Wikipedia

Ziemia: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m Wycofano edycje użytkownika 31.178.185.160 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to WTM.
Tak
Linia 1:
{{Inne znaczenia|planety}}
{{medal}}
{| class="infobox" style="width: 300px;"
{{Infobox tytuł
|Ziemia [[Plik:Earth symbol.svg|18px|Astronomical symbol of Earth]]
|kolor=LightSteelBlue
}}{{Infobox nagłówek
|[[Plik:The Earth seen from Apollo 17.jpg|200px|Kliknij obrazek, aby go powiększyć]]
|pole=style="text-align:center; background-color:#000; border-bottom:1px solid #aaa;"
}}{{Infobox nagłówek
|Charakterystyka orbity (J2000){{u|uwaga1}}
|pole=style="text-align:center; font-weight:bold; background-color:LightSteelBlue; border:1px solid #aaa;"
}}{{Infobox wiersz
|[[Średnia arytmetyczna|Średnia]] odległość<br />od Słońca
|149 598 261&nbsp;km{{r|k}}<br />(1,00000261 [[Jednostka astronomiczna|au]]){{r|standish_williams_iau}}
}}{{Infobox wiersz
| Najmniejsza odległość<br />od Słońca (w [[peryhelium]])
| 147 098 291&nbsp;km{{r|k}}<br />(0,98329134 [[Jednostka astronomiczna|au]]){{r|standish_williams_iau}}
}}{{Infobox wiersz
| Największa odległość<br />od Słońca (w [[aphelium]])
| 152 098 233&nbsp;km{{r|k}}<br />(1,01671388 [[Jednostka astronomiczna|au]]){{r|standish_williams_iau}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Obwód (geometria)|Obwód]] orbity
| 939 887 974&nbsp;km{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Ekscentryczność (fizyka)|Mimośród]]
| 0,01671123{{r|k|standish_williams_iau}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Rok gwiazdowy]]
| 365,256363004 [[dzień|dnia]]{{r|IERS1}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Synodyczny okres obiegu|Obieg synodyczny]]
| nie dotyczy
}}{{Infobox wiersz
| Średnia prędkość<br />orbitalna
| 29,783&nbsp;km/[[sekunda|s]]{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| Maks. [[prędkość]]
| 30,29&nbsp;km/s{{r|earth_fact_sheet}}
}}{{Infobox wiersz
| Min. prędkość
| 29,29&nbsp;km/s{{r|earth_fact_sheet}}
}}{{Infobox wiersz
| Nachylenie orbity<br />względem [[ekliptyka|ekliptyki]]
| 0,00005[[Stopień (kąt)|°]]{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Satelita|Satelity naturalne]]
| 1 ([[Księżyc]])
}}{{Infobox nagłówek
| Charakterystyka fizyczna
| pole=style="text-align:center; font-weight:bold; background-color:LightSteelBlue; border:1px solid #aaa;"
}}{{Infobox wiersz
| [[Promień równikowy]]
| 6378,1366&nbsp;km{{r|IERS1}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Promień biegunowy]]
| 6356,8&nbsp;km{{r|earth_fact_sheet}}
}}{{Infobox wiersz
| Przeciętny [[Promień (geometria)|promień]]
| 6371,0&nbsp;km{{r|earth_fact_sheet}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Spłaszczenie]]
| 0,003352820 (1/298,25642{{r|IERS1}})
}}{{Infobox wiersz
| Obwód [[równik]]owy
| 40 075,014&nbsp;km{{u|uwaga2}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Pole powierzchni|Powierzchnia]]{{r|Pidwirny-t80|cia}}
|
510 072 000 [[kilometr#Kilometr kwadratowy|km²]]<br />
148 940 000&nbsp;km² lądu (29,2%)<br />
361 132 000&nbsp;km² wody (70,8%)
}}{{Infobox wiersz
| [[Objętość (matematyka)|Objętość]]
| 1,083206916846×10<sup>12</sup> [[kilometr|km³]]{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[masa (fizyka)|Masa]]
| 5,97219×10<sup>24</sup> kg{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Gęstość]]
| 5,513 [[gram|g]]/[[centymetr sześcienny|cm³]]{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Przyspieszenie ziemskie]] średnie
| 9,80665&nbsp;m/s²{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[Prędkość ucieczki]]
| 11,19&nbsp;km/s{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| Średnia [[prędkość kątowa]]
| 7,2921150(1)×10<sup>−5</sup> [[radian|rad]]/[[sekunda|s]]{{r|IERS}}
}}{{Infobox wiersz
| Nachylenie równika<br />względem<br />płaszczyzny orbity
| 23,4393[[Stopień (kąt)|°]]{{r|k}}
}}{{Infobox wiersz
| [[deklinacja (astronomia)|Deklinacja]]
| 90°
}}{{Infobox wiersz
| [[Albedo]]
| 0,367
}}{{Infobox wiersz
| [[Temperatura]]<br />powierzchni
|2=<table cellspacing="0" cellpadding="0" align ="center" width="100%" style="font-size: 90%;">
<tr>
<th>min.{{r|k}}</th>
<th>[[średnia|śred.]]</th>
<th>maks.{{r|k}}</th>
</tr>
<tr align ="left">
<td>185 [[kelwin|K]]<br />-88 [[Skala Celsjusza|°C]]</td>
<td>288 K<br />15&nbsp;°C</td>
<td>331 K<br />58&nbsp;°C</td>
</tr>
</table>
}}
{{Infobox wiersz
| [[Ciśnienie atmosferyczne]]<br />na poziomie morza
| 101,325 [[Paskal|kPa]]
}}{{Infobox nagłówek
| Skład [[atmosfera|atmosfery]]{{r|earth_fact_sheet}}{{u|uwaga3}}
| pole=style="text-align:center; font-weight:bold; background-color:LightSteelBlue; border:1px solid #aaa;"
}}{{Infobox wiersz
| [[Azot]] | 78,084%
}}{{Infobox wiersz
| [[Tlen]] | 20,946%
}}{{Infobox wiersz
| [[Argon]] | 0,934%
}}{{Infobox wiersz
| [[Dwutlenek węgla]]<br /><small>(wg [[krzywa Keelinga|krzywej Keelinga]] w 2015 r.)</small> | 0,0400%{{r|NASA factsheet}}
}}
|}
'''Ziemia''' ([[łacina|łac.]]: ''Terra'', ''Tellus''; [[Język grecki|gr.]]: ''Γαῖα'', [[Transkrypcja (językoznawstwo)|trb.]]: ''Gaja'') – trzecia, licząc od [[Słońce|Słońca]], oraz piąta pod względem wielkości [[planeta]] [[Układ Słoneczny|Układu Słonecznego]]. Pod względem [[Średnica|średnicy]], [[masa (fizyka)|masy]] i [[gęstość|gęstości]] jest to największa [[planeta skalista]] Układu Słonecznego. Ziemia jest zamieszkana przez miliony [[Gatunek (biologia)|gatunków]], w tym przez [[Człowiek rozumny|człowieka]]{{r|may}}. Jest jedynym znanym miejscem we [[Wszechświat|Wszechświecie]], w którym występuje [[życie]]{{r|The Limits of Organic Life}}. Wg danych zebranych metodą [[datowanie izotopowe|datowania izotopowego]], planeta uformowała się ok. 4,54 ± 0,05 mld lat temu{{r|age_earth|USGS age|DalrympleBrent2001|Manhesa1980}}.
 
W ciągu pierwszego miliarda lat po uformowaniu się Ziemi wewnątrz jej oceanów [[Pochodzenie życia|pojawiło się życie]]. Z żyjących na Ziemi organizmów żywych składa się [[biosfera]], która wpływa na jej [[Atmosfera|atmosferę]], [[Hydrosfera|hydrosferę]], [[Litosfera|litosferę]] i inne [[czynniki abiotyczne]] planety, umożliwiając rozwój i wzrost liczby organizmów [[aerob]]owych i [[anaerob]]owych oraz powstanie [[Ozonosfera|ozonosfery]]. Rozwój życia na lądzie i w wodzie umożliwiła powłoka ozonowa oraz [[ziemskie pole magnetyczne]], zmniejszając natężenie [[Ultrafiolet|promieniowania ultrafioletowego]]{{r|HarrisonHester2002}}, oraz [[magnetosfera]], odbijająca cząstki [[wiatr słoneczny|wiatru słonecznego]] i [[promieniowanie kosmiczne|promieniowania kosmicznego]]. [[Ekosfera|Dystans dzielący Słońce od Ziemi]], [[Geofizyka|jej właściwości fizyczne]] oraz [[Historia Ziemi|jej historia geologiczna]] są najważniejszymi czynnikami, które pozwoliły organizmom żyć i [[ewolucja|ewoluować]]. [[Różnorodność biologiczna]] Ziemi nieustannie powiększa się, chociaż w dziejach życia Ziemi proces ten był kilkukrotnie przerywany, kiedy miało miejsce [[masowe wymieranie]] gatunków{{r|Sahney2010}}. Pomimo że naukowcy szacują, że ok. 99% [[Gatunek (biologia)|gatunków]] organizmów żywych (ok. 5 mld){{r|The Biology of Rarity}} kiedykolwiek zamieszkujących Ziemię uważa się za [[wymieranie|wymarłe]]{{r|Watching|NYT Prehistory}}, wciąż mieszka na niej ok. 10-14 mln gatunków{{r|may|Biodiversity and Evolution}}, z czego 1,2 mln zostało udokumentowanych{{r|NCBI how many species}}.
 
[[Litosfera]] Ziemi dzieli się na kilkanaście [[Płyta tektoniczna|płyt tektonicznych]], które przesuwają się względem siebie w ciągu okresów trwających nawet [[Tabela stratygraficzna|przez wiele milionów lat]]. W ich trakcie dochodzi do [[Wędrówka kontynentów|znacznej zmiany położenia kontynentów]]. Powierzchnię w 70,8% zajmuje woda [[wszechocean]]u zawarta w [[Morze|morzach]] i [[ocean]]ach; pozostałe 29,2% stanowią [[kontynent]]y i [[Wyspa|wyspy]], na powierzchni których znajdują się jeziora oraz inne źródła wody tworzące [[hydrosfera|hydrosferę]]. Niezbędnej do życia na Ziemi [[Woda|wody]] w stanie ciekłym nie wykryto na powierzchni innych ciał niebieskich{{u|uwaga4}}{{u|uwaga5}}. [[Budowa Ziemi|Wnętrze Ziemi]] pozostaje aktywne; składa się z grubego i w dużej mierze stałego [[płaszcz ziemski|płaszcza]], płynnego [[jądro Ziemi|jądra]] [[Jądro zewnętrzne|zewnętrznego]] (generującego [[pole magnetyczne]]) oraz składającego się z [[żelazo|żelaza]] stałego [[Jądro wewnętrzne|jądra wewnętrznego]]. [[Strefa podbiegunowa|Strefy podbiegunowe]] Ziemi są pokryte lodem wchodzącym w skład [[Lądolód antarktyczny|pokrywy lodowej Antarktydy]] ([[biegun południowy]]), [[Lądolód grenlandzki|pokrywy lodowej Grenlandii]] i [[lód morski|lodu morskiego]], w tym arktycznego [[Pak lodowy|paku lodowego]] ([[biegun północny]]).
 
Ziemia [[Grawitacja|oddziałuje grawitacyjnie]] z innymi ciałami w [[Przestrzeń kosmiczna|przestrzeni kosmicznej]], zwłaszcza z [[Księżyc]]em i [[Słońce]]m. Planeta wykonuje jedno okrążenie wokół Słońca raz na każde 366,256 obrotów wokół własnej osi. Czas jednego okrążenia wokół Słońca nazywa się [[Rok gwiazdowy|rokiem gwiazdowym]] i odpowiada 365,256 dniom [[Czas słoneczny|czasu słonecznego]]{{u|uwaga6}}. [[Nachylenie osi]] Ziemi do prostej prostopadłej do płaszczyzny [[Orbita|orbity]] wynosi 23,44°, co prowadzi do rocznych wahań oświetlenia, które powodują m.in. występowanie na jej powierzchni [[Pora roku|pór roku]], które tworzą [[rok zwrotnikowy]]{{r|Global Earth Physics}}. Wokół Ziemi krąży jeden [[naturalny satelita]] – [[Księżyc]]. Jego oddziaływanie grawitacyjne na Ziemię wywołuje [[pływy morskie]], spowalnia jej rotację oraz stabilizuje kąt nachylenia osi obrotu względem orbity. Przypuszcza się, że orbituje on wokół Ziemi od ok. 4,53 mld lat. Bombardowanie przez [[Kometa|komety]] we wczesnej historii Ziemi przyczyniło się do powstania oceanów{{r|comet}}, a upadki pojedynczych [[planetoida|planetoid]] mogły prowadzić do niektórych [[Masowe wymieranie|masowych wymierań]].
 
Około [[Ludność świata|7,3 mld]] [[Człowiek rozumny|ludzi]] zamieszkujących Ziemię{{r|Current World Population}} jest zależnych od jej [[biosfera|biosfery]] i [[minerał]]ów. [[Zasoby naturalne]] skorupy ziemskiej i umiejętność ich przetworzenia zapewniają przetrwanie m.in. globalnej populacji ludzkiej. Populacja ta podzielona jest politycznie na około 200 [[Suwerenność|suwerennych]] [[Państwo|państw]]; ich mieszkańcy komunikują się między sobą drogą dyplomacji, konfliktów, podróży i [[środek komunikacji|środków komunikacji]]. W [[Kultura|kulturze]] ludzkiej wykształciły się różne poglądy na temat planety, takie jak [[personifikacja]] w postaci bóstwa, wiara, że [[Towarzystwo Płaskiej Ziemi|Ziemia jest płaska]], oraz idea świata jako wrażliwego, [[Hipoteza Gai|zintegrowanego środowiska]]. Człowiek po raz pierwszy umownie opuścił Ziemię w 1961, kiedy [[Jurij Gagarin]] wyleciał [[Lot orbitalny|lotem orbitalnym]] na około 2 godziny (jedno okrążenie) nieco ponad jej atmosferę, a w 1969 [[Neil Armstrong]] i [[Buzz Aldrin]] jako pierwsi wylądowali na powierzchni innego ciała niebieskiego – Księżyca.
 
Na ogół przewiduje się, że za około 7,59 mld lat planeta zostanie wchłonięta przez atmosferę Słońca i ulegnie zniszczeniu{{r|sun_future_schroder}}.
 
== Historia Ziemi ==
{{Osobny artykuł|Tabela stratygraficzna}}
 
=== Powstanie Ziemi ===
{{Główny artykuł|Historia Ziemi}}
[[Plik:NASA-JPL-Caltech - Double the Rubble (PIA11375) (pd).jpg|thumb|282x282px|Wizja artystyczna powstania Układu Słonecznego]]
 
Ziemia oraz pozostałe [[Planeta|planety]] Układu Słonecznego powstały 4,54 ± 0,05 mld lat temu{{r|age_earth|USGS age|DalrympleBrent2001|Age}} z [[Mgławica|mgławicy]] słonecznej – obłoku gazu i pyłu, który podczas powstawania Słońca przekształcił się w dysk. Z owego dysku miały powstać wszystkie planety oraz planetoidy.
 
Najstarszy materiał znaleziony w Układzie Słonecznym powstał 4,5672 ± 0,0006 mld lat temu{{r|BowringHoush1995}}. Wnioskuje się, że mniej więcej w tym samym czasie miało miejsce zjawisko [[akrecja (astronomia)|akrecji]], podczas którego powstawała Ziemia.
 
[[Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego|Powstanie i ewolucja ciał Układu Słonecznego]] dokonywały się równocześnie ze Słońcem. Zgodnie z hipotezą mgławicy słonecznej, w wyniku [[zapadanie grawitacyjne|zapadania grawitacyjnego]] kurczyły się [[obłok molekularny|obłoki molekularne]], które zaczęły się spłaszczać i obracać, tworząc [[dysk protoplanetarny]]. Z niego, równocześnie z gwiazdą, utworzyły się planety.
 
Według [[Historia poglądów dotyczących powstania i ewolucji Układu Słonecznego#Hipoteza mgławicy słonecznej|hipotezy nebularnej]] [[planetozymal]]e formowały się m.in. przez działanie grawitacji. Masa Ziemi powiększała się przez 10–20 mln lat na skutek jej kolizji z innymi obiektami{{r|Quingzhu2002}}.
 
Powstanie Księżyca wciąż pozostaje tematem dyskusji. Według [[Teoria wielkiego zderzenia|teorii wielkiego zderzenia]], nastąpiła kolizja planety z obiektem wielkości [[Mars]]a i masie 1/10 masy Ziemi, nazywanym czasami [[Teoria wielkiego zderzenia|Theą]]{{r|CanupAsphaugh2001}}. Część masy tego ciała zintegrowała się z Ziemią, a niektóre odłamki uleciały w przestrzeń kosmiczną. Następnie, według [[Hipoteza|hipotezy roboczej]], z części odłamków i fragmentów skorupy ziemskiej wyrzuconych przy zderzeniu w kosmos (niewiele później od Ziemi, ok. 4,53 mld lat temu), uformował się Księżyc{{r|pmid11507633|pmid17008213|Kleine2005}}. Tak jak w przypadku Ziemi, powstał on w procesie akrecji{{r|Controversial Moon Origin Theory}}.
 
Około 3,8–4,1 mld lat temu miał miejsce okres zwany [[Wielkie Bombardowanie|Wielkim Bombardowaniem]], podczas którego doszło do zderzenia licznych [[planetoida|planetoid]] z Księżycem i planetami skalistymi Układu Słonecznego, co doprowadziło do zmian w wyglądzie znacznej części powierzchni Księżyca oraz w mniejszym stopniu w wyglądzie Ziemi. Początkowe bombardowanie przez [[Planetoida|planetoidy]] spowodowało, że powłoka zewnętrzna Ziemi była w fazie płynnej.
 
=== Historia geologiczna ===
[[Odgazowanie]]{{r|Turner1989}} i aktywność [[wulkan]]iczna wytworzyły pierwotną atmosferę. [[Skraplanie|Skraplająca]] się [[para wodna]], wraz z lodem i wodą płynną pochodzącymi z [[Planetoida|planetoid]], [[Protoplaneta|protoplanet]], [[Kometa|komet]] i [[Obiekt transneptunowy|transneptunów]], doprowadziła do [[Woda#Pochodzenie wody na Ziemi|powstania ziemskich oceanów]]{{r|comet}}. Według [[Paradoks słabego, młodego Słońca|tego modelu]] atmosferyczne gazy cieplarniane chroniły oceany przez zlodowaceniem, kiedy [[Jasność Słońca|całkowita energia]] emitowana przez formujące się Słońce wynosiła 70% energii emitowanej współcześnie{{r|Our Changing Sun}}. Około 3,5 mld lat temu powstało [[ziemskie pole magnetyczne]], które pomogło zapobiec zaniknięciu atmosfery przez działanie wiatru słonecznego{{r|oldest magnetic field}}. Akumulacja pary wodnej i innych gazów w atmosferze doprowadziła do powstania gęstych [[Chmura|chmur]], które przysłoniły promieniowanie słoneczne i wyzwoliły opady deszczu. W ten sposób płynna powierzchnia Ziemi zaczęła stygnąć, [[Przemiana fazowa|formując]] [[Skorupa ziemska|skorupę]] w postaci ciała stałego{{r|Pre-biotic Earth}}.
 
W [[eon]]ie [[hadeik]]u planeta praktycznie pozbawiona była suchego lądu{{r|Processes on the early Earth}}. W kolejnych erach powierzchnia obszarów wznoszących się ponad poziom morza stopniowo wzrastała. W ciągu ostatnich 2 mld lat powierzchnia wszystkich kontynentów zwiększyła się dwukrotnie{{r|ward_brownlee}}. Według [[Tektonika płyt|teorii tektoniki płyt]] proces kształtowania się powierzchni powodował w skali setek milionów lat nieustanny rozpad i ponowne formowanie [[kontynent]]ów. Kontynenty te formowały się wskutek [[tektonika płyt|tektoniki płyt]], procesu napędzanego przez ciągły ubytek ciepła z wnętrza Ziemi. Według [[tabela stratygraficzna|tabeli stratygraficznej]], wskutek [[Wędrówka kontynentów|migracji płyt litosferycznych]] trzykrotnie powstawał, a następnie rozpadał się [[superkontynent]]. Około 750 mln lat temu rozpadła się [[Rodinia]], jedna z najstarszych tego typu formacji. Później kontynenty złączyły się ponownie i w okresie 600-540 mln lat temu istniał superkontynent [[Pannocja]]. Następnie powstała [[Pangea]], która rozpadła się ok. 180 mln lat temu{{r|Murphy1965}}.
 
Około 3,2 mln lat temu nasiliły się wahania klimatu – po fali zimna ([[Zlodowacenie|glacjał]]) następowało ocieplenie ([[interglacjał]]). [[Strefa podbiegunowa|Strefy podbiegunowe]] przechodziły cykle zlodowacenia i [[Topnienie|topnienia]], powtarzające się co 40 000–100 000 lat (zlodowacenia trwały od 100 000 do 300 000 lat, a interglacjały od 15 000 do 220 000 lat). Taka sytuacja utrzymywała się przez całą epokę [[Plejstocen|plejstoceńską]]. Ponieważ przez znaczną część swojej historii planeta prawdopodobnie pozbawiona była (lub miała niewielką ilość) lodu, epoka ta nazywana jest również [[Epoka lodowa|epoką lodową]]. [[Zlodowacenie północnopolskie|Ostatnie zlodowacenie]] zakończyło się 10 000 lat temu{{r|Paleoclimatology}}. Od tego czasu Ziemia jest w okresie interglacjału, w epoce [[holocen]]u{{r|Paleoclimatology}}.
 
=== Historia życia ===
{{Główny artykuł|Historia życia na Ziemi}}
[[Plik:Phylogenetic tree.svg|thumb|318x318px|[[Drzewo filogenetyczne|Filogenetyczne drzewo]] życia na Ziemi wykonane na podstawie analizy [[rRNA]]]]
Spekuluje się, że ok. 4 mld lat temu wysokoenergetyczne [[reakcja chemiczna|reakcje chemiczne]] doprowadziły do powstania samoreplikujących się cząsteczek; jedna z [[Cząsteczka|cząsteczek]] uzyskała możliwość powielania samej siebie, zapoczątkowując życie na planecie. W ciągu następne pół miliarda lat miał powstać [[Ostatni uniwersalny wspólny przodek|wspólny przodek]] wszystkich żyjących obecnie na Ziemi organizmów{{r|Chemical Evolution|pmid10710791}}.
 
Pierwotnie wszystkie organizmy żywe były cudzożywne. Podstawą ich rozwoju była energia chemiczna. Rozwój [[Fotosynteza|fotosyntezy]] u niektórych [[Prokarionty|prokariotów]] umożliwiał im wykorzystanie energii słonecznej jako źródła energii; wydalany przez nie [[tlen]] gromadził się w atmosferze i w związku z oddziaływaniem wysokoenergetycznego promieniowania słonecznego doprowadził do powstania w jej górnej warstwie powłoki [[ozon]]u (odmiany [[Alotropia|alotropowej]] tlenu, O<sub>3</sub>){{r|NYT Oxygen}}. W wyniku wchłaniania mniejszych [[Komórka|komórek]] przez większe w procesie [[Teoria endosymbiozy|endosymbiozy]], rozwinęły się [[eukarionty]]{{r|BerknerMarshall1965}}. Prawdziwe organizmy wielokomórkowe powstały, kiedy komórki tworzące [[Kolonia (biologia)|kolonie]] stawały się coraz bardziej wyspecjalizowane.
 
Organizmy żywe skolonizowały powierzchnię Ziemi wspomagane przez warstwę ozonową wchłaniającą szkodliwe [[Ultrafiolet|promieniowanie ultrafioletowe]]{{r|NASA astrobiologists}}. Najstarszymi znalezionymi [[skamieniałości]]ami świadczącymi o istnieniu [[życie|życia]] jest [[Substancja biogenna|biogenny]] [[grafit]] pochodzący ze [[Metasedyment|skał metaosadowych]] powstałych 3,7 mld lat temu w zachodniej [[Grenlandia|Grenlandii]]{{r|Ohtomo2015}}, oraz skamieniałości [[Mata mikrobialna|maty drobnoustrojowej]] (ang. ''microbial mat'') znalezionej w [[piaskowiec|piaskowcu]] w zachodniej [[Australia|Australii]]{{r|AP microbial|Noffke2015}}.
 
W latach 60. XX w. zaproponowano hipotezę [[Ziemia-śnieżka|Ziemi-śnieżki]], która sugeruje, że w [[neoproterozoik]]u (750–580 mln lat temu), większość powierzchni planety pokrywał [[lód]]. Hipoteza jest szczególnie interesująca ze względu na fakt, że wydarzenie to poprzedziło [[Eksplozja kambryjska|eksplozję kambryjską]], okres gwałtownego wzrostu liczby gatunków organizmów wielokomórkowych, w szczególności [[Zwierzęta|zwierząt]]{{r|Proterozoic biosphere}}.
 
W toku dalszej ewolucji, rozwinęły się m.in. następujące grupy zwierząt i roślin: [[ryby]] (505 mln lat temu), [[Rośliny telomowe|rośliny lądowe]] (438 mln), [[płazy]] (408 mln), [[gady]] (320 mln), [[ssaki]] (208 mln) i [[okrytonasienne]] (140 mln lat temu){{r|Pidwirny-5b}}.
 
