|
| język=asturyjski|przymiotnik2=asturyjskiego|wikisłownik=Język asturyjski
}}
'''Język asturyjski''' ( ast. asturianu lub bable) – jeden z [[język (mowa)|języków]] [[języki zachodnioromańskie|zachodnioromańskich]]. Używany jest on w [[Hiszpania|hiszpańskich]] prowincjach [[Prowincja León (kraina w Hiszpanii)|León]], [[Asturia]], [[Prowincja Zamora|Zamora]] i [[SalamancaProwincja Salamanka|Salamanka]] oraz w [[Portugalia|portugalskiej]] prowincji [[Miranda do Douro]].
Język ten wykształcił się z [[łacina|łaciny]], jednocześnie wchłaniając wiele cech języków przedromańskich, którymi mówiono na obszarach należących do starożytnego plemienia Asturyjczyków.
Od roku [[1980]] prowadzone są usilne starania, aby chronić i promować język asturyjski. W [[1994]] roku w Hiszpanii około 100 tysięcy osób używało asturyjskiego jako pierwszego języka, a następne 450 tysięcy – jako drugiego języka. Mimo to sytuacja tego języka jest dramatyczna – w ciągu ostatnich 100 lat znacząco zmalała jego liczba użytkowników. W przeciwieństwie do wielu innych języków Hiszpanii nie ma on statusu języka oficjalnego, a jedynie status języka regionalnego lub mniejszościowego. [[Portugalia]] powzięła dodatkowe środki, by ten język przetrwał – oficjalnie uznała go jako [[język mirandyjski]] i wprowadziła jego nauczanie w szkołach.
Pod koniec dwudziestego wieku Akademia Języka Asturyjskiego podjęła usilne starania, by dostarczyć materiały pomocne w zachowaniu tej mowy – przeprowadzono kodyfikację, wydano słowniki, leksykony gramatyczne, zaczęto publikować w nim czasopisma. Nowa generacja asturyjskich pisarzy zaczęła tworzyć swe dzieła w tym języku, przede wszystkim dzięki różnym formom pomocy finansowej udzielanej przez rząd regionalny. Dzięki temu język ten ma dużą szansę na przetrwanie.
Asturyjski jest językiem bardzo bliskim [[język hiszpański|hiszpańskiemu]] ([[język kastylijski|kastylijskim]]), czy [[język galicyjski|galicyjskiemu]].
=== Ortografia ===
W latach 80. XX w. [[Akademia Języka Asturyjskiego]] znormalizowała pisownię języka asturyjskiego, upodabniając ją do [[język kastylijski|języka kastylijskiego]]. Przez to niemal wszystkie reguły stosowane w standardowym hiszpańskim są stosowane.
== Asturyjski w porównaniu z hiszpańskim ==
=== Podobieństwa ===
[[Plik:Jezyki i dialekty Polwyspu Iberyjskiego.JPG|thumb|290px|Języki i dialekty Półwyspu Iberyjskiego]]
[[Plik:Jezyki i dialekty Polwyspu Iberyjskiego.JPG|thumb|Języki i dialekty Półwyspu Iberyjskiego]]
Język asturyjski jest zbliżony do języka hiszpańskiego – posiadają mniej więcej 85% wspólnego słownictwa oraz bardzo podobną gramatykę. Dodatkowo, niemal wszystkie osoby posługujące się asturyjskim biegle władają językiem kastylijskim. Język asturyjski jest raczej starym dialektem j. hiszpańskiego, niż odrębnym językiem. Jednak uważano go za język ze względów politycznych (partie regionalne).
=== Różnice w słownictwie ===
Istnieją pewne słowa, które różnią się tematem w obu językach. Zdarza się też, że używa się obu tematów w każdym z języków, ale w jednym częściej niż w innym.
