrew potocznemu mniemaniu, żołnierze przeciwnika nie starali się celować precyzyjnie do atakujących, lecz jedynie kierowali swą broń w stronę szarżującej jednostki. Strzelający liczyli na to, że przy palbie salwą całego szeregu (lub kilku szeregów), kule i tak w kogoś trafią. I choć niejednokrotnie zalecano, aby żołnierze celowali dokładnie do ludzi i koni, nie przynosiło to efektu. Widząc szarżującą masę konnicy piechur ulegał bardzo silnym emocjom i stresowi. W takiej sytuacji o wiele łatwiej było strzelać w ogólnym kierunku do szarżującej jednostki, niż brać poszczególnych konnych na cel. Stąd też niskie straty własne husarzy. A jeśli nawet pod kimś ubito konia, można go było w luźnym szyku wyminąć, zaś czuwający z boku [[luzak|luzacy]] podprowadzali następnego, dzięki czemu husarz mógł brać udział w szarży w dalszych szeregach.
[[Plik:Kłuszyn 1610.JPG|thumb|Atak husarii w [[Bitwa pod Kłuszynem|Bitwie pod Kłuszynem]] 1610 – obraz [[Szymon Boguszowicz|Szymona Boguszowicza]] z 1620]]
Ostateczne uderzenie na nieprzyjaciela następowało już w szyku maksymalnie zwartym – stąd owa skuteczność przełamywania. Co więcej, niektóre chorągwie były na tyle sprawne, że potrafiły w pełnym biegu rozluźnić szereg już zwarty, a następnie ponownie go zewrzeć. Pozwalało to na uchronienie się przed ewentualnymi salwami kolejnych szeregów piechoty – jeżeli takie zdołały dokonać manewru: czas pomiędzy odejściem szeregu pierwszego, zajęcie miejsca przez drugi, wbicie w ziemię [[forkiet]]ów i oddanie salwy, wynosił – przy bardzo sprawnych muszkieterach – kilkanaście sekund. Husaria w galopie (a później w cwale) przebywała w tym samym czasie 30–50 m. Jeśli pierwszy szereg muszkieterów wypalił z 80 m (choć efekt takiej salwy był bardziej psychologiczny, niż fizyczny), drugi szereg z 50 m, to trzeci szereg kontrmarszującej piechoty mógł jeszcze wystrzelić z ok. 20 m. Ta ostatnia salwa, z minimalnej odległości, była najgroźniejsza, lecz gdy i ona nie zatrzymała atakujących, muszkieterzy byli miażdżeni przez walec ludzi i koni. Nie mieli szansy na schowanie się za pikinierów. Ważnym atutem były długie kopie, dzięki którym jeźdźcy mogli dosięgać broniących się piechurów. Po złamaniu kopii w boju – zazwyczaj na pół, w ręku pozostawało około dwumetrowe drzewce mające pewną wartość bojową.
Dowódca piechoty musiał ocenić, czy bardziej mu się opłaca strzelanie z dużej odległości (ale z małym efektem), czy też z minimalnej odległości, licząc na to, że salwa powstrzyma szarżę, lecz narażając żołnierzy na rozbicie w wypadku, gdy to się nie udało<ref>Taki przypadek opisał [[Mikołaj Jemiołowski]]: „A tak na tę piechotę [rosyjską] chorągwie usarskie skoczyły i w wodę je po najpierwszym wystrzeleniu [po pierwszej salwie] napędziły, że im [muszkieterom rosyjskim] do drugiego [wystrzelenia] nie przyszło”. w: {{Cytuj książkę | nazwisko= Sikora | imię=Radosław | tytuł= Fenomen husarii | data=2005 | wydawca=Firma Wydawniczo-Handlowa Mado | miejsce=Toruń | isbn=83-89886-34-0 | strony=34}}</ref>.