W ciągu ostatnich 535 mln lat na Ziemi nastąpiło pięć wielkich [[masowe wymieranie|masowych wymierań]]{{r|RaupSepkoski1982}} oraz wiele pomniejszych. Ostatnie z nich – [[wymieranie kredowe]], ok. 66 mln lat temu – wywołane zostało prawdopodobnie upadkiem 10-kilometrowej planetoidy. Kolizja obiektu z Ziemią wyzwoliła duże ilości pary i pyłów, które uniosły się do górnych warstw atmosfery i utrudniały docieranie promieni słonecznych na powierzchnię. Doprowadziło to do wyginięcia większości gatunków naziemnych (m.in. [[Dinozaury|nieptasich dinozaurów]]), choć mniejsze i liczniejsze ssaki przetrwały, a przede wszystkim większości gatunków morskich [[Otwornice|otwornic]], [[Amonity|amonitów]] i [[belemnity|belemnitów]]. W wyniku ewolucji ssaki zaczęły upodabniać się do [[ryjówkowate|ryjówkowatych]]. W ciągu ostatnich 66 mln lat historii Ziemi doszło do ewolucji i wzrostu [[Różnorodność biologiczna|różnorodności gatunkowej]] przedstawicieli [[Gromada (biologia)|gromady]] ssaków.
 
Kilka milionów lat temu [[afryka]]ńska [[Małpy człekokształtne|małpa człekokształtna]] (m.in. [[orrorin]]) wykształciła [[dwunożność]] i zdolność chodzenia w pozycji wyprostowanej{{r|Gould1994}}. Dalsza ewolucja jednego z gatunków z rodziny [[Człowiekowate|człowiekowatych]] faworyzowała zdolność korzystania z narzędzi i komunikację, które stymulowały rozwój [[Mózgowie|mózgu]]. Ostatecznie powstał [[Człowiek rozumny|człowiek współczesny]] – ''Homo sapiens''. Wytworzenie własnej [[Kultura|kultury]], rozwój [[Rolnictwo|rolnictwa]] i postęp technologiczny pozwoliły człowiekowi w krótkim czasie wpływać na Ziemię w większym stopniu niż inne gatunki, co zapewniło mu status dominującego gatunku na Ziemi{{r|WilkinsonMcElroy2007}}.
 
=== Przyszłość Ziemi ===
[[Plik:Cykl życia Słońca.svg|thumb|550px]]
Szacunki dotyczące tego, jak długo Ziemia będzie posiadać korzystne warunki dla zamieszkujących ją różnych form życia, wahają się od 0,5 do 2,3 mld lat{{r|death|:1|Li2009}}.
 
Przyszłość planety związana jest z cyklem życia Słońca. Stopniowe wyczerpywanie się zasobów [[Wodór|wodoru]] w jądrze [[Gwiazda|gwiazdy]] i wynikająca z tego akumulacja w jej wnętrzu [[Hel (pierwiastek)|helu]] mają prowadzić do zwiększania się [[Jasność Słońca|świetlistości Słońca]], która ma wzrosnąć o 10% w ciągu 1,1 mld lat, a o 40% za 3,5 mld lat{{r|sun_future}}. [[Modele klimatu]] sugerują, że wzrost promieniowania docierającego na powierzchnię Ziemi do 1,4 obecnej wartości jest wystarczający do całkowitego wyparowania jej oceanów{{r|Kasting1988}}. Inne scenariusze przewidują, że wody powierzchniowe mają wyparować całkowicie za 2,5 mld lat{{r|życie}} lub w ciągu miliarda lat{{r|desert Earth}}.
 
Stopniowy wzrost temperatury powierzchni Ziemi powodować ma przyspieszenie [[Wietrzenie|wietrzenia]] [[Skała|skał]], co z kolei doprowadzi do spadku zawartości [[Dwutlenek węgla|dwutlenku węgla]] w atmosferze poniżej krytycznego minimum (10 [[Sposoby zapisu bezwymiarowego stosunku dwóch wielkości|ppm]]) dla roślin. Poziom ten ma zostać osiągnięty w ciągu 500–900 mln lat{{r|death}}. Brak okresu wegetacji doprowadzi do zaniku tlenu w atmosferze, a to z kolei do wyginięcia organizmów [[aerob]]owych w ciągu następnych kilku milionów lat{{r|:2}}. W ciągu kolejnego miliarda lat wyparują wszystkie wody powierzchniowe{{r|:1}}, a średnia globalna temperatura na Ziemi osiągnie 70&nbsp;°C{{r|:2}}. Ponadto nawet gdyby Słońce istniało wiecznie i przez cały ten czas pozostawało stabilne, 27% wody z obecnych oceanów w ciągu miliarda lat zstąpi do [[Płaszcz ziemski|płaszcza ziemskiego]]{{r|Bounama2001}}.
 
Za ok. 5 mld lat Słońce, wskutek [[Ewolucja gwiazd|swojej ewolucji]], przekształci się w [[Czerwony olbrzym|czerwonego olbrzyma]]. Promień gwiazdy zwiększy się 250-krotnie, do około 1 [[Jednostka astronomiczna|au]] (150 000 000&nbsp;km){{r|sun_future_schroder|sun_future|hope dims}}. Słońce straci również ok. 30% swojej obecnej masy, co spowoduje oddalenie się ziemskiej orbity od niego. Przy maksymalnej przewidywanej średnicy Słońca, Ziemia będzie od niego oddalona o 1,69 au (ok. 253 000 000&nbsp;km), kiedy promień gwiazdy osiągnie swoją największą wartość. Planeta miałaby więc uniknąć wchłonięcia przez [[Atmosfera słoneczna|atmosferę słoneczną]], mimo całkowitego, lub niemal całkowitego, wyginięcia na niej życia{{r|sun_future}}, spowodowanego zwiększoną 5000-krotnie jasnością Słońca{{r|Sackmann2001}}. Artykuł z 2008 roku sugeruje jednak, że ziemska orbita, z powodu [[Zjawisko pływowe|sił pływowych]] i [[Opór aero(hydro)dynamiczny|oporu aerodynamicznego]] w dolnej [[Chromosfera|chromosferze]], wejdzie w atmosferę Słońca i planeta ulegnie zniszczeniu. Miałoby to nastąpić za 7,59 ± 0,05 mld lat{{r|sun_future_schroder}}.
 
Ponadto nawet pomijając cykl życiowy Słońca, kontynuacja ochładzania się wnętrza Ziemi doprowadziłaby do utraty atmosfery i oceanów wskutek zredukowanej aktywności [[wulkan]]icznej{{r|Guillemont2002}}.
 
Należy także brać pod uwagę fakt istnienia na Ziemi cyklu masowego wymierania. Zakłada się, że jego pełen okres wynosi 62 ± 3 mln lat{{r|RohdeMuller2005|YT SETI}}. Argumentem przemawiającym za jego istnieniem są ślady wykopaliskowe oraz badania na nich prowadzone. Szacuje się, że apogeum ostatniego okresu wielkiego wymierania miało miejsce około 66 mln lat temu, a sam okres trwał przez około 10 milionów lat (czyli jakieś 5 milionów przed i 5 milionów po). Naukowcy próbowali wyjaśnić przyczynę tak osobliwej powtarzalności w czasie. Jedna z kilku hipotez zakłada, że winowajcą wielkiego wymierania jest promieniowanie międzygalaktyczne na którego ponadprzeciętne dawki jesteśmy narażeni co 63,6 milionów lat{{r|BahcallBahcall1985}}. Szacuje się, że początek następnego okresu wielkiego wymierania nastąpi za około 5 milionów lat{{r|YT cykl}}.
 
[[Plik:Wzrost promieniowania międzygalaktycznego oraz różnorodność gatunkowa na przestrzeni 500 milionów lat.png|thumb|Wzrost promieniowania międzygalaktycznego oraz różnorodność gatunkowa na przestrzeni 500 milionów lat]]
Hipoteza{{r|:3}} zakłada, że w okresie wielkiego wymierania ciągle rosnące natężenie promieniowania międzygalaktycznego przekracza pewną akceptowalną przez życie biologiczne granicę po czym następuje znaczne i wciąż narastające w czasie, pogorszenie warunków życia na ziemi oraz m.in. znacznie nasilają się przypadki powstawania błędów w kodzie DNA żywych istot, co w konsekwencji doprowadza do ich śmierci. Po okresie stopniowego wzrostu natężenia promieniowania międzygalaktycznego następuje okres największego jego nasilenia trwający kilka milionów lat, a następnie nasilenie promieniowania stopniowo spada przez kilka następnych milionów lat. Z tej przyczyny czynnik ten nie doprowadza do nagłej eksterminacji życia na Ziemi, a jedynie w bardzo znaczącym stopniu utrudnia jego egzystencję w dość długim okresie (ok. 10 milionów lat). Bezpośrednią przyczyną wahania się poziomu promieniowania międzygalaktycznego docierającego do naszej planety jest prostopadły ruch naszego układu słonecznego względem płaszczyzny Drogi Mlecznej oraz spadanie Drogi Mlecznej na wielką gromadę galaktyk w gwiazdozbiorze Panny{{r|:3}}. Najwyższy poziom promieniowania międzygalaktycznego przypada na okres maksymalnego wychylenia naszego układu słonecznego na północ naszej galaktyki{{r|:3}}. Wykres wzrostu promieniowania międzygalaktycznego jest bardzo zgodny z zapisem kopalnianym na Ziemi.
 
== Geografia ==
{{Kategoria główna|Tablice geograficzne}}
[[Kartografia]], sztuka sporządzania i badania map, oraz pośrednio [[geografia]], historycznie poświęcone były próbom zobrazowania planety. [[Geodezja]], badająca położenie i dystans, oraz [[nawigacja]], zajmująca się pozycją na powierzchni Ziemi, dostarczyły danych liczbowych.
 
{{Ziemia nazwy}}
 
Wyróżnia się do siedmiu [[kontynent]]ów, w kolejności od największej do najmniejszej powierzchni: [[Azja]], [[Afryka]], [[Ameryka Północna]], [[Ameryka Południowa]], [[Antarktyda]], [[Europa]] i [[Australia (kontynent)|Australia]]. Niektóre podziały traktują Amerykę Płn. i Południową jako jeden kontynent – [[Ameryka|Amerykę]], a Europa i Azja to [[Eurazja]].
 
Wyróżnia się też trzy, cztery lub pięć [[ocean]]ów. W systemie pięciu oceanów, w kolejności od największej do najmniejszej powierzchni wymienia się: [[Ocean Spokojny]], [[Ocean Atlantycki]], [[Ocean Indyjski]], [[Ocean Południowy]] i [[Ocean Arktyczny]]. Ogólne określenie całości tych wód morskich to [[wszechocean]].
 
Położenie poszczególnych punktów na Ziemi określane jest na podstawie [[Współrzędne geograficzne|współrzędnych geograficznych]]. Umiejscowienie lokacji w pionie określa [[szerokość geograficzna]], a w poziomie – [[długość geograficzna]]. Punkty o tej samej szerokości leżą na tym samym [[równoleżnik]]u, a punkty o tej samej długości dzielą wspólny [[południk]]. Najdłuższym równoleżnikiem jest [[równik]].
 
[[Biegun geograficzny]] jest miejscem przecięcia się osi obrotu Ziemi z jej powierzchnią. [[Biegun północny]] znajduje się na [[Ocean Arktyczny|Oceanie Arktycznym]], a [[Biegun południowy|południowy]] na [[Antarktyda|Antarktydzie]]. Ze względu na niewielkie nachylenie osi ziemskiej do osi obiegu wokół Słońca, promienie słoneczne padają na bieguny pod niewielkim kątem, co uniemożliwia ich znaczne ogrzanie. Nawet w czasie dni polarnych, mimo wydłużonej ekspozycji na promieniowanie Słońca, temperatura nie podnosi się znacząco z uwagi na wysoki [[współczynnik odbicia]] promieni słonecznych od [[lód|lodu]] i śniegu. Pierwszym człowiekiem, który dotarł do bieguna północnego był [[Robert Edwin Peary]], zdobywcą bieguna południowego był [[Roald Amundsen]].
 
=== Geografia społeczna ===
[[Plik:Earthlights dmsp.jpg|thumb|260px|Ziemia w nocy – [[Kompozycja (sztuki wizualne)|kompozycja]], z użyciem danych z sensorów Defense Meteorological Satellite Program (DMSP)]]
Według szacunków z 1 stycznia 2012, Ziemię zamieszkiwało {{nowrap|7 012 800 000}} ludzi{{r|World Population Clock}}. Według wyliczeń [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]], 31 października 2011 r. na świat przyszedł siedmiomiliardowy człowiek{{r|TVN24 siedem}}. Prognozy sugerują, że [[Ludność świata|światowa populacja ludzka]] wzrośnie do 8,3 mld w 2030 i 9,2 mld w 2050{{r|UN population 2006}}, głównie poprzez zwiększanie się ludności [[Trzeci Świat|krajów rozwijających się]]. [[Gęstość populacji]] waha się w zależności od regionu, jednak największe skupiska ludności występują w [[Azja|Azji]], m.in. w [[Chińska Republika Ludowa|Chinach]] i [[Indie|Indiach]]. W 2020, 60% światowej ludności zamieszkiwać będzie [[Miasto|miasta]], na skutek [[Urbanizacja|urbanizacji]] i migracji z rejonów [[Wieś|wiejskich]]{{r|Human Population}}.
 
Lądowe obszary Ziemi, poza kontynentem Antarktydy oraz otaczającymi obszary lądowe pasmami morskimi wód przybrzeżnych (zazwyczaj, ale nie zawsze, [[akwen]] 12 mil morskich) są podzielone na [[Państwo|państwa]]. Niektóre z nich roszczą sobie (czasami sprzeczne) prawa do poszczególnych powierzchni lądowych, z wyjątkiem niektórych obszarów [[Antarktyda|Antarktydy]]. W 2008 istniało ok. 203 ''de facto'' suwerennych państw{{r|Economist countries}} (kilkanaście z nich było nieuznawanych w jakimś stopniu prawnie przez inne). Z tej liczby tradycyjnie wyróżnia się 192 państwa członkowskie [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]], państwo-obserwatora w ONZ, [[Watykan]], oraz jednostki o statusie niepaństwowego obserwatora w ONZ ([[Autonomia Palestyńska|Palestyna]], [[Zakon Maltański|Zakon Kawalerów Maltańskich]]){{r|UN members}}.
 
Ziemia nigdy nie miała [[Suwerenność|suwerennego]] [[Rząd (prawo)|rządu]] z władzą rozciągającą się na cały glob, choć niektóre państwa usiłowały uzyskać światową dominację. [[Organizacja Narodów Zjednoczonych]] to docelowo uniwersalna [[organizacja międzynarodowa]], założona głównie w celu zapobiegania zbrojnym konfliktom pomiędzy państwami, rozwoju współpracy i przestrzeganiu [[Prawa człowieka|praw człowieka]]. Nie jest ona jednak rządem światowym. Choć ONZ umożliwia ustanawianie prawa międzynarodowego{{r|UN law}} oraz, za zgodą członków, zbrojną interwencję, jest to przede wszystkim międzynarodowe forum [[Dyplomacja|dyplomacyjne]].
 
== Skład i struktura ==
[[Plik:Geoida.png|thumb|270px|Różnica pomiędzy [[Geoida|geoidą]] a [[Elipsoida|elipsoidą]]]]
Ziemia, podobnie jak i pozostałe [[Planeta skalista|planety skaliste]], ma skalną powłokę. Pod względem [[Masa (fizyka)|masy]] i [[Średnica|średnicy]] jest to największa planeta skalista Układu Słonecznego. Ma również największą [[gęstość]], najsilniejsze [[pole magnetyczne]] i [[pole grawitacyjne|grawitacyjne]] oraz najszybszy [[ruch obrotowy]]{{r|NASA magnetism}}. Jest to jedyna znana planeta, na której są aktywne [[płyta tektoniczna|płyty tektoniczne]]{{r|Tackley2000}}.
 
=== Kształt ===
[[Plik:Worldheight.jpg|thumb|260x260px|Mapa wysokości powierzchni Ziemi oraz głębokości jej oceanów]]
Kształt Ziemi zbliżony jest do [[Elipsoida ziemska|elipsoidy obrotowej]], [[Kula|kuli]] lekko spłaszczonej na biegunach i wybrzuszonej wzdłuż [[równik]]a{{r|NOAA GPS}}. Ruch obrotowy Ziemi sprawia, że średnica równika jest o 43&nbsp;km większa niż średnica pomiędzy [[Biegun geograficzny|biegunami]]{{r|ngdc2006}}. Przeciętna średnica wynosi 12 742&nbsp;km.
 
Rzeczywisty kształt planety jest nazywany [[Geoida|geoidą]] – jest to powierzchnia prostopadła do pionu w każdym jej punkcie. Geoida zerowa pokrywałaby się z powierzchnią oceanów przy pełnej równowadze znajdujących się w nich mas wodnych{{r|umk}}, czyli bez krótkotrwałych zmian [[Poziom morza|poziomu morza]] przez [[Prąd morski|prądy morskie]] i [[Pogoda|pogodę]]. Odchylenia geoidy od idealnej elipsoidy wynoszą od –106 m do 85 m{{r|GRACE gravity}}. Ponieważ nieregularności geoidy mogą mieć znaczenie przy dokładnym określaniu położenia, przy pomiarach i obliczeniach [[Geodezja|geodezyjnych]] preferowane jest odniesienie do elipsoidy{{r|umk}}. W porównaniu do idealnej elipsoidy, odchylenie względne geoidy wynosi ok. 1/584, czyli 0,17%. Jest to mniej niż wymagana [[Tolerancja kształtu|tolerancja]] [[Kula|kul]] bilardowych (0,22%){{r|WPA}}.
 
Największe lokalne odchylenia powierzchni to [[Mount Everest]] (8848 m [[n.p.m.]]) i [[rów Mariański]] (10 911 m [[p.p.m.]]). Najbardziej oddalonym miejscem powierzchni od środka planety jest wierzchołek [[Chimborazo]] w [[Ekwador]]ze{{r|Npr Highest|Senne2000|Sharp2005|ABC highest}}.
 
=== Skład chemiczny ===
{{Osobny artykuł|Historia pierwiastków chemicznych}}
{| class="wikitable" style="float: right; clear: right; margin-left: 2em;" |+ Tlenki skorupy ziemskiej{{r|tlenki}}
!Związek
!Wzór
!Udział
|-
|[[ditlenek krzemu|dwutlenek krzemu]]
|style="text-align: center;"| SiO<sub>2</sub>
|style="text-align: right;"| 59,1%
|-
|[[Tritlenek diglinu|tlenek glinu]]
|style="text-align: center;"| Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
|style="text-align: right;"| 15,8%
|-
|[[tlenek wapnia]]
|style="text-align: center;"| CaO
|style="text-align: right;"| 6,4%
|-
|[[tlenek magnezu]]
|style="text-align: center;"| MgO
|style="text-align: right;"| 4,4%
|-
|[[tlenek sodu]]
|style="text-align: center;"| Na<sub>2</sub>O
|style="text-align: right;"| 3,2%
|-
|[[Tlenki żelaza|tlenek żelaza]]
|style="text-align: center;"| FeO<sub>T</sub>{{u|uwaga7}}
|style="text-align: right;"| 6,6%
|-
|[[tlenek potasu]]
|style="text-align: center;"| K<sub>2</sub>O
|style="text-align: right;"| 1,88%
|-
|[[tlenek manganu(II)]]
|style="text-align: center;"| MnO
|style="text-align: right;"| 0,11%
|-
|[[tlenek tytanu(IV)]]
|style="text-align: center;"| TiO<sub>2</sub>
|style="text-align: right;"| 0,7%
|-
|[[Dekatlenek tetrafosforu|tlenek fosforu(V)]]
|style="text-align: center;"| P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>
|style="text-align: right;"| 0,2%
|-
!colspan="2"| Łącznie
!style="text-align: right;"| 98,39%
|}
[[Masa Ziemi]] wynosi ok. 5,98 × 10<sup>24</sup> kg. Planeta składa się głównie z [[Żelazo|żelaza]] 32,1%, [[tlen]]u 30,1%, [[krzem]]u 15,1%, [[magnez]]u 13,9%, [[Siarka|siarki]] 2,9%, [[Nikiel|niklu]] 1,8%, [[Wapń|wapnia]] 1,5%, [[glin]]u 1,4%, [[chrom]]u 0,4% oraz z pozostałych 0,7%, wśród których są śladowe ilości innych pierwiastków. Ze względu na [[Dyferencjacja grawitacyjna|dyferencjację]], jądro zbudowane jest przede wszystkim z żelaza (88,8%), a także niklu (5,8%), siarki (4,5%) i śladowych ilości (mniej niż 1%) innych pierwiastków{{r|pmid16592930}}.
 
Geochemik [[Frank Wigglesworth Clarke|Frank W. Clarke]] określił [[Skład chemiczny|skład]] ilościowy [[skorupa ziemska|skorupy ziemskiej]]. Obliczył, że składa się ona w niewielu więcej niż 47% z tlenu{{r|abundances}}, wchodzącego głównie w skład skał ziemskich w postaci [[Tlenki|tlenków]], przede wszystkim tlenków glinu, żelaza, wapnia, magnezu, sodu oraz potasu; chlor, siarka i fluor wchodzą w skład niewielu ponad 1% skał. [[Ditlenek krzemu|Dwutlenek krzemu]] (krzemionka) występuje w przyrodzie w czystej postaci jako [[kwarc]], tworzy też sole zwane [[Krzemiany|krzemianami]] – minerały, z których zbudowane jest ponad 90% skał tworzących skorupę ziemską. Na podstawie obliczeń opartych o 1672 analiz wszystkich rodzajów skał Clarke wywnioskował, że 99,22% skał składa się z 11 rodzajów tlenków (umieszczone w tabelce po prawej); pozostałe tlenki występują w znikomych ilościach{{r|Petrology}}.
 
=== Struktura wewnętrzna ===
Wnętrze Ziemi można podzielić ze względu na chemiczne lub mechaniczne ([[Fizyka|fizyczne]]) właściwości. Pod względem budowy chemicznej, planeta składa się z krzemianowej skorupy, bogatego w krzem, magnez i żelazo płaszcza oraz żelaznego jądra. Pod względem właściwości mechanicznych, wyróżnia się stałą litosferę, [[Plastyczność|plastyczną]] astenosferę, stałą [[Mezosfera (geologia)|mezosferę]], płynne jądro zewnętrzne i stałe jądro wewnętrzne. Badanie właściwości poszczególnych warstw odbywa się z użyciem pomiarów [[Sejsmologia|sejsmologicznych]]. W górnych rejonach skorupy ziemskiej możliwe jest pobieranie próbek [[Geologia|geologicznych]]. Najgłębszym [[odwiert]]em na świecie jest [[SG-3]], o głębokości 12 262 m{{r|tlenki}}.
 
Temperatura środka planety może wynosić 4000-7000 K, a ciśnienie dochodzić do 360 [[Paskal|GPa]]{{r|Alfe2002}}. Prawdopodobnie początkowo ciepło wewnętrzne Ziemi pochodziło głównie z kontrakcji grawitacyjnej, w okresie formowania się planety. Obecnie, najwięcej ciepła (45 do 90%) pochodzi z rozpadu radioaktywnego [[Izotopy|izotopów]] [[potas]]u (<sup>40</sup>K), [[uran]]u (<sup>238</sup>U) i [[Tor (pierwiastek)|toru]] (<sup>232</sup>Th){{r|core heat}}. [[Czas połowicznego rozpadu]] tych pierwiastków wynosi, odpowiednio, 1,25 mld, 4 mld i 14 mld lat{{r|core potassium}}. Źródła ciepła upatruje się też częściowo w ochładzaniu się płaszcza, tarciu wewnętrznym wywołanym siłami pływowymi i zmianami w prędkości obrotu Ziemi. Część [[Energia termiczna|energii termicznej]] jądra transportowana jest do skorupy ziemskiej poprzez [[pióropusz płaszcza]], który może powodować powstawanie [[Plama gorąca|plam gorąca]] i [[Pokrywa lawowa|pokryw lawowych]]{{r|Richards1989}}. Szacowana ilość ciepła wypływającego z jądra Ziemi wynosi od 4 do 15 [[wat|TW]], a wypływ ciepła na powierzchnię ma wartość ok. 46 TW{{r|HollenbachHerndon2001|Thorne2008}}. Jest to niewiele w bilansie energetycznym powierzchni Ziemi – ok. 1/10 W/m², co stanowi około 1/10000 energii promieniowania słonecznego docierającego do Ziemi.
 