{| class="wikitable"
! Język hiszpański !! Język asturyjski !! Znaczenie
|-
| tener || haber || "mieć" (w asturyjskim również jako czasownik posiłkowy)
|-
| llegar || aportar || "dojechać"
|}
=== Różnice w gramatyce ===
==== Rodzajniki ====
Rodzajniki określone są takie same w obu językach. Wyjątek: hiszp. ''las'' – ast. ''les''.
==== Przyimki ====
* Przyimki hiszpańskie z rodzajnikiem
{| class="wikitable"
! przyimek/rodzajnik !! el
|-
| a || al
|-
| de || del
|}
* Przyimki asturyjskie z rodzajnikiem
{| class="wikitable"
! przyimek/rodzajnik !! el !! lo !! la !! los !! les !! un !! una
|-
| con || col || || cola || colos || coles || ||
|-
| de || del || || || || || ||
|-
| en || nel || || na || nos || nes || nún || nuna
|-
| para || pal || || || || || ||
|-
| por || pol || polo || pola || polos || poles || ||
|}
Przyimek ''de'' w języku asturyjskim skraca się do ''d''' przed samogłoską.
Przyimek ''en'' w języku asturyjskim skraca się do ''n''' przed samogłoską.
==== Rzeczownik ====
* Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju męskiego liczby pojedynczej, zakończone w hiszpańskim na ''-o'', mają w asturyjskim końcówkę ''-u'': hiszp. ''nuevo, consejo'' – ast. ''nuevu, conseyu''. Liczba mnoga w obu językach ma końcówkę ''-os''.
* Rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego liczby pojedynczej, zakończone w hiszpańskim na ''-a'', mają i w asturyjskim końcówkę ''-a''. Natomiast liczba mnoga w hiszpańskim ma końcówkę ''-as'', w asturyjskim ''-es'': hiszp. ''abiertas'' – ast. ''abiertes''. Przy czym, jeżeli w hiszpańskim wyraz kończy się na ''-icas'', w asturyjskim ma odpowiednik zakończony ''-iques''.
==== Czasownik ====
* Odmiana "być". Formy czasownika "być", które w hiszpańskim zaczynają się na ''est-'', w asturyjskim zaczynają się na ''t-'': hiszp. ''estar'' – ast. ''tar''.
{| class="wikitable"
! Język hiszpański !! Język asturyjski !! Forma gramatyczna
|-
| ser || ser || bezokolicznik
|-
| es || ye || czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba
|}
* Odmiana "móc"
{| class="wikitable"
! Język hiszpański !! Język asturyjski !! Forma gramatyczna
|-
| puede || pue || czas teraźniejszy, l. pojedyncza, 3. osoba
|-
| pueden || puen || czas teraźniejszy, l. mnoga, 3. osoba
|}
* Imiesłowy przeszłe:
** Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na ''-ado'' itp., w asturyjkim kończą się na ''-áu'', zaś w liczbie mnogiej ''-aos'': hiszp. ''probado'' (l.mn. ''probados'') – ast. ''probáu'' (l.mn. ''probaos''). Z kolei imiesłowy rodzaju żeńskiego zakończone w hiszpańskim na ''-ada'' itp., w asturyjskim mają tę samą końcówkę, zaś w liczbie mnogiej ''-aes''. Przy odmianie ze słowem posiłkowym ''haber'' (ast. ''tener''), imiesłów przeszły w asturyjskim ma końcówkę ''-ao'': hiszp. ''ha probado'' -ast. ''tien probao''
==== Spójniki ====
{| class="wikitable"
! Język hiszpański !! Język asturyjski !! Znaczenie
|-
| sino || sinón || "ale"
|}
==== Przysłówki ====
{| class="wikitable"
! Język hiszpański !! Język asturyjski !! Znaczenie
|-
| como || como || "jak"
|-
| sólo || nomás || "tylko", "jedynie"
|-
| también || tamién || "także"
|}
==== Zaimki ====
W języku asturyjskim przed zaimkiem dzierżawczym daje się rodzajnik określony: hiszp. ''su, sus'' – ast. ''el/la so, los/les sos''.