Optymalnym wyjściem dla piechurów było w takich przypadkach wykorzystanie przeszkód terenowych naturalnych czy sztucznych (rowy, [[kozły hiszpańskie]], [[Świńskie pióro|świńskie pióra]] itp.), które powstrzymywały jazdę, pozwalając piechocie na prowadzenie ognia z minimalnej odległości, bez ryzyka, że zostanie ona zniszczona przez jazdę. Tak było np. pod [[Bitwa pod Kłuszynem|Kłuszynem]] w 1610 r., gdzie chronioną przez płot piechotę atakowała husaria. Pewne szanse na zatrzymanie szarży husarskiej dawała także metoda ustawienia muszkieterów przeciwko jeździe stosowana przez [[Szwecja|Szwedów]] od czasów [[Gustaw II Adolf|Gustawa Adolfa]]. Polegała ona na tym, że cały [[skwadron]] muszkieterów ustawiano w trzy rzędy, przy czym żołnierze pierwszego szeregu klękali, drugiego – stawali głęboko pochyleni, zaś żołnierze trzeciego przybierali normalną pozycję strzelecką. Tak ustawiony skwadron mógł oddać salwę z trzech szeregów jednocześnie, lub też oddać trzy szybkie salwy bez konieczności wykonywania kontrmarszu<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Skworoda | imię=Paweł | tytuł= Hammerstein 1627 | data=2006 | wydawca=Dom Wydawniczy Bellona | miejsce=Warszawa | isbn=83-11-10324-0 | strony=40-41}}</ref>. Również w wypadku, kiedy tak ustawiona piechota strzelała nie jedną salwą, ale szeregami, manewr husarii z rozluźnieniem już zwartego szeregu i szybkim jego zwarciem mógł uchronić jazdę przed stratami.
Dodać wypada, że koń w cwale podlega tym samym emocjom, co siedzący na nim jeździec. Z tego też powodu po salwie piechoty padały tylko te konie, które dostały postrzał śmiertelny lub gruchocący kości. Inne, nawet kilkakrotnie ranne, gnały dalej, co sprawiało wrażenie w szeregach muszkieterów, że strzały są niecelne, lub też że koniom husarskim nie szkodzą.
=== Ustawienie chorągwi husarskiej z czasów króla Sobieskiego ===
{|
|[[Plik:Ustawienie choragwi husarskiej.png|300px]]
|W czasach Sobieskiego chorągiew husarska ustawiała się do walki w trzy szeregi. W pierwszym stawali towarzysze, w pozostałych pocztowi.
* '''Skrzydłowi''' – z prawej i lewej strony chorągwi ustawiano dwóch towarzyszy, którzy utrzymywali szyk oddziału. W razie potrzeby zjeżdżali do środka, ścieśniając szyk w ostatnich metrach szarży, albo rozjeżdżali się, rozluźniając linię jeźdźców, co chroniło przed większymi stratami w czasie ostrzału formacji. Wszyscy towarzysze z pierwszego szeregu równali końmi do skrzydłowych.
* '''Chorąży''' – miał w opiece sztandar chorągwi. W razie utraty tejże, rotmistrz lub hetman mógłby skazać go na śmierć. Pod sztandarem zbierali się towarzysze i pocztowi, gdy szyki uległy rozproszeniu. Manewry chorążego powtarzali inni żołnierze z oddziału.
* '''Rotmistrz''' – stawał zwykle z boku chorągwi, aby prowadzić ją do ataku. Po rozpoczęciu szarży przesuwał się na tył: nie brał udziału w walce, ale obserwował ją z ubocza. Towarzyszyli mu jego właśni pocztowi, a także trębacze.
* '''Porucznik''' – stawał z własnym pocztem po drugiej stronie chorągwi, aby czuwać nad wykonywaniem rozkazów rotmistrza. Jeśli sam dowodził rotą, jego miejsce zastępował '''namiestnik'''.