{| class="wikitable" style="margin: 4px; margin-right: 0px; width: 100%;" |+ ''Geologiczne warstwy Ziemi''{{r|pmid16592703}} |-
!rowspan="8" style="font-size: smaller; text-align: center; padding: 0px;"| [[Plik:Earth-crust-cutaway-polish.svg|center|270px]]<br />Przekrój Ziemi od jądra do egzosfery. W pierwszym rysunku nie zachowano skali.
!Głębokość{{r|amonline}}<br /><span style="font-size: smaller;">km</span>
!style="vertical-align: bottom;"| Warstwa
!Gęstość<br /><span style="font-size: smaller;">g/cm³</span>
|-
|style="text-align: center;"| 0–60
|[[litosfera]]{{u|litosfera}}
|style="text-align: center;"| –
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"| 0-35
|... [[skorupa ziemska|skorupa]]{{u|skorupa}}
|style="text-align: center;"| 2,2–2,9
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"| 35–400
|... płaszcz górny
|style="text-align: center;"| 3,4–4,4
|-
|style="text-align: center;"| 35–2885
|[[płaszcz ziemski|płaszcz]]
|style="text-align: center;"| 3,4–5,6
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"| 100–700
|... [[astenosfera]]
|style="text-align: center;"| –
|-
|style="text-align: center;"| 2885–5155
|[[jądro Ziemi|jądro zewnętrzne]]
|style="text-align: center;"| 9,9–12,2
|-
|style="text-align: center;"| 5155–6370
|[[jądro Ziemi|jądro wewnętrzne]]
|style="text-align: center;"| 12,8–13,1
|}
 
==== Skorupa ====
{{Osobny artykuł|Skorupa ziemska}}
 
Skorupa ziemska jest zewnętrzną powłoką Ziemi. Zajmuje do 1% objętości globu oraz 0,7% jego masy, jest to jednak najbardziej zróżnicowana chemicznie i fizycznie [[geosfera]] i jedyna (poza atmosferą i hydrosferą) dostępna do bezpośrednich badań. Granicę pomiędzy płaszczem a skorupą wyznacza [[nieciągłość Mohorovičicia]] (zwana też ''powierzchnią Moho''). Nieciągłość Moho, odkryta przez chorwackiego geofizyka [[Andrija Mohorovičić|Andriję Mohorovičicia]] w 1909, pod kontynentami znajduje się na głębokości około 35&nbsp;km, a pod oceanami ok. 5–8&nbsp;km poniżej dna oceanu. Dolna część skorupy ziemskiej ([[warstwa bazaltowa]]) jest oddzielona od części górnej (warstwa [[granit]]owa) przez [[nieciągłość Conrada]].
 
Skorupa ziemska dzielona jest na [[Skorupa ziemska kontynentalna|skorupę kontynentalną]] i [[Skorupa ziemska oceaniczna|oceaniczną]], które różnią się grubością, gęstością, budową geologiczną, wiekiem i składem chemicznym, a także sposobem powstania. Gęstość skorupy kontynentalnej wynosi średnio 2,7 g/cm³. W rejonach aktywnych tektonicznie ma ona grubość 35–45&nbsp;km, a w regionach stabilnych – 55–70&nbsp;km. Skorupa oceaniczna ma grubość 10–12&nbsp;km i średnią gęstość 3,0 g/cm³{{r|amonline|Pidwirny-10h}}.
 
==== Płaszcz ====
{{Osobny artykuł|Płaszcz ziemski}}
Płaszcz ziemski znajduje się na głębokości od 35 do 2890&nbsp;km, co czyni go najgrubszą warstwą planety. [[Ciśnienie]] u jego podstawy ma wartość ok. 140 [[paskal|GPa]] (1,4 [[Ciśnienie atmosferyczne|Matm]]). Rozróżnia się do czterech warstw płaszcza, które składają się głównie z substancji bogatych w żelazo i magnez: płaszcz górny, strefa przejściowa, płaszcz dolny i warstwa D. Ponadto w płaszczu górnym wyróżnia się dodatkowo [[Astenosfera|astenosferę]].
 
Płaszcz górny, zwany zewnętrznym, budują związki chromu, żelaza, krzemu i magnezu (tzw. ''[[crofesima]]''). Średnia gęstość tej sfery wynosi 4,0 g/cm³. Górna część płaszcza ma od 35 do 400&nbsp;km głębokości; jest to warstwa o cechach plastycznych i zapewnia skorupie ziemskiej ruchliwość – wywodzą się z niej procesy tektoniczne. Płaszcz dolny, zwany też wewnętrznym, zbudowany jest głównie z niklu, żelaza, krzemu i magnezu (tzw. ''[[nifesima]]''). Średnia gęstość płaszcza wewnętrznego waha się w granicach 5,0-5,6 g/cm³. W płaszczu Ziemi zachodzą zjawiska związane z powolnym przemieszczaniem się w górę plastycznych mas materii pod wpływem ciepła (ruchy konwekcyjne).
 
Punkt topnienia substancji zależy m.in. od ciśnienia, jakiemu jest ona poddawana. Im głębiej, tym ciśnienie większe, zatem uważa się, że płaszcz dolny jest w stanie stałym, a górny – w stanie plastycznym (półpłynnym). Średnia globalna [[lepkość]] płaszcza górnego wynosi ok. 10<sup>20</sup> – 10<sup>21</sup> [[paskal|Pa]]·[[sekunda|s]]{{r|Dixon2004}}, a płaszcza dolnego ok. 10<sup>22</sup> Pa·s{{r|DISS viscosity}}.
 
==== Jądro ====
{{Osobny artykuł|Jądro Ziemi}}
[[Plik:Terrestrial planet size comparisons.jpg|thumb|300px|Planety skaliste (od lewej): [[Merkury]], [[Wenus]], Ziemia i [[Mars]]]]
Gęstość Ziemi wynosi 5,515 g/cm³, czyniąc ją najgęstszą planetą w Układzie Słonecznym. Gęstość wzrasta wraz z głębokością – przy powierzchni ma wartość 2,2-2,9 g/cm³, jądro składa się z najgęstszych substancji – 12-13 g/cm³. Około 4,54 mld lat temu, podczas formowania się planety, Ziemia stanowiła półpłynną, stopioną masę. Cięższe substancje opadały w kierunku środka, podczas gdy lżejsze materiały odpływały ku powierzchni. W efekcie jądro składa się głównie z żelaza i niklu. Inne cięższe pierwiastki, jak ołów i uran, występują zbyt rzadko, żeby przewidzieć ich dokładne rozmieszczenie oraz mają tendencję do tworzenia wiązań z lżejszymi pierwiastkami, pozostają zatem w płaszczu.
 
Jądro podzielone jest na dwie części: stałe jądro wewnętrzne o [[Promień (geometria)|promieniu]] ok. 1215&nbsp;km i płynne jądro zewnętrzne wokół niego, o grubości 2270&nbsp;km. Przyjmuje się, że jądra mają taki sam skład chemiczny, choć w innych [[Stan skupienia materii|stanach skupienia]]. [[Konwekcja]] jądra zewnętrznego połączona z ruchem rotacyjnym Ziemi ([[efekt Coriolisa]]) wytwarza [[ziemskie pole magnetyczne]] przez proces znany jako [[Dynamo magnetohydrodynamiczne|efekt dynama]]. Stałe jądro wewnętrzne jest zbyt gorące, aby utrzymać stałe pole magnetyczne ([[temperatura Curie]]), ale prawdopodobnie działa stabilizująco na pole magnetyczne wytwarzane przez ciekłe jądro zewnętrzne. Badania wskazują, że jądro wewnętrzne Ziemi obraca się szybciej niż reszta planety, o ok. 0,3-0,5° [[Rok|rocznie]]{{r|Kerr2005}}.
 
Temperatura w jądrze Ziemi wynosi 6230 ± 500 K{{r|Anzellini2013}}.
 
=== Ciepło ===
[[Energia geotermalna|Ciepło wewnętrzne]] Ziemi pochodzi od [[Akrecja (astronomia)|resztek ciepła pochodzącego z akreacji planetarnej]] (20%) oraz ciepła produkowanego w procesie [[radioaktywność|rozpadu radioaktywnego]] (80%){{r|:0}}. Głównymi [[izotopy|izotopami]] produkującymi ciepło we wnętrzu Ziemi są [[potas|potas-40]], [[Uran (pierwiastek)|uran-238]], [[Uran (pierwiastek)|uran-235]] oraz [[Tor (pierwiastek)|tor-232]]{{r|core potassium}}. W samym środku jądra Ziemi temperatura może sięgać nawet 6000&nbsp;°C{{r|ESRF core}}, a ciśnienie osiąga do 360 [[paskal|GPa]]{{r|Alfe2002}}. Ponieważ większość ciepła powstaje podczas rozpadu radioaktywnego, naukowcy postulują, że we wczesnej fazie życia Ziemi produkcja ciepła była dużo większa. Miała ona miejsce ok. 3 mld lat temu i była dwukrotnie większa niż dzisiaj{{r|:0}} – w jej wyniku w szybszym tempie zachodziło zjawisko [[Konwekcja w płaszczu Ziemi|konwekcji]] oraz tektonika płyt; pozwoliła także na produkcję rzadkich skał magmowych, m.in. [[komatyt]]ów, których produkcja zachodzi obecnie dosyć rzadko{{r|Vlaar1994}}.
 
Średnia ilość ciepła ubywającego z Ziemi wynosi 87 [[Wat|mW]]/m², z kolei całkowita ilość wynosi 4,42{{e|13}} W{{r|Pollack1993}}. Część energii cieplnej jądra ziemskiego jest transportowana do skorupy przez [[pióropusz płaszcza|pióropusze płaszcza]]. Więcej ciepła ziemskiego ubywa z kolei wskutek [[konwekcja w płaszczu Ziemi|ruchów konwekcyjnych w płaszczu]], które na powierzchni objawiają się w postaci tektoniki płyt, przez zapadanie chłodnych płyt w procesie [[subdukcja|subdukcji]] i upwelling płaszcza związany z [[grzbiet śródoceaniczny|grzbietami śródoceanicznymi]]. Pozostałe ciepło ubywa przez [[przewodzenie ciepła]] przez skały litosfery, głównie pod oceanami, ponieważ płaszcz ziemski jest tam cieńszy niż pod kontynentami{{r|Sclater1981}}.
 
=== Tektonika płyt ===
{{Osobny artykuł|Tektonika płyt}}
W XIX wieku zauważono, że kontynenty „pasują” do siebie jak elementy układanki. Co więcej, na odpowiadających sobie wybrzeżach znaleziono te same formacje skalne, mimo że lądy te były oddalone od siebie o tysiące kilometrów. Ponadto [[skamieniałości]] wspólnego pochodzenia znajdowano w miejscach zupełnie odmiennych i oddalonych, np. na Antarktydzie i w Indiach. To skłoniło uczonych do spekulacji na temat „ewolucji” skorupy ziemskiej. [[Teoria Wegenera]] z 1912 sugerowała [[Wędrówka kontynentów|wędrówkę kontynentów]]; nie wyjaśniała ona jednak w jaki sposób kontynenty mogą się przemieszczać. W latach 30. XX wieku hipoteza Wegenera została zarzucona, a na początku lat 60. wykrystalizowała się nowa teoria – [[Tektonika płyt|teoria tektoniki płyt]] w pewnym stopniu oparta o wywody Wegenera.
 
Według dominującej obecnie teorii tektoniki płyt, powłoka zewnętrzna Ziemi składa się z dwóch warstw: sztywnej litosfery i płynnej [[Astenosfera|astenosfery]]. Astenosfera to region, który ze względu na wyższą temperaturę i ciśnienie zachowuje się jak ciało plastyczne i może bardzo powoli płynąć. Litosfera pod wpływem ciepła ulega deformacji i rozbija się na bloki nazywane [[Płyta tektoniczna|płytami tektonicznymi]], które unoszą się na płynnym materiale astenosfery jak tafle lodu na powierzchni oceanu. Płyty stopniowo przesuwają się względem siebie; wyróżnia się trzy typy granic płyt: rozbieżne (płyty oddalają się od siebie, np. [[Grzbiet Śródatlantycki]]), zbieżne (jedna płyta podsuwa się pod drugą, np. [[Andy]]) i przesuwcze (płyty przesuwają się względem siebie, np. [[San Andreas (uskok)|San Andreas]]). Na granicach płyt tektonicznych może zachodzić aktywność [[wulkan]]iczna, [[orogeneza]], [[Trzęsienie ziemi|trzęsienia ziemi]] oraz formowanie się [[Rów oceaniczny|rowów oceanicznych]]{{r|USGS plate}}.
 
Podczas gdy płyty tektoniczne przemieszczają się po powierzchni planety, dno oceanu jest [[subdukcja|subdukowane]] pod krawędzie natarcia planety na granicach zbieżnych. W tym samym czasie upwelling płaszcza ziemskiego na granicach rozbieżnych tworzy grzbiety oceaniczne. Połączenie tych procesów nieustannie przemieszcza [[płyta oceaniczna|płyty oceaniczne]] z powrotem do płaszcza ziemskiego. Z tego powodu większa część dna oceanicznego ma mniej niż 100 mln lat. Najstarsza płyta oceaniczna znajduje się w zachodniej części [[Ocean Spokojny|Oceanu Spokojnego]] – ma ona ok. 200 mln lat{{r|SOEST Pacific Plate|NOAA age}}. Dla porównania, najstarsza płyta kontynentalna ma 4,03 mld lat{{r|BowringWilliams1999}}.
 
[[Plik:Plyty tektoniczne.svg|thumb|left|500px|Główne płyty tektoniczne Ziemi{{r|LANL plates}}. Z 16 głównych płyt (pomniejsze nazwano w literaturze anglojęzycznej mianem ''microplate''), nie jest zaznaczona, będąca w procesie formowania się, płyta somalijska. Dokładniejsza mapa, z zaznaczeniem płyty somalijskiej oraz ruchem płyt: [[:Plik:Tectonic plates boundaries detailed-en.png|Tectonic plates boundaries detailed-en.png]]
----
Na styku płyt afrykańskiej i somalijskiej uformował się potężny system rowów tektonicznych, nazywanych [[Wielkie Rowy Afrykańskie|Wielkimi Rowami Afrykańskimi]]. Jest to zarówno region wielkich trzęsień ziemi, jak i najstarszych znalezisk paleontologicznych [[Homininae|praczłowieka]].]]
 
{| class="wikitable sortable"
|+ 16 głównych płyt tektonicznych Ziemi
|-
!Nazwa płyty
!Powierzchnia mln km²
|-
| [[płyta afrykańska]] ||style="text-align: center;"| 61,3
|-
| [[płyta antarktyczna]] ||style="text-align: center;"| 60,9
|-
| [[płyta arabska]] ||style="text-align: center;"| 5,0
|-
| [[płyta australijska]] ||style="text-align: center;"| 47,2
|-
| [[płyta eurazjatycka]] ||style="text-align: center;"| 67,8
|-
| [[płyta filipińska]] ||style="text-align: center;"| 5,4
|-
| [[płyta karaibska]] ||style="text-align: center;"| 3,3
|-
| [[płyta kokosowa]] ||style="text-align: center;"| 2,9
|-
| [[płyta indyjska]] ||style="text-align: center;"| 11,9
|-
| [[płyta Juan de Fuca]] ||style="text-align: center;"| 0,3
|-
| [[płyta Nazca]] ||style="text-align: center;"| 15,6
|-
| [[płyta północnoamerykańska]] ||style="text-align: center;"| 75,9
|-
| [[płyta południowoamerykańska]] ||style="text-align: center;"| 43,6
|-
| [[płyta pacyficzna]] ||style="text-align: center;"| 103,3
|-
| [[płyta Scotia]] ||style="text-align: center;"| 1,7
|-
| [[płyta somalijska]] ||style="text-align: center;"| 16,7
|}
{{clear}}
Płyta australijska rozłączyła się z [[Płyta indyjska|płytą indyjską]] ok. 50-55 mln lat temu. Najbardziej aktywne są płyty oceaniczne, takie jak [[płyta kokosowa]], przesuwająca się z prędkością 75&nbsp;mm/rok{{r|MeschedeBarckhausen2000}} i płyta pacyficzna (52–69&nbsp;mm/rok). Najmniej aktywna jest płyta eurazjatycka, przesuwająca się z szybkością 21&nbsp;mm/rok{{r|NASA GPS}}.
 
=== Pole magnetyczne ===
{{Osobny artykuł|Ziemskie pole magnetyczne}}
Ziemia wytwarza [[pole magnetyczne]], odpowiadające, w pobliżu powierzchni Ziemi, w przybliżeniu polu [[dipol]]a, którego [[Biegun magnetyczny|bieguny]] położone są w pobliżu [[Biegun geograficzny|biegunów geograficznych]]. Oś magnetyczna nie pokrywa się jednak z [[Oś ziemska|osią obrotu Ziemi]], lecz jest od niej odchylona o kilkanaście stopni i zmienia swoje położenie; obecnie odchylenie to wynosi około 11°.
 
Jako biegun północny [[Igła magnetyczna|igły magnetycznej]] (i ogólnie [[magnes]]ów) przyjęło się wskazywać ten z jej końców, który wskazuje północ. Jest on przyciągany przez odwrotnie spolaryzowany biegun magnetyczny Ziemi, skąd wynika, iż na północnej półkuli Ziemi znajduje się jej południowy biegun magnetyczny i odwrotnie, na południu biegun północny{{r|Magnetic Field}}. Mimo to często stosowane jest oznaczanie biegunów magnetycznych Ziemi zgodnie z nazwami biegunów geograficznych, a odwrotnie w stosunku do oznaczeń biegunów magnesu stosowanych w fizyce.
 
Według [[Dynamo magnetohydrodynamiczne|teorii dynama]], pole magnetyczne Ziemi powstaje w zewnętrznym płynnym jądrze Ziemi, w wyniku ruchów konwekcyjnych porządkowanych przez ruch wirowy Ziemi. Ruchy te generują [[prąd elektryczny]], który wytwarza pole magnetyczne. Ruchy konwekcyjne w jądrze są z natury chaotyczne i okresowo zmieniają ustawienie co jest prawdopodobną przyczyną [[Przebiegunowanie Ziemi|przebiegunowania Ziemi]], następującego nieregularnie, średnio kilka razy w przeciągu miliona lat. Ostatnie przebiegunowanie miało miejsce około 700 000 lat temu{{r|UTexas MHD|Geomagnetic Fields}}.
 
Pole magnetyczne tworzy [[Magnetosfera|magnetosferę]] ziemską, która odchyla cząstki [[Wiatr słoneczny|wiatru słonecznego]], wskutek czego pole ulega deformacji. Część odchylonych cząsteczek wiatru słonecznego powoduje powstanie koncentrycznych pierścieni naładowanych elektrycznie [[Cząstka elementarna|cząstek]], nazywanych [[Pas Van Allena|pasami Van Allena]]. Kiedy [[plazma]] przenika atmosferę Ziemi w pobliżu biegunów magnetycznych, zachodzi zjawisko [[Zorza polarna|zorzy polarnej]]{{r|NASA Magnetosphere}}. Dział nauki zajmujący się badaniem pola magnetycznego planety to [[geomagnetyzm]].
 
== Sfery Ziemi ==
Wyróżnia się 4 główne sfery ziemskie: [[atmosfera]] (powietrze), [[litosfera]] (skały), [[hydrosfera]] (woda) i [[biosfera]] (życie){{r|BNSC spheres|CET science}}{{u|uwaga10}}. Bardziej szczegółowe podziały wymieniają też powłokę wodną w stanie stałym – [[kriosfera]], sferę gleb – [[pedosfera]] oraz sferę, w obręb której wchodzi działalność gospodarcza człowieka – [[epigeosfera]]. W biosferze wyróźnia się obszar zamieszkiwany przez zwierzęta ([[zoosfera]]) i obszar, który zamieszkują rośliny ([[fitosfera]]){{r|PAN srodowisko|Wstep do geografii}}
 
=== Biosfera ===
{{Osobny artykuł|Biosfera}}
Przestrzeń, w której występują [[organizm]]y żywe planety nazywa się biosferą. Ziemia jest jedynym znanym miejscem występowania [[Życie|życia]]. Planeta znajduje się w strefie, w której panują jedyne w Układzie Słonecznym warunki (temperatura od –70&nbsp;°C do 80&nbsp;°C, ciekła woda, tlen cząsteczkowy), umożliwiające rozwinięcie się organizmów o strukturze takiej jak ziemskie. [[Ekosfera]] ta rozciąga się od 0,95 au do 1,37 au od Słońca{{r|KastingWhitmire1993|ekosfery}}{{u|uwaga10}}.
 
Biosfera dzieli się na [[biom]]y – obszary wyróżniające się [[Szata roślinna|szatą roślinną]] tworzącą charakterystyczne [[Formacja roślinna|formacje roślinne]] oraz swoistą [[Fauna|fauną]]. Decydujący wpływ na charakter i zróżnicowanie biomów ma klimat i dlatego biomy tworzą pasy w zależności od [[Szerokość geograficzna|szerokości geograficznej]], których układ jest modyfikowany przez lokalne warunki orograficzne i klimatyczne. Ziemskie biomy leżące w [[Arktyka|Arktyce]] i [[Antarktyda|Antarktydzie]] są względnie ubogie w życie [[Rośliny|roślinne]] i [[Zwierzęta|zwierzęce]], podczas gdy biomy najbogatsze w formy życia leżą w strefie [[równik]]owej.
 
Biosfera stanowi sumę wszystkich ziemskich [[ekosystem]]ów. W skład ekosystemów wchodzą wszystkie organizmy żywe znajdujące się na danym obszarze ([[biocenoza]]) i wszystkie elementy nieożywione ([[biotop]]) danego obszaru. Biocenozę tworzą [[Populacja (biologia)|populacje]] – wszystkie osobniki określonego [[Gatunek (biologia)|gatunku]] żyjące w danym środowisku i wzajemnie na siebie wpływające. Na jeszcze mniejszym [[Poziomy organizacji żywej materii|poziomie organizacji żywej materii]] jest [[organizm]] – istota, której poszczególne części i struktury tworzą zharmonizowaną całość, wykazującą wszelkie cechy [[Życie|życia]]. Bardziej złożone organizmy składają się z [[narząd]]ów (które mogą tworzyć [[Układ narządów|układy narządów]]). Narządy z kolei składają się z [[Tkanka|tkanek]]. Podstawową jednostką życia, obecną we wszystkich ziemskich organizmach, jest [[komórka]], zdolna do [[Metabolizm|przemiany materii]] i [[Rozmnażanie|rozmnażania]]{{r|bio}}.
 
Wszystkie organizmy występujące na ziemi są klasyfikowane w ramach [[Systematyka organizmów|systematyki biologicznej]]. Podział zaproponowany w 1990 przez [[Carl Woese|Carla Woese]], oparty na badaniach molekularnych, dzieli świat żywy na trzy [[Domena (biologia)|domeny]]: [[bakterie]], [[Archeony|archeowce]] i [[Eukarionty|jądrowce]].
 
Wcześniej organizmy klasyfikowano najczęściej na pięć [[Królestwo (biologia)|królestw]]: [[bakterie]], [[protisty]], [[grzyby]], [[rośliny]] i [[zwierzęta]]. Organizmy [[Klasyfikacja biologiczna|klasyfikowane]] są w układzie jednostek ([[takson]]ów) tworzonych ze względu na kryterium pokrewieństwa ewolucyjnego, poniżej poziomu wspomnianego królestwa, przez [[Typ (biologia)|typy]], [[Gromada (biologia)|gromady]], [[Rząd (biologia)|rzędy]], [[Rodzina (biologia)|rodziny]], [[Rodzaj (biologia)|rodzaje]] i [[Gatunek (biologia)|gatunki]]{{r|bio}}. Opisano ok. 2 mln gatunków żyjących obecnie na Ziemi, ich szacowana liczba wynosi jednak do 100 mln{{r|may|how many species}}.
 
Na podstawie zróżnicowania [[skamieniałości]] i długiej historii życia, szacuje się, że ok. 99% gatunków jakie kiedykolwiek żyły na Ziemi, wymarło. Gatunkiem, który współcześnie ma ogromny wpływ na kształtowanie warunków życia na Ziemi jest [[człowiek rozumny]]. Jego działalność spowodowała tak daleko idące przeobrażenie warunków do utrzymania i rozwoju życia na Ziemi, że przypisywane jest mu powodowanie lub przyspieszenie obecnego [[Masowe wymieranie|masowego wymierania]] (zwanego „szóstym wymieraniem”{{r|Zagrozona przyroda}} lub „[[Szósta katastrofa|szóstą katastrofą]]”{{r|Szosta katastrofa}}). Szacuje się, że obecne tempo zaniku różnorodności gatunkowej jest do 1000 razy większe niż w ciągu ostatnich 100 000 lat{{r|bio}}. [[Czerwona księga gatunków zagrożonych]] z 2008 podaje, że 16 928 gatunków jest zagrożonych wyginięciem{{r|IUCN threatened}}.
 
==== Zagrożenia ====
Niektóre obszary podatne są na skrajne zjawiska pogodowe, takie jak [[huragan]]y, [[cyklon]]y czy [[tajfun]]y. W innych miejscach mogą występować [[Klęska żywiołowa|klęski żywiołowe]], jak trzęsienia ziemi, [[Osuwisko|osuwiska]], [[tsunami]], erupcje [[wulkan]]iczne, [[Lej krasowy|leje krasowe]], [[Susza|susze]], [[Powódź|powodzie]], [[Zamieć śnieżna|zamiecie śnieżne]] lub [[pożar]]y. Wiele stref lokalnych znajduje się pod wpływem spowodowanego przez człowieka zanieczyszczenia wody i powietrza, [[Kwaśny deszcz|kwaśnego deszczu]] i substancji [[Toksyczność|toksycznych]], utraty roślinności (przez intensywny [[wypas]], [[wylesianie]] i [[pustynnienie]]), zaniku dzikiej przyrody, degradacji i utraty [[Gleba|gleby]], [[Erozja|erozji]] oraz rozprzestrzeniania się [[Gatunek inwazyjny|gatunków inwazyjnych]].
 
[[Opinia naukowa o zmianie klimatu|Najprawdopodobniej]] wywoływany działalnością ludzi wzrost emisji dwutlenku węgla jest główną przyczyną [[Globalne ocieplenie|globalnego ocieplenia]]{{r|RS climate}}. Według prognoz, rosnąca temperatura powodować ma m.in. wzrost poziomu morza, [[Regresja lodowca|cofanie się lodowców]], topnienie [[Lądolód|lądolodów]], nasilenie się ekstremalnych zjawisk pogodowych oraz zmiany w ilości i strukturze [[Opad atmosferyczny|opadów atmosferycznych]]{{r|UN warming}}.
 