=== Różnice w ortografii ===
* Tam, gdzie w źródłosłowach łacińskich jest połączenie ''-ct-'', hiszpańskiej literze ''c'' w połączeniach ''-ct-'' odpowiada w słowach asturyjskich ''u'': hiszp. ''efecto'' – ast. ''efeutu'' (łac. ''effectus'').
* Hiszpańskiej literze ''g'' przed ''e'' lub ''i'' odpowiada w słowach asturyjskich ''x'': hiszp. ''algebraica'' – ast. ''alxebraica''.
* Hiszpańskiej literze ''l'' przed samogłoskami często odpowiada podwójne ''l'' w słowach asturyjskich: hiszp. ''relación, lengua'' – ast. ''rellación, llingua''. Trudno jednak sformułować jakąś regułę co do tej odpowiedniości. Na pewno nie podwaja się ''l'' w rodzajnikach ani w końcówkach ''-les'' liczby mnogiej.
Przyrostki:
=== Inne różnice ===
* Przyrostki:
{| class="wikitable"
! Język hiszpański !! Język asturyjski !! Uwagi
== Dialekty języka asturyjskiego ==
W języku asturyjskim występują trzy główne [[dialekt]]y – centralny ("Bable", ast. ''d'asturianu central''), zachodni (ast. ''d'asturianu occidental'') i wschodni (ast. ''d'asturianu oriental''). Czasem dodaje się tutaj dialekt leoński, który jednak często uważany jest za wariant [[język hiszpański|hiszpańskiego]].
Ze 100 tysięcy ludzi używających asturyjskiego jako pierwszego języka, 50 tys. posługuje się dialektem centralnym, 30 tys. zachodnim, a 20 tys. – wschodnim.
=== Modlitwa "Ojcze nasz" w różnych dialektach języka asturyjskiego ===
Poniżej znajduje się modlitwa "Ojcze nasz" po asturyjsku, w jego trzech różnych dialektach oraz dla porównania – po [[język hiszpański|hiszpańsku]].
==== Asturyjski, dialekt zachodni ====
Pai nuesu que tás en cielu, sentificáu seya´l tou nome. Amiye´l tou reinu, fáigase la túa voluntá lu mesmu na tierra comu´n cielu. El nuesu pan de tolus días dánuslu guoi ya perdónamus las nuesas ofensas lu mesmu que nós facemus conus que mus faltoren. Ya nun mus deixes cayere na tentación ya llíbramus del mal. Amén.
==== Asturyjski, dialekt centralny ====
Padre nuesu que tas en cielu, santificáu seya'l to nome. Amiye'l to reinu, fáigase la to voluntá lo mesmo na tierra qu'en cielu. El nuesu pan de tolos díes dánoslo güei y perdónamos les nueses ofenses lo mesmo que nós facemos colos que mos faltaren. Y nun mos dexes cayer na tentación, y llíbramos del mal. Amén.
==== Asturyjski, dialekt wschodni ====
Padre nuestru que tas en cielu, santificáu seya´l tu nome. Amiye´l tu reinu, h.ágase la tu voluntá lu mesmu ena tierra qu´en cielu. El nuestru pan de tolus días dánuslu güei y perdónanus las nuestras tentaciones lu mesmu que nosotros h.acemus colus que nus faltaren. Y nun nus dexes cayer ena tentación, y líbranus del mal. Amén.
==== Hiszpański ====
Padre nuestro que estás en los cielos, santificado sea tu nombre. Venga tu Reino. Hágase tu voluntad, así en la tierra como en el cielo. El pan nuestro de cada día, dánosle hoy y perdónanos nuestras deudas, así como nosotros perdonamos a nuestros deudores. Y no nos dejes caer en la tentación, mas líbranos del mal. Amén.
== Linki zewnętrzne ==
| 