* '''Zajeżdżający''' – dwóch towarzyszy pilnujących porządku z tyłu chorągwi. W razie próby ucieczki któregoś z pocztowych, lub nawet towarzyszy, mieli prawo go zabić, aby zapobiec panice.
|}
== Schyłek ==
<blockquote>
; „Oto mi rycerz! Kopia u toku,
; Z ramion mu skrzydła płyną sokole!
; Odwaga w piersiach, męstwo gra w oku,
; Szyszak jak gwiazda błyszczy na czole!
; Zawsze zwycięski zastęp tych wojów,
; Do dawnych synów podobny Sparty,
; Wśród tylu bitew i krwawych znojów,
; Jak mur z żelaza stał nieprzeparty!
; A kiedy gnuśność nami owładła,
; To i Husarya wtedy upadła!”
<small>[[Władysław Bełza]] wiersz „Husarz”</small>
</blockquote>
[[Plik:Hetman`s guard.PNG|thumb|''Straż hetmańska'', mal. [[Wacław Pawliszak]]]]
[[Plik:1 pancerna gen Maczka.gif|thumb|Symbolika uzbrojenia husarskiego była i jest często wykorzystywana w Wojsku polskim. Odznaka [[1 Dywizja Pancerna (PSZ)|1 Dywizji Pancernej]] generała [[Stanisław Maczek|Maczka]]]]
Pierwsze symptomy upadku husarzy można dostrzec już w drugiej połowie XVII w., kiedy to ich liczba gwałtownie spadła. Wysokie koszty, związane z wystawieniem pocztu husarskiego, zawsze ograniczały bazę mobilizacyjną husarii jedynie do najbogatszej szlachty<ref group=notatka>Zdaniem Beauplana, husarze to szlachta-posesjonaci o dochodach sięgających 50 000 liwrów. (''Opisanie Ukrainy'', s. 170.).</ref>, którą było stać na kupno drogich koni i niezbędnego wyposażenia. Dopóki Polska i jej szlachta mieli się dobrze, liczba husarzy w wojsku polskim była wysoka. U szczytu ekonomicznej potęgi Rzeczypospolitej, tj. na początku XVII w., cały kraj potrafił zmobilizować nawet 8000 husarii (np. w 1621 r.). Jednak seria niszczycielskich wojen połowy XVII w. (1648-1667) poważnie osłabiła Rzeczpospolitą i zubożyła jej mieszkańców. Upadek ekonomiczny szlachty pociągnął za sobą kryzys husarii. W latach 1652-1660, mimo olbrzymiego wysiłku, aby liczebność wojska polskiego utrzymać na jak najwyższym poziomie, liczba husarii polskiej oscylowała zaledwie wokół 1000 koni (kolejne kilkaset litewskiej)<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria''. s. 48.</ref>.
Dopiero po stopniowym wygaśnięciu najbardziej krwawych wojen, po przeniesieniu się ich z centrum na peryferie Rzeczypospolitej, wraz ze stopniowym ożywieniem gospodarki kraju, szlachta odzyskiwała swą siłę ekonomiczną. Równolegle do tego liczba husarzy w wojsku polskim powoli rosła, osiągając pułap nieznacznie ponad 3000 w latach 80. XVII w. Nie była to już jednak ta husaria, co przed 1648 r. Chęć zwiększenia za wszelką cenę ilości husarii w wojsku polskim powodowała obniżenie jej poziomu. Powstała instytucja tzw. towarzyszy sowitych, którzy w wojsku utrzymywali swoje poczty, lecz sami w nim nie służyli. Powodowało to obniżenie dyscypliny i morale pocztowych oraz całej husarii<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Sikora | imię=Radosław | tytuł= Fenomen husarii | data=2005 | wydawca=Firma Wydawniczo-Handlowa Mado | miejsce=Toruń | isbn=83-89886-34-0 | strony=191}}</ref>.