=== Litosfera ===
{{Osobny artykuł|Litosfera|Cykl superkontynentalny}}
[[Plik:AYool topography 15min.png|thumb|left|250px|Obecna topografia Ziemi]]
[[Rzeźba terenu]] różni się w poszczególnych miejscach na Ziemi. Około 70,8% powierzchni pokrywa woda, a [[szelf kontynentalny]] znajduje się średnio 130 m poniżej poziomu morza{{r|Pidwirny-10o}}. Powierzchnia podwodna ma zarówno cechy górzyste: [[Góra podwodna|góry podwodne]], [[Grzbiet śródoceaniczny|grzbiety śródoceaniczne]], [[Rów oceaniczny|rowy oceaniczne]], podwodne wulkany, [[płaskowyż]]e oceaniczne, jak i równinne, np. [[Równina abisalna|równiny abisalne]]{{r|ngdc2006}}. Na lądach (29,2%) spotyka się [[Góra|góry]], [[Pustynia|pustynie]], [[Równina|równiny]], płaskowyże i inne typy ukształtowania [[Geomorfologia|geomorfologicznego]].
 
Powierzchnia planety ulega przekształceniom ze względu na [[Tektonika (geologia)|tektonikę]] i [[Erozja|erozję]]. Cechy powierzchni utworzone lub zdeformowane przez płyty tektoniczne podatne są na [[wietrzenie]], cykle termiczne i efekty chemiczne. [[Zlodowacenie]], tworzenie się [[Rafa|raf koralowych]] i upadek [[meteor]]ytów również wpływają na ukształtowanie powierzchni.
 
[[Skorupa ziemska oceaniczna]] jest stale tworzona w granicach rozbieżnych płyt (w grzbietach śródoceanicznych) z zastygającej magmy płaszcza oraz niszczona – wciągana z powrotem do płaszcza – w granicach zbieżnych (strefach subdukcji). W wyniku tych procesów, materiał z którego zbudowane jest [[dno oceaniczne]] ulega stałemu przetwarzaniu. Większość dna ma mniej niż 100 mln lat, a szacowany wiek najstarszej skorupy oceanicznej, na zachodnim Pacyfiku, wynosi 200 mln lat. (3/4 powierzchni Ziemi ma skorupę młodszą niż 200 mln lat). Porównując, najstarsze znalezione na lądzie [[skamieniałości]] mają ok. 3 mld lat{{r|SOEST Pacific Plate|NOAA age}}.
 
[[Skorupa ziemska kontynentalna]] składa się w znacznej mierze ze [[Skały magmowe|skał magmowych]] i [[Skały metamorficzne|metamorficznych]] o małej gęstości – [[granit]]u i [[andezyt]]u. W mniejszej proporcji w jej skład wchodzi również najczęściej występująca skała na Ziemi – [[bazalt]], który jest podstawowym składnikiem dna oceanicznego{{r|Layers}}. Wskutek nagromadzenia się materiału przynoszonego przez czynniki zewnętrzne powstają [[skały osadowe]]. Zajmują one 75% powierzchni, choć stanowią tylko 5% skał skorupy położonych na głębokości 10&nbsp;km{{r|CPP weathering}}. Skorupę ziemską budują głównie [[skały metamorficzne]], powstałe pod wpływem wysokiej temperatury lub ciśnienia z innych skał, takie jak [[gnejs]], [[łupek]], [[marmur]] czy [[kwarcyt]].
 
Składnikami skał są [[minerał]]y. Najczęściej występują minerały z grupy [[Krzemiany|krzemianów]] –
[[kwarc]], [[skaleń]], [[amfibole]], [[miki]], [[pirokseny]] i [[oliwiny]]{{r|MNH minerals}}. Powszechne minerały z grupy [[Węglany|węglanów]], to [[kalcyt]] (budulec [[Wapień|wapienia]]), [[aragonit]] oraz [[dolomit (skała)|dolomit]]{{r|WC carbonate}}.
 
[[Pedosfera]] to powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, w której zachodzą [[Proces glebotwórczy|procesy glebotwórcze]]. [[Gleba]] wpływa na produkcję i rozkład [[Biomasa|biomasy]], przepływ energii i obieg materii w [[ekosystem]]ie.
 
==== Użytkowanie zasobów naturalnych ====
{{Osobny artykuł|Zasoby naturalne}}
Litosfera zapewnia zasoby naturalne, które są eksploatowane dla bytowania i gospodarki człowieka. Niektóre z nich to [[Surowiec|surowce nieodnawialne]], których ponowne uzupełnienie w wyniku procesów naturalnych jest niemożliwe w krótkim czasie.
 
Ze złóż [[Paliwa kopalne|paliw kopalnych]] zawartych w skorupie ziemskiej wydobywa się [[Ropa naftowa|ropę naftową]], [[Węgle kopalne|węgiel]], [[gaz ziemny]], [[torf]] i [[klatrat metanu]]. Są one wykorzystywane przez człowieka jako główne źródło [[Energia (fizyka)|energii]]. W 2005, około 86% wyprodukowanej energii pochodziło z paliw kopalnych, 6,3% z [[Elektrownia wodna|elektrowni wodnych]], 6,0% z [[Energia jądrowa|energii jądrowej]], a pozostałe 0,9% to [[energia geotermalna]], [[Energetyka słoneczna|słoneczna]], [[Energia wiatru|wiatru]] i [[biomasa]]{{r|IEA 2005}}. Z głębi Ziemi wydobywa się też minerały [[Ruda|rudne]] zawierające związki [[Metale|metali]], m.in. rudy [[Żelazo|żelaza]], [[cynk]]u, [[Miedź|miedzi]] i [[Ołów|ołowiu]].
 
Z ziemskiej biosfery produkowane są naturalnie lub syntetycznie produkty [[Biologia|biologiczne]], m.in. [[pokarm]], [[Drewno (technika)|drewno]], [[lek]]i i [[Kompostowanie|kompost]]. Człowiek używa [[Materiał budowlany|materiałów budowlanych]] do budowy [[dom]]ów i ochrony dobytku. Ingeruje także w cykl hydrologiczny dla zapewnienia wody słodkiej do konsumpcji, celów przemysłowych i [[Irygacja (rolnictwo)|nawadniania]]. Według artykułu naukowego z 2005, około 40% powierzchni lądu zajmują tereny [[Rolnictwo|rolnicze]] (w tym [[Pastwisko|pastwiska]]){{r|Foley2005}}. Światowy [[ślad ekologiczny]] człowieka w 2007 wyniósł 2,7 globalnych [[hektar]]ów (gha){{r|GFN 2010}} na osobę, a możliwości planety do regeneracji zasobów naturalnych oszacowano na mniej o 0,6 gha na osobę{{r|GFN sources}}.
 
=== Atmosfera ===
{{Osobny artykuł|Atmosfera ziemska}}
[[Plik:Wysokość bezwzględna Ziemi.svg|thumb|300px|Histogram [[Wysokość bezwzględna|wysokości bezwzględnej]] skorupy ziemskiej]]
Masę atmosfery ziemskiej szacuje się na 5,1 × 10<sup>18</sup> [[kilogram|kg]]. Na poziomie morza gęstość [[Powietrze|powietrza]] wynosi 1,217&nbsp;kg/[[metr|m]]³, a [[ciśnienie atmosferyczne]] – 101,325 [[Paskal|kPa]] i maleje wraz z wysokością. Warstwa atmosfery o grubości do 100&nbsp;km ([[homosfera]]) składa się przede wszystkim z [[azot]]u (78% objętości powietrza), [[tlen]]u (20,9%) oraz [[argon]]u (0,9%). Zawiera także śladowe ilości [[Dwutlenek węgla|dwutlenku węgla]] i [[Helowce|gazów szlachetnych]]. Zawartość [[Para wodna|pary wodnej]] w atmosferze ulega częstej zmianie i wynosi średnio ok. 1%{{r|earth_fact_sheet}}. Atmosfera Ziemi stale ulatnia się w kosmos w tempie około 3&nbsp;kg [[Wodór|wodoru]] i 50g [[Hel (pierwiastek)|helu]] na [[Sekunda|sekundę]]{{r|CatlingZahnle2009}}.
 
Najniższą i najcieńszą warstwą atmosfery jest [[troposfera]]. Jej górna granica zmienia się wraz z [[Szerokość geograficzna|szerokością geograficzną]] i [[Pora roku|porą roku]]; wynosi ona od mniej niż 8&nbsp;km nad biegunami w [[Zima|zimie]] do 17,5&nbsp;km nad [[Azja Południowo-Wschodnia|Azją Południowo-Wschodnią]] w [[Lato|lecie]]{{r|UW tropopause}}.
[[Biosfera]] ziemska zmieniła skład chemiczny [[Atmosfera|atmosfery]]. [[Katastrofa tlenowa|Ewolucja fotosyntezy tlenowej]] ok. 2,7 mld lat temu doprowadziła do wzrostu zawartości tlenu w atmosferze. Umożliwiło to rozwój [[Aerob|organizmów aerobowych]] i uformowanie się powłoki ozonowej, która blokuje szkodliwe dla organizmów żywych promieniowanie [[ultrafiolet]]owe, [[pole magnetyczne]] zaś nie dopuszcza do Ziemi cząsteczek wiatru słonecznego.
 
Inne funkcje atmosfery sprzyjające życiu na Ziemi to transport pary wodnej, dostawa różnorodnych gazów, spalanie mniejszych [[meteor]]ów przed uderzeniem w powierzchnię i regulacja temperatury{{r|atmosfera}}. To ostatnie zjawisko znane jest jako [[efekt cieplarniany]]: atmosfera „zatrzymuje” część [[Energia termiczna|energii termicznej]] emitowanej z jej powierzchni w kosmos, przez co podnosi się [[temperatura]]. Głównymi [[Gaz cieplarniany|gazami cieplarnianymi]] są para wodna, dwutlenek węgla, [[metan]], [[Tlenek diazotu|podtlenek azotu]] i ozon troposferyczny. Bez efektu cieplarnianego, średnia temperatura kuli ziemskiej wynosiłaby –19&nbsp;°C{{r|IPCC zarys|Pidwirny2006}}. Ze względu na zróżnicowane pochłanianie i odbijanie promieniowania słonecznego przez zawarte w niej gazy ([[ultrafiolet]] pochłaniany jest w dużej mierze przez tlen, zwłaszcza w postaci ozonu, niektóre przedziały podczerwieni przez gazy cieplarniane) atmosfera ziemska jest przezroczysta jedynie dla światła o pewnych długościach fal. W związku z tym organizmy wykorzystują głównie pewien zakres promieniowania słonecznego, określany jako [[światło widzialne]] lub [[promieniowanie czynne fotosyntetycznie]]{{r|TAMU energy balance}}.
 
==== Klimat i pogoda ====
{{Osobny artykuł|Klimat|Pogoda}}
Klimat i pogodę na Ziemi kształtują trzy podstawowe procesy klimatotwórcze: obieg [[Ciepło|ciepła]], obieg [[Woda|wody]] i krążenie [[Powietrze|powietrza]], a także czynniki geograficzne: układ [[Kontynent|lądów]] i [[ocean]]ów, wysokość n.p.m. i odległość od morza (oceanu). [[Pogoda]] to ogół zjawisk atmosferycznych zachodzących w danej chwili i miejscu. [[Klimat]] to przebieg zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie wieloletnim (ok. 30 lat){{r|MetOffice}}.
 
Atmosfera ziemska nie ma określonej granicy – jej [[gęstość]] zmniejsza się wraz z wysokością, ostatecznie przechodząc w przestrzeń kosmiczną. Trzy czwarte masy atmosfery zawarte jest w początkowych 11&nbsp;km, w warstwie nazywanej troposferą. Słońce nagrzewa powierzchnię Ziemi, a najniższe warstwy atmosfery nagrzewają się od powierzchni, co powoduje [[Rozszerzalność cieplna|rozszerzanie]] [[Powietrze|powietrza]]. Cieplejsze powietrze jest lżejsze i unosi się do góry, w jego miejsce napływa chłodniejsze, o większej gęstości. Proces ten nazywany jest [[Cyrkulacja powietrza|cyrkulacją powietrza]] i prowadzi do redystrybucji ciepła na planecie{{r|moran2005}}. Główne prądy powietrzne to [[pasat]]y, wiejące w strefie do 30° szerokości geograficznej oraz wiatry zachodnie, wiejące od 30° do 60° szerokości{{r|berger2002}}. [[Prąd morski|Prądy morskie]] również w istotny sposób wpływają na klimat, w szczególności [[cyrkulacja termohalinowa]], która prowadzi do wymiany energii cieplnej pomiędzy tropikami a strefami polarnymi{{r|PIK thermohaline}}.
 
[[Plik:Full moon partially obscured by atmosphere.jpg|thumb|300px|Zdjęcie z orbity – Księżyc częściowo przysłonięty ziemską atmosferą]]
Następuje również cyrkulacja [[para wodna|pary wodnej]], pochodzącej z wyparowywania powierzchni Ziemi. Kiedy warunki atmosferyczne umożliwiają unoszenie się ciepłego i wilgotnego powietrza, następuje kondensacja ([[sublimacja]] lub [[skraplanie]]) pary. Wskutek tego, powstają [[Chmura|chmury]] i woda spada na powierzchnię jako [[opad atmosferyczny]]{{r|moran2005}}. Większość wody transportowana jest na niższe wysokości przez systemy rzeczne, przeważnie powracając do oceanów lub osiadając w jeziorach. Ten [[cykl hydrologiczny]] to kluczowy mechanizm zapewniający życie na lądzie oraz główny czynnik erozji powierzchni. Ilość opadów waha się w poszczególnych rejonach, od poniżej milimetra na rok do kilku metrów na rok. Jest to uwarunkowane cyrkulacją atmosferyczną, cechami [[Topografia (geografia)|topograficznymi]] i temperaturą{{r|The Hydrologic Cycle}}.
 
Ziemię można podzielić na [[równoleżnik]]owe pasy, w których występuje względnie jednorodny klimat. Wyróżnia się następujące [[Strefa klimatyczna|strefy klimatyczne]], zaczynając od biegunów: [[klimat okołobiegunowy]], [[Klimat umiarkowany|umiarkowany]], [[Klimat podzwrotnikowy|podzwrotnikowy]], [[Klimat zwrotnikowy|zwrotnikowy]] i [[Klimat równikowy|równikowy]]{{r|UKDE climate zones}}. Klimat można też klasyfikować ze względu na temperaturę i ilość opadów – regiony, w których występują prawie jednolite [[Masa powietrza|masy powietrza]]. Cztery podstawowe masy powietrza to: arktyczne (PA), polarne (PP), zwrotnikowe (PZ) i równikowe (PR).
 
==== Atmosfera górna ====
Powyżej troposfery znajduje się [[stratosfera]] (10–50&nbsp;km n.p.m.), [[Mezosfera (warstwa atmosfery)|mezosfera]] (50–80&nbsp;km n.p.m.) i [[termosfera]] (80–500&nbsp;km n.p.m.){{r|stratosphere}}. Wykazują one różnice w [[Pionowy gradient temperatury|pionowym gradiencie temperatury]] (zmianą temperatury wraz z wysokością). W stratosferze znajduje się powłoka ozonowa{{r|NOAA ozone}}. Umowna granica pomiędzy atmosferą ziemską i [[Przestrzeń kosmiczna|przestrzenią kosmiczną]], przebiegająca na wysokości 100&nbsp;km n.p.m. (w termosferze), nazywa się [[Linia Kármána|Linią Kármána]]{{r|UN Karman}}. Powyżej tych warstw jest [[egzosfera]], w której zanikają ostatnie ślady obecności powietrza.
 
[[Energia termiczna]] powoduje, że niektóre cząsteczki znajdujące się w górnej atmosferze osiągają [[prędkość ucieczki]] i zdolne są do opuszczenia pola grawitacyjnego planety. Skutkuje to stałym, stopniowym ulatywaniem atmosfery w kosmos. Ponieważ [[wodór]] w stanie wolnym ma małą [[Masa atomowa|masę atomową]], ulatuje on w szybszym tempie niż inne gazy{{r|LiuDonahue1974}}. Doprowadziło to do zmiany stanu planety, z początkowej [[Redukcja (chemia)|redukcji]] do obecnego [[Utlenianie|utlenienia]]. Częściowa utrata [[Reduktor (chemia)|reduktorów]] takich jak wodór miała być przyczyną dużej akumulacji tlenu w atmosferze{{r|Catling2001}}, zdolność tego pierwiastka do ucieczki w przestrzeń kosmiczną wpłynęła więc na rozwinięcie się życia na planecie{{r|OSU history}}. Jednak w obecnej atmosferze, o dużej zawartości tlenu, większość atomów wodoru wchodzi w reakcję z tlenem i powstaje woda, która ulega kondensacji i nie dociera do górnych warstw atmosfery. Jego utrata następuje więc głównie poprzez rozbijanie cząsteczek [[metan]]u przez światło słoneczne w górnej atmosferze{{r|HuntenDonahue1976}}.
 
=== Hydrosfera ===
{{Osobny artykuł|hydrosfera}}
Ze względu na unikalną w Układzie Słonecznym wodną powłokę – [[Hydrosfera|hydrosferę]], Ziemia ma przydomek „Błękitnej planety”. Tworzą ją wody powierzchniowe (oceany, [[Morze|morza]], [[Rzeka|rzeki]], [[Jezioro|jeziora]], [[Bagno|bagna]]) i podziemne, jak również [[Lodowiec|lodowce]], pokrywy śnieżne oraz [[para wodna]].
[[Plik:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|250px|Zdjęcie „[[Blue Marble]]” – Ziemia widziana z pokładu [[Apollo 17]]]]
Najważniejszym składnikiem hydrosfery są [[ocean]]y – zawierają one ok. 1,35×10<sup>18</sup> [[tona|ton]] wody (1/4400 masy Ziemi), co daje objętość 1,332×10<sup>9</sup> km³{{r|CharetteSmith2010}}. Średnia głębokość oceanów wynosi 3800 m, czyli ponad cztery razy więcej niż średnia wysokość kontynentów{{r|sverdrup}}. Woda morska ma istotny wpływ na klimat globalny, ponieważ oceany są zbiornikami ciepła{{r|NASA heat bucket}}. Zmiany w [[Temperatura powierzchni oceanu|temperaturze powierzchni oceanów]] mogą prowadzić do anomalii pogodowych, takich jak
[[El Niño]]{{r|NASA sea temperature}}. W skład wód oceanicznych wchodzą [[rozpuszczalność|rozpuszczone]] gazy atmosferyczne, niezbędne do życia organizmom wodnym{{r|NASA oceanic prcesses}}.
 
Za trzy [[najdłuższe rzeki świata]] generalnie uważa się [[Nil]] (6695&nbsp;km), [[Amazonka|Amazonkę]] (6400&nbsp;km) oraz [[Jangcy]] (6300&nbsp;km{{r|EB Yangtze}}){{u|uwaga11}}. [[Największe jeziora świata|Największym jeziorem]] świata jest [[Morze Kaspijskie]], o powierzchni 386 400&nbsp;km²{{r|Caspian Sea}}{{u|uwaga12}}. Najwyższym [[wodospad]]em na Ziemi jest [[Salto Angel|Salto del Angel]], który ma wysokość 979 m{{r|Salto Angel}}. Najniżej położona podwodna lokacja to [[głębia Challengera]] w [[Rów Mariański|rowie Mariańskim]] na [[Ocean Spokojny|Pacyfiku]], z głębokością {{nowrap|10 911,4 m}}{{r|KAIKO7000}}.
 
Woda na Ziemi jest w 97,5% [[Woda morska|słona]], a w 2,5% [[Woda słodka|słodka]]. Większość wody słodkiej (68,7%) występuje obecnie w formie [[Lód|lodu]]{{r|UNESCO water resources}}. Około 3,5% masy oceanów stanowi [[Sole|sól]], która pochodzi głównie z aktywności wulkanicznej lub [[Skały magmowe|skał magmowych]]{{r|NASA salt}}.
 
== Orbita i rotacja ==
[[Plik:Sidereal day (prograde).svg|thumb|290px|[[Doba gwiazdowa|Dzień gwiazdowy]] jest krótszy od dnia słonecznego. 1) Słońce i wybrana gwiazda są na wprost Ziemi. 2) planeta obróciła się o 360° i gwiazda jest ponownie na wprost Ziemi, Słońce jednak nie (1→2 = 1 doba gwiazdowa). 3) Słońce jest ponownie na wprost Ziemi (1→3 = 1 doba słoneczna)]]
 
=== Rotacja ===
{{Osobny artykuł|Ruch obrotowy Ziemi}}
 
Okres obrotu Ziemi wokół własnej osi względem [[Gwiazda|gwiazd]] odpowiada jednej [[Doba gwiazdowa|dobie gwiazdowej]], którą zdefiniowano jako 86164,098903691 sekund lub 23 godzin 56 minut i 4,098903691 sekund czasu uniwersalnego ([[Czas uniwersalny|UT1]]){{r|IERS}}. Są to wartości uśrednione, gdyż okres ten potrafi się wahać o całe milisekundy z roku na rok.
 
Okres obrotu Ziemi wokół [[Oś ziemska|własnej osi]] względem Słońca odpowiada jednej [[Doba|dobie słonecznej]] lub 86400 [[Sekunda|sekundom]] [[Czas słoneczny|czasu słonecznego]]. Obecnie, sekunda czasu słonecznego jest nieznacznie dłuższa niż sekunda [[Układ SI|SI]], ponieważ [[Siła pływowa|siły pływowe]] powodują spowolnienie rotacji planety{{u|uwaga13}}. Od 1820 jeden dzień czasu słonecznego wydłużył się o 2 [[Milisekunda|milisekundy]] w stosunku do [[Międzynarodowy czas atomowy|czasu atomowego]]{{r|USNO leap seconds}}. W celu utrzymania synchronizacji zegarów z obrotem Ziemi co pewien czas zegary przestawia się o 1 sekundę zwaną [[Sekunda przestępna|sekundą przestępną]].
 
Wskutek oddziaływania grawitacyjnego Słońca i Księżyca, kierunek ziemskiej osi obrotu ulega powolnym zmianom w ruchu zwanym [[Precesja|precesją]]. Precesja prowadzi do zatoczenia przez oś obrotu na tle nieba pełnego okręgu w [[Rok platoński|roku platońskim]], wynoszącym ok. 25 800 lat. Powoduje to różnice pomiędzy rokiem gwiazdowym a [[Rok zwrotnikowy|rokiem zwrotnikowym]].
 
Ponieważ obrót Ziemi wokół własnej osi sprawia, że Słońce wykonuje ruch dzienny na sferze niebieskiej (ok. 24 godziny), świat podzielono na 24 [[Strefa czasowa|strefy czasowe]], każda po 15 stopni długości geograficznej (z lokalnymi różnicami, związanymi z podziałem politycznym). Strefy czasowe zapisywane są według ich różnicy względem [[Uniwersalny czas koordynowany|czasu uniwersalnego koordynowanego]] (UTC) – np. UTC+1 dla [[Polska|Polski]]. Do 1972 międzynarodowy czas podawano względem leżącego na [[Południk zerowy|południku zerowym]] obserwatorium astronomicznego w [[Royal Borough of Greenwich|Greenwich]] ([[czas uniwersalny]] lub GMT).
 
=== Orbita ===
{{Zobacz też|Orbita}}
 
Ziemia wykonuje jeden obrót wokół Słońca na każde 365,256 dni czasu słonecznego, co odpowiada jednemu [[Rok gwiazdowy|roku gwiazdowemu]]. Średnia odległość od Słońca wynosi 150 mln km. Z punktu widzenia ziemskiego obserwatora, Słońce wykonuje pozorny ruch na wschód względem gwiazd, z szybkością 1°/dzień. [[Prędkość orbitalna]] planety wynosi średnio 29,78&nbsp;km/s{{r|earth_fact_sheet}}.
 
Księżyc obraca się wraz z Ziemią wokół wspólnego [[Środek masy|środka masy]] raz na 27,32 dni względem gwiazd ([[miesiąc gwiazdowy]]). Środek masy układu Ziemia – Księżyc znajduje się w przybliżeniu w 3/4 promienia Ziemi od jej środka. Jako układ Ziemia-Księżyc obracający się wokół Słońca, okres [[Miesiąc synodyczny|miesiąca synodycznego]] pomiędzy kolejnymi [[Faza Księżyca|nowiami]] Księżyca wynosi 29,53 dni. Oglądany z północnego [[Biegun niebieski|bieguna niebieskiego]], ruch Ziemi i Księżyca jest [[Lewoskrętność|lewoskrętny]]. Płaszczyzna orbity nie jest równoległa do płaszczyzny równika: [[oś ziemska]] jest nachylona ok. 23,44° do prostej prostopadłej do płaszczyzny Ziemia-Słońce, a płaszczyzna Ziemia-Księżyc jest nachylona ok. 5° względem płaszczyzny Ziemia-Słońce. Bez tych nachyleń, raz na dwa tygodnie następowałoby [[zaćmienie Słońca]] lub [[Zaćmienie Księżyca|Księżyca]] (na przemian){{r|earth_fact_sheet|NASA Moon}}.
[[Plik:Nachylenie osi obrotu.png|thumb|290px|Nachylenie osi Ziemi do prostej prostopadłej do płaszczyzny orbity]]
Promień [[strefa Hilla|strefy Hilla]] Ziemi wynosi ok. 1,5 Gm (1 500 000&nbsp;km){{r|Vazquez2006}}. Jest to maksymalny dystans, na którym siła oddziaływania [[Grawitacja|grawitacyjnego]] Ziemi na mniejsze obiekty jest większa niż Słońca i innych planet. Ciała niebieskie znajdujące się w tej strefie mogą orbitować wokół planety, będące poza nią zostaną od niej oddalone wskutek oddziaływania grawitacyjnego Słońca. W pobliżu planety lub na jej powierzchni dominuje przyciąganie Ziemi objawiające się [[przyspieszenie]]m [[Swobodny spadek|spadających swobodnie]] na powierzchnię Ziemi ciał. Standardowa wartość przyspieszenia to 9,80665&nbsp;m/s², jednak zmienia się ono wraz z szerokością geograficzną i wysokością nad poziomem morza{{r|NIST SI}}.
 
