Kraton: Różnice pomiędzy wersjami

'''Kraton''' (z [[język grecki|grec.]] ''kratos'') najstarsza, utwardzona część [[skorupa ziemska|skorupy ziemskiej]], niepodlegająca już w zasadzie fragmentacji. Największe współczesne kratony to: Sinia -– [[platforma chińska]], Angoria -– [[platforma syberyjska]], [[kraton wschodnioeuropejski]]; kratony [[kraton Konga|Kongo]], Kalahari i saharyjski, a w Ameryce m.in.: [[Laurencja (kontynent)|kraton północnoamerykański]] i amazoński. Kratony budują, obok pasów fałdowych, znaczną część powierzchni kontynentów.

Współczesne rozumienie powstawania kratonów opiera się na wykształconej w latach 60. i 70. koncepcji tzw. '''akrecji kontynentów'''. Zgodnie z tą ideą skorupa kontynentalna -– lżejsza od skorupy oceanicznej -– jest stopniowo nabudowywana wokół istniejących, sztywnych jąder kontynentalnych od momentu zainicjowania tektoniki płyt. Przypuszczalnie w okresie [[archaik|archaicznym]] wykształciły się pierwsze tego typu zalążki dla procesu akrecji, wokół których stopniowo gromadziły się masy skalne. Najstarsze znane skały kontynentalne należą do tzw. asocjacji [[granit]]owo-[[gnejs]]owej, których genezę upatruje się w przeobrażeniu pierwotnych [[skały plutoniczne|plutonicznych]] [[skały magmowe|skał magmowych]]. Procesy prowadzące do gromadzenia się skał kratonicznych są różnorakie.

* 1. Masy skalne mogą zostać przyklejone do istniejącego kontynentu, gdy w procesie [[subdukcja|subdukcji]] część materiału zostanie odkłuta (czyli odszczepiona) z płyty subdukowanej i zgromadzi się na krawędzi płyty górnej jako [[pryzma akrecyjna]].
* 2. [[Orogeneza|Powstawanie górotworów]] w myśl teorii [[geosynklina|geosynklin]] również prowadzi do nasunięcia grubej warstwy osadów oceanicznych powyżej poziomu morza, co prowadzi do zwiększenia powierzchni kontynentu.
* 3. Litosfera kontynentalna wreszcie może być uzupełniania od spodu (tzw. ''podklejanie'' litosfery) przez skały wytrącające się z [[astenosfera|astenosfery]].

O ile ten ostatni proces przyczynia się głównie do narastania ''korzeni'' płyt litosferycznych, pozostałe powodują agregację rozległych, powierzchniowych bloków skorupy -– '''[[terran]]ów''', które po złączeniu oddziela od siebie tylko wąska strefa '''[[Szew kolizyjny|szwów kolizyjnych]]'''. Z takich właśnie heterogenicznych bloków skalnych zbudowane są kratony.

Te i inne procesy doprowadziły do czasu [[proterozoik]]u do zgromadzenia się masy '''cokołów''' krystalicznych, które -– jeśli nie zostały włączone w gwałtowne procesy tektoniczne -– miały czas stwardnieć i się usztywnić. Proces konsolidowania się skał cokołu, stopniowego przykrywania ich pokrywą osadową oraz unieruchamiania istniejących uskoków i rozłamów określa się mianem '''kratonizacji'''. Efektem kratonizacji jest zwiększenie się sztywności określonej masy litosfery kontynentalnego do stopnia, który częściowo wyłącza ją z procesów tektonicznych: litosfera skratonizowana zwykle porusza się z mniejszą prędkością, jest omijana przez wielkie fale ruchów orogenicznych i działa jako tzw. ''masa oporowa'' przy gwałtownych ruchach kontynentów.

Warto zaznaczyć, że kraton nie jest ściśle nieruchomy i nieaktywny tektonicznie. Obecnie uważa się, że poszczególne partie kratonów mogą ulec odmłodzeniu, czyli zostać pobudzone do aktywności tektonicznej, najczęściej przez zmianę rozkładu naprężeń wewnątrz płyty litosferycznej. Przykładowo, zderzenie [[płyta indyjska|mikropłyty indyjskiej]] z [[płyta eurazjatycka|płytą eurazjatycką]], które spowodowało wypiętrzenie się [[Himalaje|Himalajów]], odmłodziło również leżące na północ stare góry [[Tienszan]], sfałdowane pierwotnie w [[paleozoik]]u. Istniejące pasmo fałdowe, nawet jeśli było już stare i tektonicznie nieaktywne, stanowiło wciąż osłabiony region litosfery, dzięki czemu narastające w związku z kolizją kontynentów napięcie znalazło ujście właśnie w tym obszarze. Również sfery dawnych zderzeń -– szwy kolizyjne -– czy istniejące prawdopodobnie od archaiku potężne sieci uskoków -– rozłamy wgłębne -– są regionami potencjalnej aktywności sejsmicznej, nawet gdy leżą na terenie na pozór sztywnych i tektonicznie ''martwych'' kratonów. Stare platformy i kratony mogą też pękać i rozsuwać się, jak to ma miejsce w przypadku [[Wielkie Rowy Afrykańskie|Wielkich Rowów Afrykańskich]].

1.* R. Dadlez, W. Jaroszewski: ''Tektonika'', Warszawa 1994.