Aby podnieść liczbę husarzy, przeformowano także wiele jednostek pancernych w husarskie (było to tzw. pohusarzenie). To z kolei skutkowało obniżeniem jakości koni i ekwipunku używanego przez husarzy.
Z uwagi na ogólne zubożenie społeczeństwa część żołnierzy zaczęła używać tańszych zbroi [[rajtaria|rajtarskich]] w miejsce coraz rzadszych husarskich. Zbroja rajtarska, choć cięższa od husarskiej, stanowiła znacznie słabszą ochronę<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria''. s. 49.</ref>.
Kolejnym ciosem dla siły bojowej husarii były zmiany obyczajowe, które dotknęły społeczeństwo szlacheckie u progu XVIII w. Zamiast kultywowanego wcześniej etosu rycerskiego, szlachta skoncentrowała swoją aktywność na polityce. Porzucono dawne ćwiczenia wojskowe, co poskutkowało gwałtownym spadkiem poziomu wyszkolenia husarzy<ref>[http://wayback.archive.org/web/*/http://wargaming.bellerofont.net/index.php?mode=view_article&article=131 Artykuł o wyszkoleniu husarzy na przestrzeni XVI-XVIII w.]</ref>.
Husaria stała się w końcu wojskiem paradnym, używanym tylko na popisach wojskowych lub pogrzebach wodzów, królów, senatorów. Był też zwyczaj, że husarz w pełnej zbroi wjeżdżał do kościoła i kruszył kopię o [[katafalk]] bezpotomnie zmarłego szlachcica. Z tego powodu husarię w XVIII wieku nazywano „wojskiem pogrzebowym”. W końcu uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej z 1776 zlikwidowano husarię jako formację bojową, a istniejące chorągwie husarskie i pancerne przekształcono w brygady [[Kawaleria Narodowa|kawalerii narodowej]]<ref>Cichowski, Szulczyński: ''Husaria''. s. 55-57.</ref>.
== Husaria późniejsza ==
[[Plik:Polish 4 Batalion Pancerny breast badge.png|thumb|Odznaka przedwojennego [[4 Batalion Pancerny|4 Batalionu Pancernego]] z [[Brześć|Brześcia n. Bugiem]] z husarskim [[kapalin]]em]]
* W latach pięćdziesiątych XVII wieku formacje husarskie wzorowane na polskich utworzone zostały w [[Rosja|Rosji]]. Brak danych o osiągniętych przez nie sukcesach. Zachowała się natomiast informacja, że w czasie wymarszu z [[Moskwa|Moskwy]] na Litwę 10 maja 1654 roku husarze moskiewscy przechodząc przez bramę miasta zbyt późno opuścili kopie i połamali je, co świadczy o ich fatalnym wyszkoleniu. Formacje husarii utrzymywano w Rosji dość długo, np. w roku 1679 istniał pułk husarski liczący 465 ludzi<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Kubala | imię=Ludwik | tytuł= Wojna moskiewska r. 1654-1655 | data=2004 | wydawca=Wyd. Kurpisz S.A. | miejsce=Poznań | isbn=83-89738-31-7 (Wojna moskiewska, seria trzecia szkiców historycznych) | strony=216}}</ref>.
* W 2000 roku w [[Stany Zjednoczone|USA]] gitarzysta amerykańskiego zespołu [[W.A.S.P.]] [[Rik Fox]] założył grupę rekonstrukcyjną polskiej husarii, czym wzbudził sensację i uznanie wśród [[Polonia|Polonii]] w USA, jak również zaciekawienie publiczności amerykańskiej<ref>[http://www.husaria.us/ Suligowski’s Regiment of the Polish Commonwealth], Polish Nobility Association Foundation, [dostęp 12 czerwca 2008].</ref>.