Ziemia wraz z Układem Słonecznym położona jest 28 000 [[Rok świetlny|lat świetlnych]] od centrum [[Droga Mleczna|Drogi Mlecznej]], w [[Ramię Oriona|Ramieniu Oriona]]. Znajduje się około 20 lat świetlnych od płaszczyzny równika Galaktyki{{r|NASA Milky Way}}.
 
=== Nachylenie osi ===
[[Plik:Rotating earth axial tiles to orbit.gif|thumb|200px|Animacja przedstawiająca ruch obrotowy ziemi z uwzględnieniem kąta nachylenia do płaszczyzny orbity]]
[[Plik:Earth obliquity range.svg|thumb|200px|Zakres [[Precesja|precesji]] osi Ziemi (obecnie ok. 23,44°)]]
Ze względu na ruch obrotowy i nachylenie osi ziemskiej względem płaszczyzny [[Ekliptyka|ekliptyki]], ilość [[Promieniowanie słoneczne|promieniowania słonecznego]] docierającego w dane miejsce na powierzchni planety jest zmienna. Prowadzi to do wahań klimatu w przeciągu całego roku, w szczególności do występowania [[Pora roku|pór roku]]. Kiedy biegun północny zwrócony jest w stronę Słońca, na [[Półkula północna|półkuli północnej]] trwa [[wiosna]] lub [[lato]], a na południowej [[jesień]] lub [[zima]], a kiedy jest od niego odwrócony, występuje odwrotne zjawisko. W czasie wiosny i lata dni są dłuższe, a Słońce położone jest wyżej na [[Niebo|niebie]]; w jesieni i zimie, klimat się ochładza, a dni są krótsze. W kręgach polarnych, Słońce okresowo znajduje się stale pod [[horyzont]]em – od 20 godzin nad [[Koło podbiegunowe|kołami podbiegunowymi]] do 179 dni nad biegunami{{r|NSDIC night}}. Jeżeli stan taki utrzymuje się przez co najmniej 24 godziny, zjawisko określane jest jako [[noc polarna]]{{r|polar}}. Przeciwnym zjawiskiem jest okres, podczas którego tarcza słoneczna pozostaje stale nad horyzontem – od 20 godzin do 186 dni{{r|NSDIC day}}. Jeżeli utrzymuje się to przez co najmniej 24 godziny, występuje [[dzień polarny]]{{r|polar}}.
 
Podstawą wyznaczania dat zmian astronomicznych pór roku jest zjawisko [[Przesilenie|przesilenia]] (momentu maksymalnego nachylenia się lub odchylenia się osi ziemskiej od Słońca) oraz [[równonoc]]y (czasu, w którym oś Ziemi leży w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku Ziemia – Słońce). [[Przesilenie letnie]] następuje ok. 21 czerwca, [[przesilenie zimowe]] – 21 grudnia, [[równonoc wiosenna]] następuje ok. 20 marca, a [[równonoc jesienna]] – 23 września{{r|UT seasons}}.
 
W czasach nowożytnych, Ziemia osiąga [[peryhelium]] (punkt największego zbliżenia się do Słońca) 3 stycznia, a [[aphelium]] (punkt największego oddalenia się od Słońca) około 4 lipca. Daty te ulegają jednak zmianom wskutek precesji i innych cyklicznych zmian orbity ziemskiej, zwanych [[Cykle Milankovicia|cyklami Milankovicia]]. Przy peryhelium, wartość docierającej na planetę energii słonecznej wzrasta o 6,9% w odniesieniu do aphelium. Ponieważ półkula południowa zwrócona jest w stronę Słońca w okresie kiedy dystans Ziemi od gwiazdy jest bliski wartości minimalnej, otrzymuje ona ogólnie w przeciągu całego roku więcej energii. Jednak wody oceaniczne półkuli południowej absorbują większość uzyskanej energii słonecznej, co wpływa na jej klimat. Większe znaczenie na ilość promieniowania docierającego na daną powierzchnię ma nachylenie osi{{r|USDE radiation|USAToday tilt}}. Kąt nachylenia [[Oś obrotu|osi obrotu]] jest relatywnie stabilny. Oś podlega jednak [[Drgania|drganiu]] zwanym [[Nutacja|nutacją]], której największa składowa ma okres 18,6 roku (zob. też [[cykle Milankovicia#Nachylenie osi Ziemi|nachylenie osi Ziemi]], [[Precesja#Precesja osi Ziemi|precesja osi Ziemi]]).
 
== Księżyc ==
{{Osobny artykuł|Księżyc}}
 
Księżyc to jedyny stały [[naturalny satelita]] ziemski. Jego średnica wynosi 3474,8&nbsp;km (ok. 1/4 średnicy Ziemi), co czyni go największym księżycem w Układzie Słonecznym w stosunku do orbitowanej planety. Masa satelity wynosi 7,349×10<sup>22</sup> kg, a [[okres orbitalny]] trwa 27 dni 7 godzin 43,7 minut.
 
Oddziaływanie grawitacyjne pomiędzy Ziemią a Księżycem wywołuje [[pływy morskie]] na planecie. To samo oddziaływanie spowodowało spowolnienie rotacji Księżyca, wskutek czego satelita jest obecnie w [[Obrót synchroniczny|obrocie synchronicznym]]: okres obrotu Księżyca wokół własnej osi równy jest okresowi obiegu wokół Ziemi. Wskutek tego, zwrócony jest on do planety stale tą samą stroną. Ze względu na rotację, oświetlenie przez Słońce widocznej z Ziemi części Księżyca jest zmienne, co objawia się w cyklicznej zmianie [[Faza Księżyca|faz Księżyca]].
 
Działanie [[Siła pływowa|sił pływowych]] powoduje, że Księżyc oddala się od Ziemi z szybkością 38 [[milimetr|mm]] na rok. Wynikłe z tego wydłużanie się dnia ziemskiego o 23 [[mikrosekunda|μs]] na rok kumuluje się znacząco w skali setek milionów lat{{r|EspenakMeeus2007}}. Przykładowo, w okresie [[dewon]]u (ok. 410 mln lat temu) jeden rok miał 400 ówczesnych dni, a średnia długość dnia słonecznego wynosiła 21,8 godzin{{r|ST coral clock|18h days}}.
 
Według niektórych artykułów naukowych, Księżyc miał duży wpływ na rozwój życia na Ziemi poprzez łagodzenie klimatu planety. Dowody [[Paleontologia|paleontologiczne]] i symulacje komputerowe wykazują, że oddziaływanie pływowe z satelitą stabilizuje nachylenie ziemskiej osi obrotu{{r|Laskar2004}}. Bez tej stabilizacji przeciwko [[Moment siły|momentom siły]] aplikowanym przez Słońce i inne planety, oś Ziemi mogłaby podlegać chaotycznym zmianom w skali setek milionów lat, co ma miejsce w przypadku [[Mars]]a{{r|MurrayHolman2001}}. Zrównanie się osi obrotu z płaszczyzną [[Ekliptyka|ekliptyki]] doprowadziłoby do występowania skrajnych pór roku – jeden biegun znajdowałby się na wprost Słońca w okresie letnim, a drugi w okresie zimowym. W rezultacie wyginęłyby większe zwierzęta i część roślinności{{r|WilliamsKasting1996}}.
 
Średnica Słońca jest ok. 400-krotnie większa niż średnica satelity, zaś odległość Ziemi od Słońca jest 400-krotnie większa w porównaniu do Księżyca. Wskutek tego, [[rozmiar kątowy]] (pozorny rozmiar) obu ciał jest niemal jednakowy, a na Ziemi dochodzi do całkowitego lub obrączkowego [[Zaćmienie Słońca|zaćmienia Słońca]]{{r|NASA planetary factsheet}}.
 
[[Plik:Earth-Moon2.jpg|thumb|center|800px|Ziemia, Księżyc i dzieląca je odległość w jednakowej skali]]
 
Ponadto z Ziemią oddziałuje co najmniej pięć [[Obiekt koorbitalny|obiektów koorbitalnych]]: {{mpl|2014 OL|339}}{{r|Onet ksiezyc}}, [[(3753) Cruithne]], {{mpl|2002 AA|29}}, {{mpl|2003 YN|107}} i {{mpl|(164207) 2004 GU|9}}{{r|BBC little brother}}.
 
== Planetoidy trojańskie ==
Księżyc nie jest jedynym obiektem, który stale towarzyszy Ziemi podczas jej obrotu wokół Słońca. Aktualnie synchronicznie z naszą planetą Słońce obiega także zaobserwowana w 2010 roku planetoida {{mpl|2010 TK|7}}, ma ona średnicę około 300 metrów i jest zaliczana do grupy [[Trojańczycy|planetoid trojańskich]]. Takie obiekty znano wcześniej dla Jowisza, Marsa i Neptuna, jednak 2010 TK<sub>7</sub> jest pierwszą planetoidą w ten sposób związaną z Ziemią.
 
== Historia badań i kultura ==
{{Zobacz też|Nauki o Ziemi|Historia odkryć geograficznych|Kultura|Cywilizacja}}
[[Plik:Baylonianmaps.JPG|thumb|180px|[[Babilońska mapa świata]] – najstarsza znana mapa świata z VI wieku p.n.e.]]
Ziemia to jedyna planeta, której polska nazwa nie wywodzi się z greckiej ani rzymskiej mitologii. Symbolem astronomicznym Ziemi jest równoramienny [[krzyż]] wpisany w [[okrąg]], znany jako [[krzyż słoneczny]], krzyż Odyna lub [[krzyż celtycki]]. Początkowym symbolem astronomicznym planety było [[jabłko królewskie]]{{r|Western Signs}}.
 
Z Ziemią wiązały się szeroko rozpowszechnione kulty [[Bóstwa telluryczne|bóstw tellurycznych]] i [[Bóstwa chtoniczne|chtonicznych]], wśród których przeważały bóstwa żeńskie. W wielu kulturach, bogini matka (lub Matka Ziemia) przedstawiana jest jako bogini [[Płodność|płodności]], pomyślności i dostatku. [[Aztekowie]] nazywali planetę Tonan lub Tonantzin – „nasza matka”, [[Państwo Inków|Inkowie]] – [[Pachamama]] („Matka Ziemia”). Chińska bogini Ziemi [[Houtu]]{{r|Myths and Legends of China}} jest podobna do [[Gaja (mitologia)|Gai]], Ziemi-Matki w mitologii greckiej. Hindusi nazywali ją Bhuma Devi – „bogini Ziemi”, a Słowianie – [[Mokosz]]. W [[Mitologia nordycka|mitologii skandynawskiej]], bogini Ziemi [[Jörð|Jörd]] była matką [[Thor]]a. W mitologii starożytnego Egiptu Ziemię utożsamia męskie bóstwo [[Geb]].
[[Plik:Sacrobosco sphaera1.jpg|thumb|left|150px|''Tractatus de sphaera'' [[Sacrobosco]], wydana w 1230]]
Wiele mitologii i wierzeń religijnych zawiera opowieści dotyczące powstania Ziemi wskutek interwencji boga lub bóstw. Różnorodne grupy religijne, do których przynależą m.in. [[Fundamentalizm religijny|fundamentalne]] odłamy [[protestantyzm]]u{{r|religion belief fact}} i [[islam]]u{{r|Designed by God}} zakładają, że opis stworzenia świata zawarty w ich [[Święte księgi|świętych księgach]] jest prawdą dosłowną i powinien być traktowany na równi lub zastąpić obecny pogląd naukowy nt. uformowania się Ziemi i rozwoju życia na planecie{{r|Creationism}}. Środowiska naukowe{{r|Pennock2003|Science Evolution Creationism}}, a także inne (niż wyżej wymienione) grupy religijne sprzeciwiają się tym twierdzeniom{{r|ColburnHenriques2006|Against Creation-Science|Gould1997}}. Jednym z aspektów kontrowersji jest sprzeciw wobec [[Ewolucja|teorii ewolucji]] przez zwolenników [[Kreacjonizm (pseudonauka)|kreacjonizmu]] i [[Inteligentny projekt|inteligentnego projektu]].
 
W starożytności rozpowszechniony był pogląd, że Ziemia jest płaska. Ludy [[Mezopotamia|Mezopotamii]] przedstawiały świat jako płaski dysk otoczony przez ocean, a Egipcjanie jako kwadrat{{r|Flat Earth}}. Według Chińczyków ziemia miała kształt kwadratu, z nasadzonym na nim za pomocą filarów okrągłym niebem{{r|Symbole chinskie}}. Najstarsze znane mapy świata pochodzą z [[Babilonia|Babilonii]] – [[Babilońska mapa świata|''Imago Mundi'']], wykonana w VI-V wieku p.n.e.{{r|slide103}} oraz Grecji, którą wykonał [[Anaksymander]]{{r|Anaximander}}. Koncepcja kulistej Ziemi pojawiła się co najmniej w VI wieku p.n.e. – znana była [[Pitagorejczycy|pitagorejczykom]], spośród których niektórzy utrzymywali ponadto, że Ziemia nie jest centrum wszechświata{{r|Philolaus}}. Po III wieku p.n.e. fakt, że planeta jest okrągła akceptowali wszyscy wykształceni obywatele Grecji i Rzymu{{r|mit}}. Około 240 roku p.n.e. [[Eratostenes]] oszacował obwód planety (z 5-10% [[Błąd pomiaru|błędem pomiarowym]]) i nachylenie osi względem płaszczyzny ekliptyki{{r|Round Earth}}.
 
W [[Średniowiecze|średniowieczu]], z nielicznymi wyjątkami, nie było w Europie wykształconych ludzi, którzy uważaliby że Ziemia jest płaska, a wydana w XIII w. praca [[Sacrobosco]] ''O Sferach'' stała się podstawowym podręcznikiem akademickim przez następne cztery stulecia. Mimo to, współcześnie popularna jest idea o rozpowszechnionej wierze w „płaską Ziemię” w dawniejszych epokach{{r|mit|Middle Ages}}.
 
Postęp techniczny w nawigacji i budownictwie okrętowym doprowadził do epoki [[Wielkie odkrycia geograficzne|wielkich odkryć geograficznych]] na przełomie XV i XVI wieku. W 1488 [[Bartolomeu Dias]] opłynął [[Przylądek Dobrej Nadziei]], w 1492 dotarcie do wybrzeży Ameryki przez [[Krzysztof Kolumb|Kolumba]] zapoczątkowało jej [[Europejska kolonizacja Ameryki|europejską kolonizację]], a w 1498 [[Vasco da Gama]] odkrył drogę morską do [[Indie|Indii]]. W latach 1519-1521 [[Ferdynand Magellan]] jako pierwszy Europejczyk odbył podróż dookoła świata. Wydana w 1543 ''[[De revolutionibus orbium coelestium|O obrotach sfer niebieskich]]'' [[Mikołaj Kopernik|Mikołaja Kopernika]] zawiera teorię [[Heliocentryzm|heliocentrycznej]] budowy świata i stwierdza, że Ziemia krąży wokół Słońca. Zastąpiła ona [[Klaudiusz Ptolemeusz|ptolemeuszowy]] [[Teoria geocentryczna|geocentryzm]], który głosił, że Ziemia jest centrum wszechświata. W 1570 [[Abraham Ortelius]] jako pierwszy wydał usystematyzowany zbiór map świata – ''Theatrum Orbis Terrarum''{{r|Ortelius}}. W latach 1585-1595 kolekcję map opublikował również [[Gerard Merkator]] i nazwał zbiór [[Atlas (publikacja)|atlasem]], nawiązując do mitologicznego [[Atlas (mitologia)|Atlasa]].
 
[[Plik:AS8-13-2329.jpg|thumb|„Wschód Ziemi” z pokładu [[Apollo 8]]]]
Pierwsze zdjęcie Ziemi z przestrzeni kosmicznej (z wysokości 105&nbsp;km) wykonała 24 października 1946 kamera umieszczona na rakiecie [[V2 (pocisk rakietowy)|V-2]] wystrzelonej przez [[Stany Zjednoczone]] z poligonu [[White Sands Missile Range]]{{r|First photo from space}}. Pierwsze zdjęcia Ziemi z orbity okołoziemskiej wykonał satelita [[Explorer 6]] w 1959{{r|NASA Explorers}}. [[Jurij Gagarin]] w 1961 został pierwszym człowiekiem, który obserwował planetę z przestrzeni kosmicznej. Załoga [[Apollo 8]] w 1968 jako pierwsza obserwowała wschód Ziemi z orbity księżycowej i wykonała wówczas słynne zdjęcie „[[Earthrise]]”. W 1972 załoga [[Apollo 17]] wykonała z orbity okołoziemskiej słynne zdjęcie „[[Blue Marble]]”. Fotografia przedstawia kulę, w której znajduje się pokryty chmurami błękitny ocean, przedzielony zielono-brązowymi kontynentami. Jest to jedno z najbardziej rozpowszechnionych zdjęć w historii i jedna z niewielu fotografii całkowicie oświetlonej planety{{r|Blue Marble|NASA Apollo anniversary}}. Z kolei zdjęcie Ziemi przez opuszczającego Układ Słoneczny ''[[Voyager 1|Voyagera 1]]'' z 1990 zainspirowało [[Carl Sagan|Carla Sagana]] do nazwania fotografii „[[Pale Blue Dot]]” (''bladoniebieska kropka''){{r|seti-pbd}}.
 
W ciągu ostatnich dwu stuleci wyłoniły się nurty zwracające uwagę na negatywny wpływ człowieka na planetę. Proponowane przeciwdziałanie to [[ochrona środowiska]], między innymi poprzez kontrolę zasobów naturalnych (np. wody i [[las]]ów), przeciwdziałanie [[Zanieczyszczenie środowiska|zanieczyszczeniom]] i racjonalne użytkowanie gruntów{{r|Planetary Overload}}. [[Ekologia|Ekolodzy]], m.in. organizacje o globalnym zasięgu – [[Greenpeace]] i [[World Wide Fund for Nature|World Wildlife Fund]], apelują o zmiany w [[Polityka społeczna|polityce społecznej]] i racjonalną eksploatację surowców, w szczególności zasobów nieodnawialnych, takich jak [[ropa naftowa]]. Apelom tym przeciwstawiają się niektóre firmy i organizacje, zwracające uwagę na koszt ekonomiczny ochrony środowiska{{r|MIT environmental policy|companies against environment}}. Od lat 60. XX wieku niektórzy przedstawiają planetę jako „Statek kosmiczny Ziemia” ({{ang.|Spaceship Earth}}), z [[System podtrzymywania życia|systemem podtrzymywania życia]], który wymaga stałej konserwacji<ref name="SpaceshipEarth">{{cytuj książkę | nazwisko = Fuller | imię = R. Buckminster | autor link = Buckminster Fuller | tytuł = Operating Manual for Spaceship Earth | url = http://web.archive.org/web/20120423182500/http://www.futurehi.net:80/docs/OperatingManual.html | wydanie = First edition | wydawca = E.P. Dutton & Co. | miejsce = Nowy Jork | rok = 1963 | isbn = 0-525-47433-1 | archiwum = http://web.archive.org/web/20120423182500/http://www.futurehi.net/docs/OperatingManual.html | zarchiwizowano = 2012-04-23}}</ref>. Istnieje również [[hipoteza Gai]], sugerująca, że ziemska biosfera i czynniki fizyczne stanowią jeden spójny [[organizm]]{{r|Gaia}}. Od lat 70. XX wieku, 22 kwietnia obchodzony jest [[Dzień Ziemi|Światowy Dzień Ziemi]].
== Symbole ==
{{Osobny artykuł|Symbole astronomiczne}}
[[Międzynarodowa Unia Astronomiczna]] proponuje oznaczenie E od angielskiej nazwy ''Earth''.
Wśród symboli graficznych można wyróżnić:
{| class="wikitable"
|-
! Symbol !! Opis !! Symbolika
|-
| [[Plik:Earth symbol.svg|50px]] || || Glob z równikiem i południkiem
|-
| [[Plik:Antimony black on transparent.png|50px]] || Symbol bardziej popularny w kontekstach [[Teoria geocentryczna|niegeocentycznych]] || [[Jabłko królewskie]] lub odwrócony symbol Wenus
|-
| [[Plik:Palgwae Gon.svg|50px]] || [[Osiem trygramów|trygram]] kun ([[język chiński|chin.]]: 坤) z księgi [[Yijing]] ||
|-
|}
[[Plik:Earth flag PD.jpg|thumb|180px|Flaga Dnia Ziemi.]]
Jednym z nieoficjalnych symboli planety jest [[flaga Ziemi]].
{{clear}}
 
== Uwagi ==
{{Przypisy-lista|grupa=uwaga|l. kolumn=3|1=
<ref name="litosfera">Lokalnie waha się od 5 do 200 km.</ref>
<ref name="skorupa">Lokalnie waha się od 5 do 70 km.</ref>
<ref name="uwaga1">Według NASA: Podane tu wartości nie są oficjalnymi wartościami, nie ma jednolitego, uzgodnionego zbioru wartości. Są one przedmiotem bieżących badań i mogą zmienić się w każdej chwili. Poczyniono wszelkie starania aby zaprezentować najbardziej zaktualizowane dane, przy korzystaniu z nich należy jednak zachowywać ostrożność. Patrz: {{cytuj stronę|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/fact_notes.html|tytuł=Notes on the Fact Sheets|autor=NASA|data dostępu=2009-01-13}}</ref>
<ref name="uwaga10">W języku polskim, terminem
„ekosfera” nazywa się czasami cztery główne sfery Ziemi. Patrz: {{cytuj stronę |url=http://www.ekologia.pl/ekoslownik/115_Leksykon_ekologii_i_ochrony_srodowiska/1535_1_E_0_ekosfera.html | tytuł=Definicja terminu. Ekosfera |autor=ekosfera.pl |data dostępu=2008-12-27}}</ref>
<ref name="uwaga11">Długość rzek różni się jednak w zależności od źródła danych. Przykładowo, niektóre źródła uważają Amazonkę za najdłuższą rzekę świata. Więcej w osobnych artykułach.</ref>
<ref name="uwaga12">Ponieważ jest to jezioro bezodpływowe, jego powierzchnia i głębokość ulegają zmianom, dlatego podawane wartości różnią się w zależności od źródła. Według [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]] oraz [[Europejska Agencja Kosmiczna|Europejskiej Agencji Kosmicznej]], Morze Kaspijskie ma powierzchnię 371 000 km² ([http://www.esa.int/esaEO/SEM5GYTLWFE_index_0.html] [https://archive.is/20130503145322/www.un.org/Pubs/chronicle/2004/issue3/0304p44.asp]).</ref>
<ref name="uwaga13">{{cytuj stronę|url=http://www.springerlink.com/content/l3863x17241156v1/|tytuł=On the non-tidal secular acceleration of the Earth’s rotation|data dostępu=15.11.2008|nazwisko=Burša|imię=Milan|nazwisko2=Šimon|imię2=Z.|opublikowany=SpringerLink 2005|cytat=Opóźnienie kątowe rotacji Ziemi jest mniejsze o ok. 1,6•10<sup>−22</sup>1/s² z czego wynika, że inne czynniki też mają wpływ na prędkość kątową Ziemi.}}</ref>
<ref name="uwaga2">Obliczony jako obwód okręgu o długości równej promieniowi równikowemu Ziemi. Na stronie NASA błędnie podano średni obwód Ziemi.</ref>
<ref name="uwaga3">Najważniejsze składniki, objętościowo, w suchym powietrzu.</ref>
<ref name="uwaga4">Powierzchnie innych planet w Układzie Słonecznym są zbyt zimne lub zbyt ciepłe, aby występowała na nich woda w stanie ciekłym. Potwierdzono jednak istnienie wody ciekłej na [[Mars]]ie w przeszłości; może ona istnieć również obecnie. Patrz: <cite>{{cytuj stronę| url = http://www.msnbc.msn.com/id/4202901/| tytuł = Rover reveals Mars was once wet enough for life| data dostępu = 2007-08-28| autor = Msnbc| data = 2007-03-02| opublikowany = NASA}}</cite>; <cite>{{cytuj stronę| url = http://web.archive.org/web/20090321155303/http://dailyheadlines.uark.edu/5717.htm| tytuł = Simulations Show Liquid Water Could Exist on Mars| data dostępu = 2009-03-21| autor = Staff| data = 2005-11-07| opublikowany = University of Arkansas}} ([[Internet Archive]])</cite>.</ref>
<ref name="uwaga5">Parę wodną wykryto w atmosferze tylko jednej planety pozasłonecznej; jest to [[gazowy olbrzym]]. Patrz: {{Cytuj pismo| nazwisko = Tinetti| imię = G.| autor2 = i inni| tytuł = Water vapour in the atmosphere of a transiting extrasolar planet| czasopismo = Nature| doi = 10.1038/nature06002| wydanie = 448| rok = 2007| wolumin =| miesiąc = lipiec| strony = 169–171| url = http://www.nature.com/nature/journal/v448/n7150/abs/nature06002.html}}</ref>
<ref name="uwaga6">W roku liczba dni czasu słonecznego jest o 1 mniejsza niż liczba dni [[Czas gwiazdowy|czasu gwiazdowego]] ponieważ ruch orbitalny Ziemi wokół Słońca wymaga 1 dodatkowego obrotu planety wokół własnej osi.</ref>
<ref name="uwaga7">Żelazo występuje w naturze jako jony Fe<sup>2+</sup> (FeO jako [[tlenek żelaza(II)]]) oraz Fe<sup>3+</sup> (Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> jako [[tlenek żelaza(III)]]). Obecnie, rzadko używana jest metoda analizy chemicznej skał („na mokro”), w której zawartość FeO i Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> podawana jest osobno. Zazwyczaj skały analizuje się więc z użyciem spektrometrii rentgenofluorescensyjnej (XRF), w której całkowita zawartość żelaza wyrażona jest jako Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>. Ponieważ większość żelaza w [[magma]]ch występuje jednak jako jony Fe<sup>2+</sup>, całkowita zawartość żelaza w skałach magmowych często podawana jest jako FeO i oznaczana jako FeO<sub>T</sub>, mimo iż oryginalne pomiary wyrażone były jako Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>. Inna metoda – mikroanaliza rentgenowska (EPMA), również wyraża całkowitą zawartość żelaza jako FeO. Możliwe jest przeliczenie, używając równania FeO=0,9×Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>. Patrz: {{cytuj książkę|nazwisko=Blakes|imię=Stephen|nazwisko2=Argles|imię2=Tom|tytuł=Growth and Destruction – continental Evolution at Subduction Zones: Block 3|data=2003|isbn=0749256664|url=http://books.google.com/books?id=mGQ-hMoN7v4C&pg=PA57&lpg=PA57&dq=FeOt%3D+FeO+%2B+Fe2O3&source=bl&ots=1bZ_bdhKgI&sig=0fMd1Uy2VDbStA7pqntc8qfUn7w&hl=pl&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#PPA57,M1}}</ref>
}}
 
== Przypisy ==
{{Przypisy-lista|l. kolumn=3|1=
<ref name=":0">{{cytuj książkę|nazwisko=D.L. Turcotte, G. Schubert|imię=|tytuł=Geodynamics (2 ed.)|rok=2002|wydawca=Cambridge University Press|miejsce=Cambridge|strony=136-137|isbn=978-0-521-66624-4}}</ref>
<ref name=":1">{{cytuj stronę|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sci/tech/specials/washington_2000/649913.stm|tytuł=Date set for desert Earth|autor=Damian Carrington|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=BBC News|język=en}}</ref>
<ref name=":2">{{cytuj książkę|nazwisko=Peter D. Ward, Donald Brownlee|imię=|tytuł=The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World|rok=2002|wydawca=Times Books, Henry Holt and Company|miejsce=Nowy Jork|strony=|isbn=0-8050-6781-7}}</ref>
<ref name=":3">{{cytuj|autor=Mikhail V. Medvedev, Adrian L. Melott|tytuł=Do extragalactic cosmic rays induce cycles in fossil diversity?|czasopismo=The Astrophysical Journal|data dostępu=2016-03-31|issn=0004-637X|wydanie=2|s=879–889|doi=10.1086/518757|arxiv=astro-ph/0602092|url=http://iopscience.iop.org/article/10.1086/518757/pdf}}</ref>
<ref name="18h days">{{cytuj stronę|url=http://www.asa3.org/archive/evolution/199607/0052.html|tytuł=Re: Tides Record 18-Hour Earth Days|nazwisko=Jones|imię=Stephen|data dostępu=2008-11-27}}</ref>
<ref name="ABC highest">{{cytuj stronę|url=http://www.abc.net.au/science/articles/2004/04/16/1086384.htm?site=science/greatmomentsinscience|tytuł=Tall Tales about Highest Peaks|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=Australian Broadcasting Corporation|język=en}}</ref>
<ref name="abundances">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20130127151315/http://www.mwit.ac.th/~Physicslab/hbase/tables/elabund.html|tytuł=Abundances of the Elements in the Earth’s Crust|nazwisko=Nave|imię=R.|opublikowany=HyperPhysics|data dostępu=2008-11-26|archiwum=http://archive.is/uvXs|zarchiwizowano=2012-12-21}}</ref>
<ref name="Against Creation-Science">{{cytuj książkę|tytuł=Is God a Creationist? The Religious Case Against Creation-Science|wydawca=Scribner’s|rok=1983|isbn=0-68417-993-8}}</ref>
<ref name="Age">{{cytuj stronę|url=http://www.talkorigins.org/faqs/faq-age-of-earth.html|tytuł=The Age of the Earth|data dostępu=2007-09-20|nazwisko=Stassen|imię=Chris|data=2005-09-10|opublikowany=The TalkOrigins Archive}}</ref>
<ref name="age_earth">{{cytuj książkę|nazwisko=Dalrymple|imię=G.B.|tytuł=The Age of the Earth|wydawca=Stanford University Press|miejsce=Kalifornia|rok=1991|isbn=0-8047-1569-6}}</ref>
<ref name="Alfe2002">{{cytuj pismo|nazwisko=Alfè|imię=D.|nazwisko2=Gillan|imię2=M.J.|nazwisko3=Vocadlo|imię3=L.|nazwisko4=Brodholt|imię4=J.|nazwisko5=Price|imię5=G.D.|tytuł=The ''ab initio'' simulation of the Earth’s core|url=http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf|czasopismo=Philosophical Transaction of the Royal Society of London|wolumin=1795|wydanie=360|strony=1227–1244|rok=2002|data dostępu=2007-02-28}}</ref>
<ref name="amonline">{{cytuj stronę|url=http://www.amonline.net.au:80/geoscience/earth/structure.htm|tytuł=Structure and composition of the Earth|data dostępu=2007-09-14|opublikowany=Australian Museum Online|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20090602004307/http://www.amonline.net.au:80/geoscience/earth/structure.htm|zarchiwizowano=2009-06-02}}</ref>
<ref name="Anaximander">{{cytuj stronę|url=http://www-history.mcs.st-and.ac.uk/Printonly/Anaximander.html|tytuł=Anaximander of Miletus|autor=J.J. O’Connor i E.F. Robertson|data=lipiec 2008|opublikowany=Univ. of St Andrews|data dostępu=2008-11-25}}</ref>
<ref name="Anzellini2013">{{cytuj pismo|autor=S. Anzellini, A. Dewaele, M. Mezouar, P. Loubeyre, G. Morard|tytuł=Melting of Iron at Earth’s Inner Core Boundary Based on Fast X-ray Diffraction|czasopismo=Science|wolumin=340|wydanie=6131|strony=464-466|data=2013-04-26|doi=10.1126/science.1233514}}</ref>
<ref name="AP microbial">{{cytuj stronę|url=http://apnews.excite.com/article/20131113/DAA1VSC01.html|tytuł=Oldest fossil found: Meet your microbial mom|autor=Seth Borenstein|data dostępu=2015-06-29|opublikowany=Associated Press|język=en}}</ref>
<ref name="atmosfera">{{cytuj stronę|url=http://www.nasa.gov/audience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html|tytuł=Earth’s Atmosphere|data dostępu=2007-03-21|autor|data=2003-10-08|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="BahcallBahcall1985">{{cytuj pismo|autor=John N. Bahcall, Safi Bahcall|tytuł=The Sun's motion perpendicular to the galactic plane|czasopismo=Nature|data=1985-08-22|data dostępu=2016-03-31|wydanie=6030|s=706–708|doi=10.1038/316706a0|url=http://www.nature.com/nature/journal/v316/n6030/abs/316706a0.html|język=en}}</ref>
<ref name="BBC little brother">{{cytuj stronę|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/2347663.stm|tytuł=Earth’s little brother found|data dostępu=2007-03-31|nazwisko=Whitehouse|imię=David|data=2002-10-21|opublikowany=BBC News}}</ref>
<ref name="berger2002">{{cytuj stronę|url=http://earthguide.ucsd.edu/virtualmuseum/climatechange1/cc1syllabus.shtml|tytuł=The Earth’s Climate System|data dostępu=2007-03-24|nazwisko=Berger|imię=Wolfgang H.|rok=2002|opublikowany=University of California, San Diego}}</ref>
<ref name="BerknerMarshall1965">{{cytuj pismo|nazwisko=Berkner|imię=L.V.|nazwisko2=Marshall|imię2=L.C.|tytuł=On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth’s Atmosphere|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1965JAtS...22..225B|czasopismo=Journal of Atmospheric Sciences|wolumin=3|wydanie=22|strony=225–261|rok=1965|data dostępu=2007-03-05}}</ref>
<ref name="bio">{{cytuj książkę|nazwisko=Campbell|imię=Neil|nazwisko2=Reece|imię2=Jane|tytuł=Biology|data=2005|wydawca=Pearson, Benjamin Cummings|miejsce=San Francisco|isbn=0-8053-7146-X|strony=4-5,13-14, 1209}}</ref>
<ref name="Biodiversity and Evolution">{{cytuj książkę|nazwisko=G. Miller; Scott Spoolman|imię=|tytuł=[https://books.google.pl/books?id=NYEJAAAAQBAJ&pg=PA62&hl=pl#v=onepage&q&f=false „Biodiversity and Evolution”]|rok=2012|wydawca=[[Cengage Learning]]|miejsce=|strony=62|isbn=1-133-70787-4}}</ref>
<ref name="Blue Marble">{{cytuj stronę|url=http://neil.fraser.name/writing/earth/|tytuł=The one, the only, photograph of Earth|nazwisko=Fraser|imię=Neil|data=marzec 2001|data dostępu=2008-11-25}}</ref>
<ref name="BNSC spheres">{{cytuj stronę|url=http://www.bnsc.gov.uk/4576.aspx|tytuł=Earth’s four spheres|autor=British National Space Centre|data dostępu=2008-12-27|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20090521105115/http://www.bnsc.gov.uk:80/4576.aspx|zarchiwizowano=2009-05-21}}</ref>
<ref name="Bounama2001">{{cytuj pismo|imię=Christine|nazwisko=Bounama|autor2=S. Franck|autor3=W. Von Bloh|tytuł=The fate of the Earth’s ocean|url=http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/5/569/2001/hess-5-569-2001.pdf|czasopismo=Hydrology and Earth System Sciences|wolumin=5|wydanie=4|strony=569-574|rok=2001|doi=10.5194/hess-5-569-2001|data dostępu=2015-06-30}}</ref>
<ref name="BowringHoush1995">S. Bowring, T. Housh (1995). „The Earth’s early evolution”. ''Science'' '''269''' (5230): s. 1535–1540.</ref>
<ref name="BowringWilliams1999">{{cytuj pismo|nazwisko=Bowring|imię=Samuel A.|nazwisko2=Williams|imię2=Ian S.|rok=1999|tytuł=Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada|czasopismo=Contributions to Mineralogy and Petrology|wolumin=134|wydanie=1|strony=3}}</ref>
<ref name="CanupAsphaugh2001">{{cytuj stronę|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001AGUFM.U51A..02C|tytuł=An impact origin of the Earth-Moon system|data dostępu=2007-03-10|nazwisko=Canup|imię=R.M.|nazwisko2=Asphaug|imię2=E.|data=Fall Meeting 2001|opublikowany=American Geophysical Union}}</ref>
<ref name="Caspian Sea">{{cytuj stronę|archiwum=http://web.archive.org/web/20130914041627/http://www.caspianenvironment.org:80/newsite/Caspian-Background.htm|zarchiwizowano=2013-09-14|url=http://www.caspianenvironment.org:80/newsite/Caspian-Background.htm|tytuł=Caspian Sea » General background|data dostępu=2011-09-21|data=|praca=|opublikowany=CaspianEnvironment.org}}</ref>
<ref name="Catling2001">{{cytuj pismo|nazwisko=Catling|imię=David C.|nazwisko2=Zahnle|imię2=Kevin J.|nazwisko3=McKay|imię3=Christopher P.|tytuł=Biogenic Methane, Hydrogen Escape, and the Irreversible Oxidation of Early Earth|url=http://science.sciencemag.org/content/293/5531/839.full|rok=2001|czasopismo=Science|wolumin=5531|wydanie=293|strony=839-843}}</ref>
<ref name="CatlingZahnle2009">{{cytuj pismo|nazwisko=Catling|imię=David C.|nazwisko2=Zahnle|imię2=Kevin J.|tytuł=Ulotne atmosfery planet|czasopismo=[[Świat Nauki]]|wydawca=[[Prószyński Media]]|odpowiedzialność=Joanna Zimakowska|wolumin=6 (214)|strony=30|issn=0867-6380|data=czerwiec 2009}}</ref>
<ref name="CET science">{{cytuj stronę|url=http://www.cotf.edu/ete/ESS/ESSmain.html|tytuł=Earth System Science|autor=Center for Educational Technologies|data dostępu=2008-12-27}}</ref>
<ref name="CharetteSmith2010">{{cytuj pismo|autor=Matthew A. Charette|autor2=Walter H.F. Smith|tytuł=The Volume of Earth’s Ocean|czasopismo=Oceanography|wolumin=23|strony=112–114|data=2010|url=http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.html|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20150906055132/http://www.tos.org/oceanography/archive/23-2_charette.html|zarchiwizowano=2015-09-06}}</ref>
<ref name="Chemical Evolution">{{cytuj stronę|url=http://www.tufts.edu/as/wright_center/cosmic_evolution/docs/text/text_chem_2.html|archiwum=http://web.archive.org/web/20110319210620/http://www.tufts.edu/as/wright_center/cosmic_evolution/docs/text/text_chem_2.html|zarchiwizowano=2011-03-19|tytuł=Chemical Evolution|data dostępu=2006-03-27|nazwisko=Chaisson|imię=Eric J.|rok=2005|praca=[http://web.archive.org/web/20120118001550/https://www.cfa.harvard.edu/~ejchaisson/cosmic_evolution/docs/splash.html Cosmic Evolution]|opublikowany=Tufts University}}</ref>
<ref name="cia">{{cytuj stronę|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html|tytuł=World|data dostępu=2008-08-05|data=2008-07-24|praca=The World Factbook|opublikowany=Central Intelligence Agency}}</ref>
<ref name="ColburnHenriques2006">{{cytuj pismo|nazwisko=Colburn|imię=A.|nazwisko2=Henriques|imię2=L.|tytuł=Clergy views on evolution, creationism, science, and religion|czasopismo=Journal of Research in Science Teaching|wolumin=4|wydanie=43|strony=419–442|rok=2006|doi=10.1002/tea.20109}}</ref>
<ref name="comet">{{cytuj pismo|nazwisko=Morbidelli|imię=A.|nazwisko2=Chambers|imię2=J.|nazwisko3=Lunine|imię3=J.I.|nazwisko4=Petit|imię4=J.M.|nazwisko5=Robert|imię5=F.|nazwisko6=Valsecchi|imię6=G.B.|nazwisko7=Cyr|imię7=K.E.|tytuł=Source regions and time scales for the delivery of water to Earth|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2000M&PS...35.1309M|czasopismo=Meteoritics & Planetary Science|wolumin=6|wydanie=35|strony=1309–1320|rok=2000|data dostępu=2007-03-06}}</ref>
<ref name="companies against environment">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20120621051336/http://www.commondreams.org/views07/0213-24.htm|tytuł=Companies’ Support Goes against the Environment|nazwisko=Margil|imię=Mari|data=2007-02-13|opublikowany=Seattle Post-Intelligencer|data dostępu=2008-11-25}}</ref>
<ref name="Controversial Moon Origin Theory">{{cytuj stronę|url=http://wayback.archive.org/web/20100109042800/http://news.discovery.com/space/moon-earth-formation.html|tytuł=Controversial Moon Origin Theory Rewrites History|autor=Michael Reilly|data dostępu=2015-06-28|opublikowany=Discovery News|język=en}}</ref>
<ref name="core heat">{{cytuj stronę|url=http://www.physorg.com/news62952904.html|tytuł=Probing Question: What heats the earth’s core?|data dostępu=2008-12-13|nazwisko=Anuta|imię=Joe|data=30 marca 2006|opublikowany=physorg.com}}</ref>
<ref name="core potassium">{{cytuj stronę|url=http://www.berkeley.edu/news/media/releases/2003/12/10_heat.shtml|tytuł=Radioactive potassium may be major heat source in Earth’s core|autor=Robert Sanders|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=UC Berkeley News|język=en}}</ref>
<ref name="CPP weathering">{{cytuj stronę|archiwum=http://web.archive.org/web/20130826163106/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html|zarchiwizowano=2013-08-26|url=http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html|tytuł=Weathering and Sedimentary Rocks|data dostępu=2007-03-20|nazwisko=Jessey|imię=David|opublikowany=Cal Poly Pomona}}</ref>
<ref name="Creationism">{{cytuj pismo|nazwisko=Ross|imię=M.R.|tytuł=Who Believes What? Clearing up Confusion over Intelligent Design and Young-Earth Creationism|url=http://www.nagt.org/files/nagt/jge/abstracts/Ross_v53n3p319.pdf|czasopismo=Journal of Geoscience Education|wolumin=3|wydanie=53|strony=319|rok=2005|data dostępu=2008-04-28}}</ref>
<ref name="Current World Population">{{cytuj stronę|url=http://www.worldometers.info/world-population/|tytuł=Current World Population|autor=|data dostępu=2015-06-27|opublikowany=worldometers|język=en}}</ref>
<ref name="DalrympleBrent2001">{{cytuj pismo|nazwisko=Dalrymple|imię=G. Brent|tytuł=The age of the Earth in the twentieth century: a problem (mostly) solved|url=http://sp.lyellcollection.org/cgi/content/abstract/190/1/205|czasopismo=Geological Society, London, Special Publications|wydanie=190|strony=205–221|rok=2001|doi=10.1144/GSL.SP.2001.190.01.14|data dostępu=2007-09-20}}</ref>
<ref name="death">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20090605231345/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/death_of_earth_000224.html|tytuł=Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?|autor=Robert Britt|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=[[space.com]]|język=en}}</ref>
<ref name="desert Earth">{{cytuj stronę|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/specials/washington_2000/649913.stm|tytuł=Date set for desert Earth|data dostępu=2007-03-31|nazwisko=Carrington|imię=Damian|data=2000-02-21|opublikowany=BBC News}}</ref>
<ref name="Designed by God">{{cytuj książkę|tytuł=A World Designed by God: Science and Creationism in Contemporary Islam|url=http://web.archive.org/web/20120212195559/http://www2.truman.edu/~edis/writings/articles/CFI-2001.pdf|wydawca=Amherst: Prometheus|rok=2003|isbn=1-59102-064-6}}</ref>
<ref name="DISS viscosity">{{cytuj stronę|url=http://www.diss.fu-berlin.de/diss/servlets/MCRFileNodeServlet/FUDISS_derivate_000000002636/07_Steffen2006_7.pdf|tytuł=Determination of a consistent viscosity distribution in the Earth’s mantle beneath northern and Central Europe|nazwisko=Steffen|imię=Holgen|data=2006|data dostępu=2008-11-24}}</ref>
<ref name="Dixon2004">{{cytuj pismo|nazwisko=Dixon|imię=Jacqueline E.|nazwisko2=Dixon|imię2=T.H.|nazwisko3=i inni|tytuł=Lateral variation in upper mantle viscosity: role of water|czasopismo=Earth and Planetary Science Letters|wydanie=222|strony=451-467|data=2004|doi=10.1016/j.epsl.2004.03.022}}</ref>
<ref name="earth_fact_sheet">{{cytuj stronę|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|tytuł=Earth Fact Sheet|data dostępu=2007-03-17|nazwisko=Williams|imię=David R.|data=2004-09-01|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="EB Yangtze">{{cytuj stronę|url=http://www.britannica.com/eb/article-9110538/Yangtze-River|tytuł=Yangtze River|autor=Encyclopaedia Britannica|data dostępu=2009-03-21}}</ref>
<ref name="Economist countries">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20091114072959/http://www.economist.com/blogs/theworldin2009/countries/|tytuł=Counting countries|data=2008-10-24|praca=The Economist|opublikowany=The Economist Newspaper Limited|język=en|data dostępu=2009-11-14}} ([[Internet Archive]]).</ref>
<ref name="ekosfery">{{cytuj pismo|nazwisko=Różyczka|imię=Michał|tytuł=Ekosfery Gwiazdowe|czasopismo=Kosmos|wydanie=55|wolumin=4|strony=381-388|data=2006|url=http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2006/381.pdf}}</ref>
<ref name="EspenakMeeus2007">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20080302112957/http://sunearth.gsfc.nasa.gov:80/eclipse/SEcat5/secular.html|tytuł=Secular acceleration of the Moon|data dostępu=2007-04-20|nazwisko=Espenak|imię=F.|nazwisko2=Meeus|imię2=J.|data=2007-02-07|opublikowany=NASA|archiwum=https://archive.is/EtmF|zarchiwizowano=2012-12-05}}</ref>
<ref name="ESRF core">{{cytuj stronę|url=http://www.esrf.eu/news/general/Earth-Center-Hotter|tytuł=The Earth’s Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought|autor=|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=The European Synchrotron (ESRF)|język=en}}</ref>
<ref name="First photo from space">{{cytuj stronę|url=The First Photo From Space|tytuł=The First Photo From Space|nazwisko=Reichhardt|imię=Tony|data=listopad 2006|opublikowany=Air & Space/Smithsonian|język=en|data dostępu=2013-09-06}}</ref>
<ref name="Flat Earth">[http://www.lhup.edu/~dsimanek/flat/flateart.htm The Flat Earth].</ref>
<ref name="Foley2005">{{cytuj pismo|nazwisko=Foley|imię=Jonathan A.|nazwisko2=DeFries|imię2=Ruth|nazwisko3=i inni|tytuł=Global Consequences of Land Use|czasopismo=Science|wydanie=309|wolumin=5734|strony=570-574|data=2005-07-22|url=http://web.archive.org/web/20100928005123/http://verticalfarm.com:80/PDF/sci_global_consequences_of_land_use.pdf}}</ref>
<ref name="Gaia">{{cytuj książkę|nazwisko=Lovelock|imię=James E.|autor link=James Lovelock|tytuł=Gaia: A New Look at Life on Earth|wydanie=1|wydawca=Oxford University Press|miejsce=Oxford|rok=1979|isbn=0-19-286030-5}}</ref>
<ref name="Geomagnetic Fields">{{cytuj książkę|nazwisko=Campbell|imię=Wallace Hall|tytuł=Introduction to Geomagnetic Fields|wydawca=Cambridge University Press|miejsce=New York|rok=2003|strony=57|isbn=0521822068}}</ref>
<ref name="GFN 2010">{{cytuj stronę|url=http://www.footprintnetwork.org/images/uploads/2010_NFA_data_tables.xls|tytuł=Global Footprint Network’s 2010 Edition|data dostępu=2011-09-21}}</ref>
<ref name="GFN sources">{{cytuj stronę|url=http://www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/data_sources/|tytuł=Data Sources|data dostępu=2008-12-12|data=2008-10-29|opublikowany=Global Footprint Network}}</ref>
<ref name="Global Earth Physics">{{cytuj książkę|nazwisko=Charles F. Yoder, T.J. Ahrens, ed. Washington: p. 8. ISBN.|imię=|tytuł=[http://web.archive.org/web/20090421092502/http://www.agu.org/reference/gephys.html Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants]|rok=1995|wydawca=American Geophysical Union|miejsce=Waszyngton|strony=8|isbn=0-87590-851-9}}</ref>
<ref name="Gould1994">{{cytuj pismo|nazwisko=Gould|imię=Stephen J.|tytuł=The Evolution of Life on Earth|url=http://brembs.net/gould.html|czasopismo=Scientific American|rok=1994|miesiąc=październik|data dostępu=2007-03-05}}</ref>
<ref name="Gould1997">{{cytuj pismo|nazwisko=Gould|imię=S.J.|tytuł=Nonoverlapping magisteria|url=http://www.jbburnett.com/resources/gould_nonoverlapping.pdf|czasopismo=Natural History|wolumin=2|wydanie=106|strony=16–22|rok=1997|data dostępu=2008-04-28}}</ref>
<ref name="GRACE gravity">{{cytuj stronę|url=http://www.csr.utexas.edu/grace/gravity/gravity_definition.html|tytuł=Earth’s Gravity Definition|autor=GRACE|opublikowany=The University of Texas at Austin|data dostępu=2008-11-16}}</ref>
<ref name="Guillemont2002">{{cytuj pismo|nazwisko=Guillemot|imię=H.|nazwisko2=Greffoz|imię2=V.|tytuł=Ce que sera la fin du monde|czasopismo=Science et Vie|wydanie=N° 1014|rok=2002|miesiąc=marzec|język=fr}}</ref>
<ref name="HarrisonHester2002">{{cytuj książkę|nazwisko=Harrison|imię=Roy M.|nazwisko2=Hester|imię2=Ronald E.|tytuł=Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation|wydawca=Royal Society of Chemistry|rok=2002|isbn=0854042652}}</ref>
<ref name="HollenbachHerndon2001">{{cytuj pismo|nazwisko=Hollenbach|imię=D.F.|nazwisko2=Herndon|imię2=J.M.|tytuł=Thermodynamics from first principles: temperature and composition of the Earth's core|url=http://www.pnas.org/cgi/content/full/98/20/11085|czasopismo=[[Proceedings of the National Academy of Sciences|PNAS]]|wolumin=20|wydanie=98|strony=11085–11090|data=25 września 2001|doi=10.1073/pnas.201393998|pmid=11562483|data dostępu=2007-03-01}}</ref>
<ref name="hope dims">{{cytuj stronę|url=http://space.newscientist.com/article/dn13369-hope-dims-that-earth-will-survive-suns-death.html?feedId=online-news_rss20|tytuł=Hope dims that Earth will survive Sun’s death|data dostępu=2008-03-24|nazwisko=Palmer|imię=Jason|data=2008-02-22|praca=NewScientist.com news service}}</ref>
<ref name="how many species">{{cytuj stronę|url=http://www.msnbc.msn.com/id/20109284/|tytuł=How many species exist on Earth?|nazwisko=Thompson|imię=Andrea|data dostępu=2008-12-29}}</ref>
<ref name="Human Population">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20130426050056/http://www.prb.org/Educators/TeachersGuides/HumanPopulation/PopulationGrowth/QuestionAnswer.aspx|tytuł=Human Population: Fundamentals of Growth: Growth|data dostępu=2007-03-31|autor|rok=2007|opublikowany=Population Reference Bureau}}</ref>
<ref name="HuntenDonahue1976">{{cytuj pismo|nazwisko=Hunten|imię=D.M.|nazwisko2=Donahue|imię2=T.M.|tytuł=Hydrogen loss from the terrestrial planets|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1976AREPS...4..265H|czasopismo=Annual review of earth and planetary sciences|wydanie=4|strony=265–292|rok=1976|data dostępu=2008-11-07}}</ref>