* Do symboliki husarskiej nawiązywało wiele oddziałów oraz jednostek Wojska Polskiego najczęściej wywodzących się z wojsk pancernych oraz lotnictwa:
** Znak [[1 Dywizja Pancerna (PSZ)|1 Dywizji Pancernej]] generała [[Stanisław Maczek|Maczka]] zawiera skrzydła oraz [[kapalin]] husarski.
** Znak [[4 Batalion Pancerny|4 Batalionu Pancernego]] z [[Brześć|Brześcia n. Bugiem]] zawiera husarski kapalin.
* W Polsce istnieje obecnie kilka [[Rekonstrukcja historyczna|historycznych grup rekonstrukcyjnych]], odtwarzających tradycje husarskie. Do najbardziej znanych należy chorągiew husarska działająca przy [[Zamek w Gniewie|zamku w Gniewie]]<ref>[http://www.zamek-gniew.pl/zywy-zamek/choragiew-husarska Chorągiew husarska przy zamku w Gniewie na stronach zamku.]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=AyJdeSslnys „Gniew Husarii” – film na Youtube pokazujący rekonstrukcję potyczki pomiędzy Chorągwią husarską JMci Pana Mieczysława Struka z Żółtym Regimentem pułkownika Tada von Lenz’a].</ref>.
== Upamiętnienie husarii ==
[[Plik:POL Wojska Lotnicze.svg|thumb|Współczesny orzeł [[Siły Powietrzne|Sił Powietrznych]].]]
Husarz oraz husaria stała się bardzo częstym motywem wykorzystywanym w sztuce. Tematyce tej swoje prace poświęciło wielu polskich i zagranicznych artystów:
* 30 maja 1936 minister spraw wojskowych, generał dywizji [[Tadeusz Kasprzycki]] wprowadził dla żołnierzy [[Lotnictwo wojskowe II RP|lotnictwa]] nowy element – „orzełek na czapce (...) wzoru dotychczasowego w obramowaniu skrzydeł husarskich”. Na czapkach oficerskich orzełek był haftowany nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, na usztywnionej podkładce sukiennej. Na czapkach dla szeregowców orzełek był wykonany z białego metalu i oksydowany na stare srebro<ref>''Dziennik Rozkazów Wojskowych'' Nr 8 z 30 maja 1936 r., poz. 98</ref><ref group=notatka>Występują pewne rozbieżności pomiędzy poszczególnymi autorami. Ratajczak podał rok 1936, a Madej i Komornicki 1937. Wynikają one z różnicy pomiędzy datą wprowadzenia nowych przedmiotów umundurowania, a dniem z którym żołnierze lotnictwa zostali zobowiązani do noszenia nowego umundurowania. Więcej na ten temat w hasle [[Mundur Wojska Polskiego II RP#Mundur lotniczy|Mundur lotniczy]]</ref>. Nowe godło symbolizowało zwycięstwa polskiej husarii spod [[Bitwa pod Kircholmem|Kircholmu]] i [[Bitwa pod Wiedniem (1683)|Wiednia]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Madej | imię = Kazimierz| tytuł = Polskie symbole wojskowe 1943–1978| strony = 18–20}}</ref>.
* Skrzydła husarskie są jednym z elementów pomnika [[Wołyńska Brygada Kawalerii|Wołyńskiej Brygady Kawalerii]], upamiętniającego [[Bitwa pod Mokrą|bitwę pod Mokrą]], która odbyła się podczas [[Kampania wrześniowa|kampanii wrześniowej]] w 1939 roku.
* W 2004 husarię upamiętniono pomnikiem [[Edmund Majkowski|Edmunda Majkowskiego]] ustawionym na terenie [[Cytadela Warszawska|Cytadeli w Warszawie]].
* Husarz stał się w 1988 roku tematem [[Pomnik Mściciela w Doylestown|Pomnika Mściciela w Doylestown]] autorstwa [[Andrzej Pityński|Andrzeja Pityńskiego]] na polskim cmentarzu w [[Narodowe Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown|Narodowym Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej w Doylestown]] w USA, zwanym „Amerykańską Częstochową”. Stanowi on także część [[Narodowy Pomnik Katyński w Baltimore|Narodowego Pomnika Katyńskiego w Baltimore]], odsłoniętego w 2000 roku. Oba monumenty zostały zadedykowane przez Andrzeja Pityńskiego ofiarom [[Zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]].