<ref name="IEA 2005">{{cytuj stronę|url=http://www.eia.doe.gov/iea/overview.html|tytuł=International Energy Annual 2005|data dostępu=2007-09-09}}</ref>
<ref name="IERS">{{cytuj stronę|url=http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/models/constants.html|tytuł=Useful Constants|data dostępu=2012-12-17|autor|data=2010-03-29|opublikowany=International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS)}}</ref>
<ref name="IERS1">{{cytuj stronę|autor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard (IERS Working Groups)|tytuł=General Definitions and Numerical Standards|rok=2003|praca=IERS Technical Note No. 32|opublikowany=U.S. Naval Observatory and Bureau International des Poids et Mesures|url=http://web.archive.org/web/20131213022556/http://www.iers.org:80/MainDisp.csl?pid=46-25776|data dostępu=2012-12-17|język=en}}</ref>
<ref name="IPCC zarys">{{cytuj stronę|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar4/wg1/ar4-wg1-chapter1.pdf|tytuł=Zarys historyczny nauki o zmianach klimatu|data dostępu=10 kwietnia 2008|rok=2007|praca=IPCC WG1 AR4 Report|opublikowany=[[Intergovernmental Panel on Climate Change|IPCC]]}}</ref>
<ref name="IUCN threatened">{{cytuj stronę|url=http://www.iucnredlist.org/documents/summarystatistics/2011_1_RL_Stats_Table_1.pdf|tytuł=Numbers of threatened species by major groups of organisms|autor=IUCN Red List|data dostępu=2011-09-21|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20121224080211/http://www.iucnredlist.org:80/documents/summarystatistics/2011_1_RL_Stats_Table_1.pdf|zarchiwizowano=2012-12-24}}</ref>
<ref name="k">{{cytuj stronę|url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth&Display=Facts&System=Metric|tytuł=Earth: Facts & Figures|autor=NASA|data dostępu=2012-12-17|język=en|archiwum=https://web.archive.org/web/20130321190914/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth&Display=Facts&System=Metric|zarchiwizowano=2013-03-21}}</ref>
<ref name="KAIKO7000">{{cytuj stronę|url=http://www.jamstec.go.jp/e/about/equipment/ships/kaiko7000.html|tytuł=7,000 m Class Remotely Operated Vehicle ''KAIKO 7000''|data dostępu=2008-06-07|opublikowany=Japan Agency for Marine-Earth Science and Technology (JAMSTEC)}}</ref>
<ref name="Kasting1988">{{cytuj pismo|nazwisko=Kasting|imię=J.F.|tytuł=Runaway and Moist Greenhouse Atmospheres and the Evolution of Earth and Venus|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1988Icar...74..472K|czasopismo=Icarus|wydanie=74|strony=472–494|rok=1988|doi=10.1016/0019-1035(88)90116-9|data dostępu=2007-03-31}}</ref>
<ref name="KastingWhitmire1993">{{cytuj pismo|nazwisko=Kasting|imię=James F.|nazwisko2=Whitmire|imię2=Daniel P.|tytuł=Habitable Zones around Main Sequence Stars|czasopismo=ELSEVIER|wydanie=101|wolumin=1|strony=108-128|data=1993|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1993Icar..101..108K}}</ref>
<ref name="Kerr2005">{{cytuj pismo|nazwisko=Kerr|imię=Richard A.|tytuł=Earth’s Inner Core Is Running a Tad Faster Than the Rest of the Planet|czasopismo=Science|wolumin=5739|wydanie=309|strony=1313|data=2005-09-26|doi=10.1126/science.309.5739.1313a}}</ref>
<ref name="Kleine2005">{{cytuj pismo|imię=Thorsten|nazwisko=Kleine|imię2=Herbert|nazwisko2=Palme|imię3=Klaus|nazwisko3=Mezger|imię4=Alex N.|nazwisko4=Halliday|data=2005-11-24|tytuł=Hf-W Chronometry of Lunar Metals and the Age and Early Differentiation of the Moon|czasopismo=Science|wolumin=310|wydanie=5754|strony=1671–1674}}</ref>
<ref name="LANL plates">{{cytuj stronę|url=http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/SFT-Tectonics.htm|tytuł=SFT and the Earth’s Tectonic Plates|data dostępu=2009-01-04|nazwisko=Brown|imię=W.K.|nazwisko2=Wohletz|imię2=K.H.|rok=2005|opublikowany=Los Alamos National Laboratory|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20130217002443/http://www.ees1.lanl.gov/Wohletz/SFT-Tectonics.htm|zarchiwizowano=2013-02-17}}</ref>
<ref name="Laskar2004">{{cytuj pismo|nazwisko=Laskar|imię=J.|nazwisko2=Robutel|imię2=P.|nazwisko3=Joutel|imię3=F.|nazwisko4=Gastineau|imię4=M.|nazwisko5=Correia|imię5=A.C.M.|nazwisko6=Levrard|imię6=B|tytuł=A long-term numerical solution for the insolation quantities of the Earth|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004A&A...428..261L|czasopismo=Astronomy and Astrophysics|wydanie=428|strony=261–285|rok=2004|doi=10.1051/0004-6361:20041335|data dostępu=2007-03-31}}</ref>
<ref name="Layers">{{cytuj stronę|archiwum=http://web.archive.org/web/20130826190254/http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html|zarchiwizowano=20130826190254|url=http://volcano.oregonstate.edu/vwdocs/vwlessons/plate_tectonics/part1.html|tytuł=Layers of the Earth|data dostępu=2007-03-11|opublikowany=Volcano World}}</ref>
<ref name="Li2009">Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). [http://web.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf „Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere”] (PDF). ''Proceedings of the National Academy of Sciences'' '''106''' (24): s. 9576–9579.</ref>
<ref name="LiuDonahue1974">{{cytuj pismo|nazwisko=Liu|imię=S.C.|nazwisko2=Donahue|imię2=T.M.|tytuł=The Aeronomy of Hydrogen in the Atmosphere of the Earth|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1974JAtS...31.1118L|czasopismo=Journal of Atmospheric Sciences|wolumin=4|wydanie=31|strony=1118–1136|rok=1974|data dostępu=2007-03-02}}</ref>
<ref name="Magnetic Field">{{cytuj stronę|url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/magnetic/magearth.html|tytuł=Magnetic Field of the Earth|język=en|autor=C.R. Nave|rok=2005|data dostępu=1 stycznia 2009}}</ref>
<ref name="Manhesa1980">Manhesa, Gérard; Allègre, Claude J.; Dupréa, Bernard & Hamelin, Bruno (1980). „Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics”. ''[[Earth and Planetary Science Letters]]'' '''47''' (3): s. 370–382.</ref>
<ref name="may">{{cytuj pismo|autor=May RM|url=http://www.ciesin.org/docs/002-253/002-253.html|tytuł=How Many Species Are There on Earth?|rok=1988|czasopismo=Science (New York, N.Y.)|doi=10.1126/science.241.4872.1441|wolumin=241|numer=4872|miesiąc=wrzesień|pmid=17790039|strony=1441-1449}}</ref>
<ref name="MeschedeBarckhausen2000">{{cytuj stronę|url=http://www-odp.tamu.edu/publications/170_SR/chap_07/chap_07.htm|tytuł=Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center|data dostępu=2007-04-02|nazwisko=Meschede|imię=M.|nazwisko2=Udo Barckhausen|imię2=U.|data=2000-11-20|praca=Proceedings of the Ocean Drilling Program|opublikowany=Texas A&M University}}</ref>
<ref name="MetOffice">{{cytuj stronę|url=http://www.metoffice.gov.uk/climate/uk/averages|tytuł=Climate averages|data dostępu=2008-05-17|opublikowany=Met Office}}</ref>
<ref name="Middle Ages">{{cytuj książkę|nazwisko=Simek|imię=Rudolf|nazwisko2=Hall|imię2=Angela Mary|tytuł=Heaven and earth in the Middle Ages: the physical world before Columbus|url=http://books.google.com/books?id=gXBSKZAlAdMC&hl=pl|data=1996|wydawca=Boydell Press|miejsce=Woodbridge, Suffolk, UK|isbn=0-85115-608-8}}</ref>
<ref name="mit">{{cytuj stronę|url=http://www.asa3.org/ASA/topics/history/1997Russell.html|tytuł=The Myth of the Flat Earth|data dostępu=2007-03-14|nazwisko=Russell|imię=Jeffrey B.|opublikowany=American Scientific Affiliation}}</ref>
<ref name="MIT environmental policy">{{cytuj stronę|url=http://web.mit.edu/polisci/mpepp/|tytuł=MIT Project on Environmental Politics & Policy|data dostępu=2006-08-10|nazwisko=Meyer|imię=Stephen M.|data=2002-08-18|opublikowany=Massachusetts Institute of Technology}}</ref>
<ref name="MNH minerals">{{cytuj stronę|url=http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm|archiwum=http://web.archive.org/web/20090613005203/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm|zarchiwizowano=2009-06-13|tytuł=Minerals|data dostępu=2009-06-13|opublikowany=Museum of Natural History, Oregon}}</ref>
<ref name="moran2005">{{cytuj stronę|url=http://www.webcitation.org/6F17zeqFy|tytuł=Weather|data dostępu=2007-03-17|nazwisko=Moran|imię=Joseph M.|rok=2005|praca=World Book Online Reference Center|opublikowany=NASA/World Book, Inc}}</ref>
<ref name="Murphy1965">{{cytuj pismo|nazwisko=Murphy|imię=J.B.|nazwisko2=Nance|imię2=R.D.|tytuł=How do supercontinents assemble?|url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm|czasopismo=American Scientist|wydanie=92|strony=324–333|rok=1965|doi=10.1511/2004.4.324|data dostępu=2007-03-05}}</ref>
<ref name="MurrayHolman2001">{{cytuj pismo|nazwisko=Murray|imię=N.|nazwisko2=Holman|imię2=M.|tytuł=The role of chaotic resonances in the solar system|url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0111602v1|czasopismo=Nature|wolumin=6830|wydanie=410|strony=773–779|rok=2001|doi=10.1038/35071000|data dostępu=2008-08-05}}</ref>
<ref name="Myths and Legends of China">{{cytuj książkę|nazwisko=Werner|imię=E.T.C.|tytuł=Myths & Legends of China|url=http://www.gutenberg.org/files/15250/15250-h/15250-h.htm|wydawca=George G. Harrap & Co. Ltd.|miejsce=New York|rok=1922}}</ref>
<ref name="NASA Apollo anniversary">{{cytuj stronę|url=http://svs.gsfc.nasa.gov/vis/a000000/a002600/a002680/|tytuł=Apollo 17 30th Anniversary|autor=NASA|data dostępu=2008-11-25}}</ref>
<ref name="NASA astrobiologists">{{cytuj stronę|url=http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html|tytuł=Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land|autor=Kathleen Burton|data dostępu=|opublikowany=NASA|język=en}}</ref>
<ref name="NASA Explorers">{{cytuj stronę|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/pdf/106420main_explorers.pdf|tytuł=Explorers: Searching the Universe Forty Years Later|data dostępu=2007-03-05|autor|rok=1998|miesiąc=październik|opublikowany=NASA/Goddard}}</ref>
<ref name="NASA factsheet">{{cytuj stronę|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|tytuł=Earth Fact Sheet|autor=David R. Williams|opublikowany=[[NASA]]|data=16 maja 2016|język=en}}</ref>
<ref name="NASA GPS">{{cytuj stronę|url=http://sideshow.jpl.nasa.gov/mbh/series.html|tytuł=GPS Time Series|data dostępu=2007-04-02|autor|opublikowany=NASA JPL}}</ref>
<ref name="NASA heat bucket">{{cytuj stronę|url=http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/|tytuł=Earth’s Big heat Bucket|data dostępu=2007-03-14|nazwisko=Scott|imię=Michon|data=2006-04-24|opublikowany=NASA Earth Observatory}}</ref>
<ref name="NASA magnetism">{{cytuj stronę|url=http://astrogeology.usgs.gov/HotTopics/index.php?/archives/147-Names-for-the-Columbia-astronauts-provisionally-approved.html|tytuł=Planetary Magnetism|data dostępu=2007-04-01|nazwisko=Stern|imię=David P.|data=2001-11-25|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="NASA Magnetosphere">{{cytuj stronę|url=http://www-spof.gsfc.nasa.gov/Education/wmap.html|tytuł=Exploration of the Earth’s Magnetosphere|data dostępu=2007-03-21|nazwisko=Stern|imię=David P.|data=2005-07-08|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="NASA Milky Way">{{cytuj stronę|url=http://imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ask_astro/answers/030827a.html|tytuł=Earth’s location in the Milky Way|data dostępu=2008-06-11|autor=Astrophysicist team|data=2005-12-01|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="NASA Moon">{{cytuj stronę|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html|tytuł=Moon Fact Sheet|data dostępu=2007-03-21|nazwisko=Williams|imię=David R.|data=2004-09-01|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="NASA oceanic prcesses">{{cytuj stronę|archiwum=http://web.archive.org/web/20090415082741/http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html|zarchiwizowano=2009-04-15|url=http://seis.natsci.csulb.edu/rmorris/oxy/oxy4.html|tytuł=Oceanic Processes|data dostępu=2009-04-15|nazwisko=Morris|imię=Ron M.|opublikowany=NASA Astrobiology Magazine}}</ref>
<ref name="NASA planetary factsheet">{{cytuj stronę|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planetfact.html|tytuł=Planetary Fact Sheets|data dostępu=2008-09-28|nazwisko=Williams|imię=David R.|data=2006-02-10|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="NASA salt">{{cytuj stronę|url=http://www.astrobio.net/topic/origins/extreme-life/salt-of-the-early-earth/|tytuł=Salt of the Early Earth|data dostępu=2014-08-04|nazwisko=Mullen|imię=Leslie|data=2002-06-11|opublikowany=NASA Astrobiology Magazine|archiwum=http://web.archive.org/web/20140804111804/http://www.astrobio.net/topic/origins/extreme-life/salt-of-the-early-earth/|zarchiwizowano=2014-08-04}}</ref>
<ref name="NASA sea temperature">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20070429030121/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html|tytuł=Sea Surface Temperature|data dostępu=2007-04-21|nazwisko=Sample|imię=Sharron|data=2005-06-21|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="NCBI how many species">{{cytuj |pmid=21886479|tytuł=How many species are there on Earth and in the ocean?|autor=Mora, C.; Tittensor, D.P.; Adl, S.; Simpson, A.G.; Worm, B.|data dostępu=2015-06-27|czasopismo=[[PLOS Biology]] | doi=10.1371/journal.pbio.1001127 | pmc=3160336 | język=en}}</ref>
<ref name="ngdc2006">{{cytuj stronę|url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML|tytuł=Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data|data dostępu=2008-11-11|nazwisko=Sandwell|imię=D.T.|nazwisko2=Smith|imię2=W.H.F.|data=2006-07-07|opublikowany=NOAA/NGDC|archiwum=http://web.archive.org/web/20140715142212/http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML|zarchiwizowano=2014-07-15}}</ref>
<ref name="NIST SI">{{cytuj stronę|url=http://physics.nist.gov/Pubs/SP330/sp330.pdf|tytuł=The International System of Units (SI)|autor=[[National Institute of Standards and Technology|NIST]]|data=2008|strony=52|data dostępu=2011-09-21}}</ref>
<ref name="NOAA age">{{cytuj stronę|url=http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/fliers/96mgg04.html|tytuł=Age of the Ocean Floor Poster|autor=R.D. Mueller|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=NOAA|język=en}}</ref>
<ref name="NOAA GPS">{{cytuj stronę|url=http://www.ngs.noaa.gov/PUBS_LIB/gislis96.html|tytuł=Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model|data dostępu=2015-06-30|nazwisko=Milbert|imię=D.G.|nazwisko2=Smith|imię2=D.A.|opublikowany=National Geodetic Survey, NOAA}}</ref>
<ref name="NOAA ozone">{{cytuj stronę|url=http://www.ozonelayer.noaa.gov/science/basics.htm|tytuł=Science: Ozone Basics|data dostępu=2007-01-29}}</ref>
<ref name="Noffke2015">{{cytuj pismo|url=http://online.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/ast.2013.1030|tytuł=Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia|autor=Nora Noffke, Daniel Christian, David Wacey, Robert M. Hazen|data dostępu=2015-06-29|czasopismo=[[Astrobiology]]|wolumin=13|wydanie=12|strony=1103–1124|język=en}}</ref>
<ref name="Npr Highest">{{cytuj stronę|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=9428163|tytuł=The ‘Highest’ Spot on Earth|autor=|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=Npr.org|język=en}}</ref>
<ref name="NSDIC day">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20130204212532/http://nsidc.org/arcticmet/glossary/polar_day.html|tytuł=Glossary|autor=NSIDC|data dostępu=2008-11-26}}</ref>
<ref name="NSDIC night">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20130204212605/http://nsidc.org/arcticmet/glossary/polar_night.html|tytuł=Glossary|autor=NSIDC|data dostępu=2008-11-26}}</ref>
<ref name="NYT Oxygen">{{cytuj stronę|url=http://www.nytimes.com/2013/10/03/science/earths-oxygen-a-mystery-easy-to-take-for-granted.html|tytuł=„Earth’s Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted|autor=[[Carl Zimmer]] (3 October 2013).”. .|data dostępu=2015-06-28|opublikowany=[[The New York Times|New York Times]]|język=en}}</ref>
<ref name="NYT Prehistory">{{cytuj stronę|url=http://www.nytimes.com/2014/11/09/opinion/sunday/prehistorys-brilliant-future.html?_r=0|tytuł=Prehistory’s Brilliant Future|autor=Michael J. Novacek|data dostępu=2015-06-26|opublikowany=[[The New York Times]]|język=en}}</ref>
<ref name="Ohtomo2015">{{cytuj pismo|url=http://www.nature.com/ngeo/journal/v7/n1/full/ngeo2025.html|tytuł=Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks|autor=Yoko Ohtomo, Takeshi Kakegawa, Akizumi Ishida, Toshiro Nagase, Minik T. Rosing|data dostępu=2015-06-29|czasopismo=[[Nature Geoscience]]|język=en}}</ref>
<ref name="oldest magnetic field">{{cytuj stronę|url=http://phys.org/news/2010-03-oldest-earth-magnetic-field-reveals.html|tytuł=Oldest measurement of Earth’s magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere|autor=Staff|data dostępu=2015-06-28|opublikowany=Physorg.news|język=en}}</ref>
<ref name="Onet ksiezyc">[http://wiadomosci.onet.pl/nauka/zdumiewajace-odkrycie-ziemia-ma-drugi-ksiezyc/lxnxe Zdumiewające odkrycie. Ziemia ma drugi księżyc?]</ref>
<ref name="Ortelius">{{cytuj stronę|url=http://memory.loc.gov/ammem/gmdhtml/gnrlort.html|tytuł=Ortelius Atlas|autor=Frans Koks|data dostępu=2008-12-12}}</ref>
<ref name="OSU history">{{cytuj stronę|url=http://www.mansfield.ohio-state.edu/~sabedon/biol1010.htm|tytuł=History of Earth|data dostępu=2007-03-19|nazwisko=Abedon|imię=Stephen T.|data=1997-03-31|opublikowany=Ohio State University|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20130827163203/http://www.mansfield.ohio-state.edu/~sabedon/biol1010.htm|zarchiwizowano=2013-08-27}}</ref>
<ref name="Our Changing Sun">{{cytuj książkę|nazwisko=E.F. Guinan, I. Benjamin Montesinos Ribas, Alvaro Gimenez, Edward F. Guinan|imię=|tytuł=Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth’s Atmosphere and Climate. ASP Conference Proceedings: The Evolving Sun and its Influence on Planetary Environments|rok=|wydawca=Astronomical Society of the Pacific|miejsce=San Francisco|strony=|isbn=1-58381-109-5}}</ref>
<ref name="Paleoclimatology">{{cytuj stronę|url=http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm|tytuł=Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates|data dostępu=2015-06-28|opublikowany=Page Paleontology Science Center|język=en}}</ref>
<ref name="PAN srodowisko">{{cytuj stronę|url=http://www.geo.uj.edu.pl/zaklady/zgf/bukowina/prezentacje/Degorski.pdf|tytuł=Środowisko geograficzne|nazwisko=Degórski|imię=Marek|opublikowany=PAN IGiPZ|data dostępu=2008-12-29}}</ref>
<ref name="Pennock2003">{{cytuj pismo|nazwisko=Pennock|imię=R.T.|tytuł=Creationism and intelligent design|czasopismo=Annu Rev Genomics Hum Genet|wolumin=|wydanie=4|strony=143–163|rok=2003|doi=10.1146/annurev.genom.4.070802.110400|pmid=14527300}}</ref>
<ref name="Petrology">{{cytuj książkę|nazwisko r=Chisholm|imię r=Hugh|rozdział=Petrology|tytuł=[[Encyklopedia Britannica]]|wydanie=([[Encyklopedia Britannica (11. edycja)|11. edycja]]|rok=1911|wydawca=Cambridge University Press|miejsce=|strony=|isbn=}}</ref>
<ref name="Philolaus">{{cytuj stronę|url=http://plato.stanford.edu/entries/philolaus/#CosCos|tytuł=Philolaus|data dostępu=2008-01-01|nazwisko=Huffman|imię=Carl|opublikowany=Stanford Encyclopedia of Philosophy}}</ref>
<ref name="Pidwirny-10h">{{cytuj stronę|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/10h.html|tytuł=Structure of the Earth|nazwisko=Pidwirny|imię=M|data=2006|praca=Fundamentals of Physical Geography|data dostępu=2008-12-15}}</ref>
<ref name="Pidwirny-10o">{{cytuj stronę|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/10o.html|tytuł=Chapter 10. Introduction to the Litosphere|autor=PhysicalGeography.net|data dostępu=2008-12-03}}</ref>
<ref name="Pidwirny2006">{{cytuj stronę|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html|tytuł=Fundamentals of Physical Geography|data dostępu=2007-03-19|nazwisko=Pidwirny|imię=Michael|rok=2006|opublikowany=PhysicalGeography.net}}</ref>
<ref name="Pidwirny-5b">{{cytuj książkę|nazwisko=Pidwirny|imię=M.|tytuł=Fundamentals of Physical Geography|data=2006|rozdział=Early History of the Earth|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/5b.html}}</ref>
<ref name="Pidwirny-t80">{{cytuj pismo|nazwisko=Pidwirny|imię=Michael|tytuł=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)|url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html|czasopismo=Fundamentals of Physical Geography|data=2006-02-02|wydawca=University of British Columbia, Okanagan|data dostępu=2007-11-26}}</ref>
<ref name="PIK thermohaline">{{cytuj stronę|url=http://www.pik-potsdam.de/~stefan/thc_fact_sheet.html|tytuł=The Thermohaline Ocean Circulation|data dostępu=2007-04-21|nazwisko=Rahmstorf|imię=Stefan|rok=2003|opublikowany=Potsdam Institute for Climate Impact Research}}</ref>
<ref name="Planetary Overload">{{cytuj książkę|nazwisko=McMichael|imię=Anthony J.|tytuł=Planetary Overload: Global Environmental Change and the Health of the Human Species|wydawca=Cambridge University Press|rok=1993|isbn=0521457599}}</ref>
<ref name="pmid10710791">{{cytuj pismo|nazwisko=Doolittle|imię2=WF|url=http://shiva.msu.montana.edu/courses/mb437_537_2005_fall/docs/uprooting.pdf|tytuł=Uprooting the tree of life|rok=2000|czasopismo=Scientific American|wydanie=282|wolumin=2|miesiąc=luty|pmid=10710791|strony=90–95}}</ref>
<ref name="pmid11507633">{{cytuj pismo|nazwisko=Canup|imię=RM.|nazwisko2=Asphaug|imię2=E.|tytuł=Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth’s formation|rok=2001|czasopismo=Nature|doi=10.1038/35089010|wydanie=412|wolumin=6848|miesiąc=sierpień|pmid=11507633|strony=708–712}}</ref>