* Nazwę ''[[Arrinera Hussarya]]'' nadano prototypowi polskiego samochodu sportowego firmy ''[[Arrinera]]''<ref>[http://autokult.pl/2012/08/03/arrinera-hussarya-narodziny-polskiej-potegi „Arrinera Hussarya – narodziny polskiej potęgi”].</ref>.
* Nazwę ''Hussar'' nawiązującą do husarii nadali swojemu ekologicznemu pojazdowi studenci [[Politechnika Warszawska|Politechniki Warszawskiej]]. Pojazd jest konstrukcją, której zadaniem jest przejechanie najdłuższego dystansu na najmniejszej ilości paliwa. W pierwszych testach udało mu się przejechać 320 km na 1 litrze paliwa<ref>[http://www.polskieradio.pl/10/215/Artykul/483847,Hussar-pojazd-ktory-pusci-z-torbami-koncerny-paliwowe Hussar: pojazd, który puści z torbami koncerny paliwowe? informacja na stronach Polskiego radia.]</ref>.
== Husaria w filmie ==
Husaria pojawia się w filmach polskich:
* ''[[Pan Wołodyjowski (film)|Pan Wołodyjowski]]'',
* ''[[Potop (film 1974)|Potop]]'',
* ''[[Ogniem i mieczem (film)|Ogniem i mieczem]]'',
* serialu telewizyjnym „[[Kanclerz (serial telewizyjny)|Kanclerz]]” z roku 1989.
=== rosyjskim ===
* ''[[Bohdan Chmielnicki (film 1941)|Bohdan Chmielnicki]]'' z 1941 roku,
* ''[[Rok 1612]]'' z roku 2008,
* ''[[Taras Bulba (film 2009)|Taras Bulba]]'' z roku 2009,
=== włoskim ===
* ''[[Bitwa pod Wiedniem (film)|Bitwa pod Wiedniem]]'' z roku 2012.
{{Przypisy|2}}
== Notatki ==
<references group="notatka"/>
== Husaria to wojownik ktury siedział se skrzydelkami i bil sie na koniu ==
== Zobacz też ==
{{commonscat|Polish Winged Hussars|Husaria}}
* [[Szlak Husarii Polskiej]]
== Bibliografia ==
* Zbigniew Bocheński – ''Ze studiów nad polską zbroją husarską''. [w:] „Rozprawy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie” t. VI (1960).
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Brzezinski | imię=Richard | nazwisko2=Vuksic | imię2=Velimir| tytuł=Polish winged hussar, 1500-1775 | data=2005 | wydawca=Osprey | miejsce=Oxford | isbn=1-84176-650-X | strony=}}
* Jan S. Bystroń – ''Dzieje obyczajów w dawnej Polsce'', Warszawa 1932.
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Cichowski | imię=Jerzy | nazwisko2= Szulczyński | imię2=Andrzej | tytuł=Husaria | data=1981 | wydawca=Wyd. Ministerstwa Obrony Narodowej | miejsce=Warszawa | isbn=83-11-06568-3 | strony=}}
* Piotr Drożdż – ''Orsza 1518'', seria: „Historyczne bitwy”, Bellona, Warszawa 2000.
* ''Galeria „Broń i barwa w Polsce”. Przewodnik'', Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2004.
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Gembarzewski | imię=Bronisław | tytuł=Husarze: ubiór, oporządzenie i uzbrojenie: 1500-1775 | data=1999 | wydawca=Wydawnictwo Arkadia | miejsce=Warszawa | isbn=83-88055-01-1}}
* {{cytuj książkę |autor=Jan Gintel (wybór) |tytuł=Cudzoziemcy o Polsce: Relacje i opinie, Tom pierwszy: wiek X-XVII |wydawca=Wydawnictwo literackie |miejsce=Kraków |rok=1971}}
* Krystyna Kaczmarek, Remigiusz Kaczmarek, Romuald Kaczmarek, [[Jan III Sobieski|Jan Sobieski]] jako żołnierz i wódz we współczesnej mu grafice, cz. 2, [["Wychowanie Techniczne w Szkole (z Plastyką)"]], 2005, nr 2, s. 39-42.
* Romuald Kaczmarek, Jan Sobieski jako żołnierz i wódz we współczesnej mu grafice, cz. 1, [["Wychowanie Techniczne w Szkole (z Plastyką)"]], 2005, nr 1, s. 26-29.
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Kwaśniewicz | imię=Włodzimierz| tytuł=Leksykon broni białej i miotającej | data=2003 | wydawca=Bellona | miejsce=Warszawa | isbn=83-11-09617-1 | strony=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Nagielski | imię=Mirosław | tytuł=Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem” (1648-1651) | data=1999 | wydawca=„Viking” | miejsce=Warszawa | isbn=83-912638-0-0 | strony=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Pasek | imię=Jan Chryzostom | autor link=Jan Chryzostom Pasek | tytuł=Pamiętniki | data=1987 | wydawca=Państwowy Instytut Wydawniczy | miejsce=Warszawa | isbn=83-06-01577-0 | strony=}}
* [[Leszek Podhorodecki]] – ''Chocim 1621'', seria: „Historyczne bitwy”, MON, 1988.
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Sawicka | imię=Zuzanna | tytuł=Koń w życiu szlachty w XVI-XVIII w | data=2002 | wydawca=Wyd. A. Marszałek | miejsce=Toruń | isbn=83-7174-839-6 | strony=}}
* Janusz Sikorski (red) – ''Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864'', t. 1.
Fenomen husarii
* {{cytuj książkę |autor=Radosław Sikora |tytuł=Fenomen husarii |wydawca=Instytut Wydawniczy Erica |rok=2013 |isbn=978-83-62329-92-2}}
* [[Radosław Sikora]] ''Kłuszyn'' 1610. Wyd. I. Warszawa: ERICA, 2010, s. 160. ISBN 978-83-62329-05-2.
* Radosław Sikora „Z dziejów husarii”, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2010.
* Jerzy Teodorczyk – ''Bitwa pod Gniewem 22.IX – 29 IX 1626, pierwsza porażka husarii''. [w:] „Studia i materiały do Historii Wojskowości”, t. XII, Warszawa 1966.
* Robert Szcześniak – ''Kłuszyn 1610'', seria: „Historyczne bitwy”. Bellona, Warszawa 2008. (wyd. II).
* [[Henryk Wisner]] – ''Kircholm 1605'', seria: „Historyczne bitwy”, MON, Warszawa 1987. (wyd. I).
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Żygulski (junior) | imię=Zdzisław | tytuł=Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu | data=1982 | wydawca=PWN | miejsce=Warszawa | isbn=83-01-02515-8 | strony=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Żygulski (junior) | imię=Zdzisław | tytuł=Broń wodzów i żołnierzy | data=1998| wydawca=Kluszczyński | miejsce=Kraków | isbn= | strony=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko=Żygulski (junior) | imię=Zdzisław | autor=| tytuł=Husaria polska | data=2000 | wydawca=„Pagina” | miejsce=Warszawa | isbn=8386951314 | strony=}}
{{Wojsko I Rzeczypospolitej}}
{{Symbole narodowe Polski}}
[[Kategoria:Jazda I Rzeczypospolitej]]
[[Kategoria:Jeździectwo]]
[[Kategoria:Symbole narodowe Polski]]
{{Link FA|be-x-old}}
{{link GA|ru}}
| 