<ref name="pmid16592703">{{cytuj pismo|nazwisko=Jordan|imię=TH|tytuł=Structural geology of the Earth’s interior|rok=1979|czasopismo=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|doi=10.1073/pnas.76.9.4192|wydanie=76|wolumin=9|miesiąc=wrzesień|pmid=16592703|strony=4192–4200}}</ref>
<ref name="pmid16592930">{{cytuj pismo|nazwisko=Morgan|imię=JW.|nazwisko2=Anders|imię2=E.|tytuł=[https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC350422/ Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury.]|rok=1980|czasopismo=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America|doi=|wydanie=77|wolumin=12|miesiąc=grudzień|pmid=16592930|strony=6973–6977}}</ref>
<ref name="pmid17008213">{{cytuj pismo|nazwisko=Lunine|imię=J.I.|tytuł=Physical conditions on the early Earth|url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=1664683|rok=2006|czasopismo=Philosophical transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences|doi=10.1098/rstb.2006.1900|wydanie=361|wolumin=1474|miesiąc=październik|pmid=17008213|strony=1721–1731}}</ref>
<ref name="polar">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20111112100600/http://www.astro.uu.nl/~strous/AA/en/antwoorden/tijd.html|tytuł=Astronomy Answers|autor=Astronomical Institute/ Utrecht University|data dostępu=2009-01-08|archiwum=http://web.archive.org/web/20111112100600/http://www.astro.uu.nl/~strous/AA/en/antwoorden/tijd.html#15|zarchiwizowano=2011-11-12}}</ref>
<ref name="Pollack1993">{{cytuj pismo|autor=Henry N. Pollack, Suzanne J. Hurter, Jeffrey R. Johnson|data=sierpień 1993|tytuł=Heat flow from the Earth’s interior: Analysis of the global data set|czasopismo=Reviews of Geophysics|wolumin=31|wydanie=3|strony=267–280}}</ref>
<ref name="Pre-biotic Earth">{{cytuj stronę|url=http://www.chem.duke.edu/~jds/cruise_chem/Exobiology/PBearth.html|tytuł=Pre-biotic Earth|data dostępu=2008-11-08|autor=|opublikowany=Cruising Chemistry|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20130512022742/http://www.chem.duke.edu:80/~jds/cruise_chem/Exobiology/PBearth.html|zarchiwizowano=2013-05-12}}</ref>
<ref name="Processes on the early Earth">{{cytuj książkę|nazwisko=Reimold|imię=W.U.|nazwisko2=Gibson|imię2=Roger F.|tytuł=Processes on the early Earth|url=http://books.google.com/books?id=Up1Hfo9eRAoC&hl=pl|data=2006|wydawca=Geological Society of America|miejsce=Boulder, Colorado|isbn=0-8137-2405-8|strony=7}}</ref>
<ref name="Proterozoic biosphere">{{cytuj książkę|nazwisko=Schopf|imię=William J.|nazwisko2=Klein|imię2=Cornelis|tytuł=The Proterozoic biosphere: a multidisciplinary study|url=http://www.gps.caltech.edu/~jkirschvink/pdfs/firstsnowball.pdf|data=1992|wydawca=Cambridge University Press|miejsce=Cambridge|isbn=0-521-36615-1|strony=51-52}}</ref>
<ref name="Quingzhu2002">Qingzhu Yin, S.B. Jacobsen, K. Yamashita, J. Blichert-Toft, P. Télouk, F. Albarède (2002). „A short timescale for terrestrial planet formation from Hf-W chronometry of meteorites”. Nature 418 (6901): s. 949–952.</ref>
<ref name="RaupSepkoski1982">{{cytuj pismo|nazwisko=Raup|imię=D.M.|nazwisko2=Sepkoski|imię2=J.J.|tytuł=Mass Extinctions in the Marine Fossil Record|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1982Sci...215.1501R|czasopismo=Science|wolumin=4539|wydanie=215|strony=1501–1503|rok=1982|doi=10.1126/science.215.4539.1501|data dostępu=2007-03-05}}</ref>
<ref name="religion belief fact">{{cytuj pismo|nazwisko=Dutch|imię=S.I.|tytuł=Religion as belief versus religion as fact|url=http://nagt.org/files/nagt/jge/abstracts/Dutch_v50n2p137.pdf|czasopismo=Journal of Geoscience Education|wolumin=2|wydanie=50|strony=137–144|rok=2002|data dostępu=2008-04-28}}</ref>
<ref name="Richards1989">{{cytuj pismo|nazwisko=Richards|imię=M.A.|nazwisko2=Duncan|imię2=R.A.|nazwisko3=Courtillot|imię3=V.E.|tytuł=Flood Basalts and Hot-Spot Tracks: Plume Heads and Tails|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1989Sci...246..103R|czasopismo=Science|wolumin=4926|wydanie=246|strony=103–107|rok=1989|doi=10.1126/science.246.4926.103|pmid=17837768|data dostępu=2007-04-21}}</ref>
<ref name="RohdeMuller2005">{{cytuj pismo|autor=Robert A. Rohde, Richard A. Muller|tytuł=Cycles in fossil diversity|czasopismo=Nature|data=2005-03-10|data dostępu=2016-03-31|issn=0028-0836|wydanie=7030|s=208–210|doi=10.1038/nature03339|url=http://www.nature.com/nature/journal/v434/n7030/abs/nature03339.html#abs|język=en}}</ref>
<ref name="Round Earth">{{cytuj stronę|url=http://www-istp.gsfc.nasa.gov/stargaze/Scolumb.htm|tytuł=The Round Earth|data dostępu=2008-01-24|nazwisko=Russell|imię=Jeffrey B.|opublikowany=NASA}}</ref>
<ref name="RS climate">{{cytuj stronę|url=http://royalsociety.org/uploadedFiles/Royal_Society_Content/News_and_Issues/Science_Issues/Climate_change/climate_facts_and_fictions.pdf|tytuł=A guide to facts and fictions about climate change|data dostępu=2011-09-21|autor=[[Royal Society]]|rok=2005|miesiąc=marzec}}</ref>
<ref name="Sackmann2001">{{cytuj pismo|autor=I.-J. Sackmann, A.I. Boothroyd, K.E. Kraemer|tytuł=„Our Sun. III. Present and Future”|url=http://www.hydrol-earth-syst-sci.net/5/569/2001/hess-5-569-2001.pdf|czasopismo=Astrophysical Journal|wydanie=418|strony=457-468|rok=1993|doi=10.1086/173407}}</ref>
<ref name="Sahney2010">Sahney, S., Benton, M.J. and Ferry, P.A. (27 stycznia 2010). [http://rsbl.royalsocietypublishing.org/content/roybiolett/6/4/544.full.pdf „Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land”] (PDF). ''Biology Letters'' '''6''' (4): 544–47.</ref>
<ref name="Salto Angel">{{cytuj stronę|url=http://www.world-waterfalls.com/waterfall.php?num=1/|tytuł=Angel, Salto|autor=World Waterfall Database|data=2006-09-23|data dostępu=2009-03-21}}</ref>
<ref name="Science Evolution Creationism">{{cytuj stronę|url=http://www.nap.edu/catalog.php?record_id=11876|tytuł=Science, Evolution, and Creationism|opublikowany=National Academy Press, 2005|data dostępu=2008-11-23}}</ref>
<ref name="Sclater1981">{{cytuj pismo|autor=Sclater, John G; Parsons, Barry; Jaupart, Claude|rok=1981|tytuł=Oceans and Continents: Similarities and Differences in the Mechanisms of Heat Loss|czasopismo=Journal of Geophysical Research|wolumin=86|wydanie=B12|strony=11535}}</ref>
<ref name="Senne2000">{{cytuj pismo|imię=Joseph H.|nazwisko=Senne|rok=2000|tytuł=Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain|czasopismo=Professional Surveyor|wolumin=20|wydanie=5|strony=16–21}}</ref>
<ref name="seti-pbd">{{cytuj stronę|url=http://gtrc911.quaker.org/pale_blue_dot.html|tytuł=Pale Blue Dot|data dostępu=2006-04-02|opublikowany=SETI@home}}</ref>
<ref name="Sharp2005">{{cytuj pismo|imię=David|nazwisko=Sharp|data=2005-03-05|tytuł=Chimborazo and the old kilogram|czasopismo=The Lancet|wolumin=365|wydanie=9462|strony=831–832}}</ref>
<ref name="slide103">{{cytuj stronę|url=http://www.henry-davis.com/MAPS/Ancient%20Web%20Pages/103.html|tytuł=Slide #103|nazwisko=Siebold|imię=Jim|data dostępu=2008-11-25}}</ref>
<ref name="SOEST Pacific Plate">{{cytuj stronę|url=http://www.soest.hawaii.edu/GG/ASK/plate-tectonics2.html|tytuł=Pacific Plate Motion|autor=Fred Duennebier|data dostępu=2015-06-30|opublikowany=University of Hawaii|język=en}}</ref>
<ref name="standish_williams_iau">{{cytuj stronę | nazwisko=Standish | imię=E. Myles | autor2=Williams, James C. | tytuł=Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets|opublikowany=International Astronomical Union Commission 4: (Ephemerides) | url=http://iau-comm4.jpl.nasa.gov/XSChap8.pdf | data dostępu=2010-04-03 | język = en}} Tabela 8.10.2. Wyliczenia bazują na wartości 1 au = 149 597 870 691 m.</ref>
<ref name="ST coral clock">{{cytuj stronę|url=http://www.skepticfiles.org/origins/coralclo.htm|tytuł=Using Coral as a Clock|data dostępu=2007-04-26|nazwisko=Poropudas|imię=Hannu K.J.|data=1991-12-16|opublikowany=Skeptic Tank}}</ref>
<ref name="stratosphere">{{cytuj stronę|url=http://scienceweek.com/2004/rmps-23.htm|tytuł=Stratosphere and Weather; Discovery of the Stratosphere|data dostępu=2007-03-14|rok=2004|opublikowany=Science Week}}</ref>
<ref name="sun_future">{{cytuj pismo|nazwisko=Sackmann|imię=I.J.|nazwisko2=Boothroyd|imię2=A.I.|nazwisko3=Kraemer|imię3=K.E.|tytuł=Our Sun. III. Present and Future|url=http://articles.adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-iarticle_query?1993ApJ...418..457S&data_type=PDF_HIGH&whole_paper=YES&type=PRINTER&filetype=.pdf|czasopismo=Astrophysical Journal|wydanie=418|strony=457–468|rok=1993|doi=10.1086/173407|data dostępu=2008-07-08}}</ref>
<ref name="sun_future_schroder">{{cytuj pismo|nazwisko=Schröder|imię=K.P.|nazwisko2=Smith|imię2=Robert Connon|tytuł=Distant future of the Sun and Earth revisited|czasopismo=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|wydanie=386|strony=155|rok=2008|doi=10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x}}</ref>
<ref name="sverdrup">{{cytuj książkę|nazwisko=Sverdrup|imię=H.U.|nazwisko2=Fleming|imię2=Richard H|tytuł=The oceans, their physics, chemistry, and general biology|url=http://repositories.cdlib.org/sio/arch/oceans/|wydawca=Scripps Institution of Oceanography Archives|data=1942-01-01}}</ref>
<ref name="Symbole chinskie">{{cytuj książkę|nazwisko=Eberhard|imię=Wolfram|tytuł=Symbole chińskie. Słownik|wydawca=Universitas|miejsce=Kraków|data=2007|strony=304|isbn=97883-242-0766-4}}</ref>
<ref name="Szosta katastrofa">{{cytuj książkę|nazwisko=Leakey|imię=Richard|tytuł=Szósta katastrofa|data=1999|wydawca=Prószyński i S-ka|miejsce=Warszawa|isbn=83-7180-812-7}}</ref>
<ref name="Tackley2000">{{cytuj pismo|nazwisko=Tackley|imię=Paul J.|tytuł=Mantle Convection and Plate Tectonics: Toward an Integrated Physical and Chemical Theory|czasopismo=Science|wolumin=5473|wydanie=288|strony=2002–2007|data=2000-06-16|doi=10.1126/science.288.5473.2002|pmid=10856206}}</ref>
<ref name="TAMU energy balance">{{cytuj stronę|url=http://oceanworld.tamu.edu/resources/oceanography-book/radiationbalance.htm|tytuł=Earth’s Radiant Energy Balance and Oceanic Heat Fluxes|opublikowany=oceanworld.tamu.edu|data dostępu=2008-12-20}}</ref>
<ref name="The Biology of Rarity">{{cytuj książkę|nazwisko=Kunin, W.E.; Gaston, Kevin|imię=|tytuł=[https://books.google.pl/books?id=4LHnCAAAQBAJ&pg=PA110&lpg=PA110&dq=&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences.]|rok=|wydawca=|miejsce=|strony=|isbn=978-0412633805}}</ref>
<ref name="The Hydrologic Cycle">{{cytuj stronę|url=http://ww2010.atmos.uiuc.edu/(Gh)/guides/mtr/hyd/home.rxml|tytuł=The Hydrologic Cycle|data dostępu=2007-03-24|data=1997-07-21|opublikowany=University of Illinois}}</ref>
<ref name="The Limits of Organic Life">{{cytuj książkę|tytuł=The Limits of Organic Life in Planetary Systems|data=2007|wydawca=National Academies Press|miejsce=Washington, D.C.|isbn=978-0-309-10484-5|strony=5|url=http://books.nap.edu/openbook.php?record_id=11919&page=5}}</ref>
<ref name="Thorne2008">{{cytuj pismo|autor=Thorne Lay, Joe Hernlund i Bruce Buffett|tytuł=Core–mantle boundary heat flow|czasopismo=Nature Geoscience|wydanie=1|strony=25-32|data=2008|url=http://www.nature.com/ngeo/journal/v1/n1/full/ngeo.2007.44.html}}</ref>
<ref name="tlenki">{{cytuj pismo|nazwisko=Rudnick|imię=Roberta L.|nazwisko2=Fountain|imię2=David M.|tytuł=Nature and Composition of the Continental Crust: A Lower Crustal Perspective|czasopismo=Reviews of Geophysics|wydanie=33|wolumin=3|strony=267-309|data=1995|url=http://www.agu.org/journals/rg/v033/i003/95RG01302/95RG01302.pdf}}</ref>
<ref name="Turner1989">{{cytuj pismo|nazwisko=Turner|imię=G.|tytuł=The outgassing history of the Earth’s atmosphere|czasopismo=Journal of the Geological Society|wydanie=146|wolumin=1|data=luty 1989|url=http://jgs.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/146/1/147|doi=10.1144/gsjgs.146.1.0147}}</ref>
<ref name="TVN24 siedem">{{cytuj stronę|url=http://www.tvn24.pl/0,1722647,0,1,jest-nas-podobno-na-swiecie-juz-siedem-miliardow,wiadomosc.html|tytuł=tvn.24: Jest nas podobno na świecie już siedem miliardów|data dostępu=2011-10-31}}</ref>
<ref name="UKDE climate zones">{{cytuj stronę|url=http://www.ace.mmu.ac.uk/eae/Climate/Older/Climate_Zones.html|tytuł=Climate Zones|data dostępu=2007-03-24|opublikowany=UK Department for Environment, Food and Rural Affairs}}</ref>
<ref name="umk">{{cytuj stronę|url=http://uklady_wspolrzednych.webpark.pl/index06.html|tytuł=Elipsoida odniesienia|nazwisko=Dzierżawski|imię=Jacek|praca=Charakterystyka układów współrzędnych|opublikowany=Uniwersytet Mikołaja Kopernika|data dostępu=2008-11-24}}</ref>
<ref name="UNESCO water resources">{{cytuj stronę|url=http://webworld.unesco.org/water/ihp/db/shiklomanov/summary/html/summary.html|tytuł=Summary of the Monograph „World Water Resources at the Beginning of the 21st century” Prepared in the Framework of IHP UNESCO|data dostępu=2006-08-10|nazwisko=Shiklomanov|imię=Igor A.|autor2=et. al.|rok=1999|opublikowany=State Hydrological Institute, St. Petersburg}}</ref>
<ref name="UN Karman">{{cytuj stronę|url=http://www.un.org/members/list.shtml|tytuł=100 km. Altitude Boundary for Astronautics|data dostępu=2007-04-21|nazwisko=de Córdoba|imię=S. Sanz Fernández|data=2004-06-21|opublikowany=Fédération Aéronautique Internationale|archiwum=http://web.archive.org/web/20090417145758/http://www.un.org/members/list.shtml|zarchiwizowano=2009-04-17}}</ref>
<ref name="UN law">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20090417023335/http://www.un.org/law/|tytuł=International Law|data dostępu=2007-03-27|autor=Staff|opublikowany=[[Organizacja Narodów Zjednoczonych]]|język=en}}</ref>
<ref name="UN members">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20090417145758/http://www.un.org/members/list.shtml|tytuł=United Nations Member States|opublikowany=[[Organizacja Narodów Zjednoczonych]]|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20090417145758/http://www.un.org/members/list.shtml|zarchiwizowano=2009-04-17}}</ref>
<ref name="UN population 2006">{{cytuj stronę|url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm|tytuł=World Population Prospects: The 2006 Revision|data dostępu=2012-08-11|autor=|opublikowany=United Nations}}</ref>
<ref name="UN warming">{{cytuj stronę|url=http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=21429&Cr=climate&Cr1=change|tytuł=Evidence is now ‘unequivocal’ that humans are causing global warming – UN report|data dostępu=2007-03-07|data=2007-02-02|opublikowany=Organizacja Narodów Zjednoczonych}}</ref>
<ref name="USAToday tilt">{{cytuj stronę|url=http://www.usatoday.com/weather/tg/wseason/wseason.htm|tytuł=Earth’s tilt creates seasons|data dostępu=2007-03-17|nazwisko=Williams|imię=Jack|data=2005-12-20|opublikowany=USAToday}}</ref>
<ref name="USDE radiation">{{cytuj stronę|url=http://apps1.eere.energy.gov/consumer/renewable_energy/solar/index.cfm/mytopic=50012|tytuł=Solar Radiation Basics|autor=US Department of Energy|data dostępu=2008-11-27}}</ref>
<ref name="USGS age">{{cytuj stronę|url=http://pubs.usgs.gov/gip/geotime/age.html|tytuł=Age of the Earth|data dostępu=2007-09-20|nazwisko=Newman|imię=William L.|data=2007-07-09|opublikowany=Publications Services, USGS}}</ref>
<ref name="USGS plate">{{cytuj stronę|url=http://pubs.usgs.gov/gip/dynamic/understanding.html|tytuł=Understanding plate motions|data dostępu=2007-03-02|nazwisko=Kious|imię=W.J.|nazwisko2=Tilling|imię2=R.I.|data=1999-05-05|opublikowany=USGS}}</ref>
<ref name="USNO leap seconds">{{cytuj stronę|url=http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html|tytuł=Leap seconds|data dostępu=2008-11-07|opublikowany=Time Service Department, USNO|język=en|archiwum=http://web.archive.org/web/20160128202858/http://tycho.usno.navy.mil/leapsec.html|zarchiwizowano=2016-01-28}}</ref>
<ref name="UTexas MHD">{{cytuj stronę|url=http://farside.ph.utexas.edu/teaching/plasma/lectures/node69.html|tytuł=MHD dynamo theory|data dostępu=2007-02-27|nazwisko=Fitzpatrick|imię=Richard|data=2006-02-16|opublikowany=NASA WMAP}}</ref>
<ref name="UT seasons">{{cytuj stronę|url=http://www.sym454.org/seasons/|tytuł=The Lengths of the Seasons (on Earth)|data dostępu=2008-11-08|nazwisko=Bromberg|imię=Irv|data=2008-05-01|opublikowany=University of Toronto}}</ref>
<ref name="UW tropopause">{{cytuj stronę|url=http://www-das.uwyo.edu/~geerts/cwx/notes/chap01/tropo.html|tytuł=The height of the tropopause|data dostępu=2006-08-10|nazwisko=Geerts|imię=B.|nazwisko2=Linacre|imię2=E.|rok=1997|miesiąc=listopad|praca=Resources in Atmospheric Sciences|opublikowany=University of Wyoming}}</ref>
<ref name="Vazquez2006">{{cytuj stronę|url=http://www.iac.es/folleto/research/preprints/files/PP06024.pdf|tytuł=The Earth as an Object of Astrophysical Interest in the Search for Extrasolar Planets|data dostępu=2007-03-21|nazwisko=Vázquez|imię=M.|nazwisko2=Montañés Rodríguez|imię2=P.|nazwisko3=Palle|imię3=E.|rok=2006|opublikowany=Instituto de Astrofísica de Canarias}}</ref>
<ref name="Vlaar1994">{{cytuj pismo|autor=N. Vlaar, P. Vankeken, A. Vandenberg|rok=1994|url=http://www.earth.lsa.umich.edu/~keken/papers/Vlaar_EPSL94.pdf|tytuł=Cooling of the Earth in the Archaean: Consequences of pressure-release melting in a hotter mantle|czasopismo=Earth and Planetary Science Letters|wolumin=121|wydanie=1–2|strony=1}}</ref>
<ref name="ward_brownlee">{{cytuj książkę|nazwisko=Brownlee|imię=Donald|nazwisko2=Ward|imię2=Peter|tytuł=The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World|url=http://books.google.com/books?id=WVb6Uu9aluYC&hl=pl|data=2002|wydawca=Owl Books|miejsce=|isbn=0-8050-7512-7|strony=}}</ref>
<ref name="Watching">{{cytuj książkę|nazwisko=Stearns, Beverly Peterson; Stearns, S.C.; Stearns, Stephen C.|imię=|tytuł=[https://books.google.pl/books?id=0BHeC-tXIB4C&pg=PA1921&hl=pl Watching, from the Edge of Extinction.]|rok=|wydawca=[[Yale University Press]]|miejsce=|strony=1921|isbn=978-0-300-08469-6}}</ref>
<ref name="WC carbonate">{{cytuj stronę|zarchiwizowano=2009-04-05|url=http://madmonster.williams.edu/geos.302/L.08.html|archiwum=http://web.archive.org/web/20090405173359/http://madmonster.williams.edu/geos.302/L.08.html|tytuł=Carbonate sediments|data dostępu=2009-04-05|nazwisko=Cox|imię=Ronadh|rok=2003|opublikowany=Williams College}}</ref>
<ref name="Western Signs">{{cytuj książkę|nazwisko=Liungman|imię=Carl G.|tytuł=Symbols -- Encyclopedia of Western Signs and Ideograms|wydawca=Ionfox AB|miejsce=New York|rok=2004|strony=281–282|rozdział=Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines|isbn=91-972705-0-4}}</ref>
<ref name="WilkinsonMcElroy2007">{{cytuj pismo|nazwisko=Wilkinson|imię=B.H.|nazwisko2=McElroy|imię2=B.J.|tytuł=The impact of humans on continental erosion and sedimentation|url=http://bulletin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/119/1-2/140|czasopismo=Bulletin of the Geological Society of America|wolumin=1–2|wydanie=119|strony=140–156|rok=2007|doi=10.1130/B25899.1|data dostępu=2007-04-22}}</ref>
<ref name="WilliamsKasting1996">{{cytuj pismo|nazwisko=Williams|imię=D.M.|nazwisko2=Kasting|imię2=J.F.|tytuł=Habitable planets with high obliquities|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1996LPI....27.1437W|czasopismo=Lunar and Planetary Science|wydanie=27|strony=1437–1438|rok=1996|data dostępu=2007-03-31}}</ref>
<ref name="World Population Clock">{{cytuj stronę|url=http://www.census.gov/ipc/www/popclockworld.html|tytuł=World POP Clock Projection|data dostępu=2012-01-20|nazwisko=United States Census Bureau|data=2012-08-11|praca=United States Census Bureau International Database}}</ref>
<ref name="WPA">{{cytuj stronę|url=http://www.wpa-pool.com/index.asp?content=rules_spec|tytuł=WPA Tournament Table & Equipment Specifications|data dostępu=2007-03-10|autor|rok=2001|miesiąc=listopad|opublikowany=World Pool-Billiards Association}}</ref>
<ref name="Wstep do geografii">{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20061215222710/http://www.geo.uni.lodz.pl/sekcje/pliki/131/IwGeografiaFizyczna.ppt|tytuł=Wstęp do geografii fizycznej|nazwisko=Wachecka-Kotkowska|imię=Lucyna|data dostępu=2006-12-15}} ([[Internet Archive]]).</ref>
<ref name="YT cykl">YouTube: [https://www.youtube.com/watch?v=fuZiNBLtWCA Cykl Zagłady] - Astro SciFun</ref>
<ref name="YT SETI">YouTube: "[https://www.youtube.com/channel/UCzQdkHKOTVT_chwgDcau4sg SETI Institute] - Fossil Diversity Cycles - Richard Muller (SETI Talks)"</ref>
<ref name="Zagrozona przyroda">{{cytuj książkę|nazwisko=McGavin|imię=George C.|tytuł=Zagrożona przyroda|data=2008|wydawca=Bellona|miejsce=Warszawa|isbn=83-1110-870-7}}</ref>
<ref name="życie">{{cytuj pismo|nazwisko=Caldeira|imię=Ken|nazwisko2=Kasting|imię2=James F.|tytuł=The life span of the biosphere revisited|czasopismo=Nature|wydanie=360|strony=721-723|data=1992-12-31|url=http://www.nature.com/nature/journal/v360/n6406/abs/360721a0.html}}</ref>
}}
 
== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę|autor =[[Tjeerd H. van Andel]], tłumaczył z języka angielskiego Wiesław Studencki|tytuł=Nowe spojrzenie na starą planetę: zmienne oblicze Ziemi|url=http://www.worldcat.org/wcpa/oclc/69596972|isbn=8301122447 |oclc=69596972|wydawca= Wydawnictwo Naukowe PWN|miejsce=Warszawa|data=1997|id=oryginał dostępny w Google Books: [http://books.google.com/books?id=LFYkFYAD9fUC New Views on an Old Planet: A History of Global Change]}}
* {{cytuj książkę|nazwisko=Ollier|imię=Cliff|tytuł=Tektonika a formy krajobrazu|wydawca=Wydawnictwa Geologiczne|miejsce=Warszawa|data=1987|isbn=8322002548 |url=http://books.google.com/books?id=ISyqAQAACAAJ|id=oryginał skatalogowany przez Australian Government/Geoscience Australia: [http://web.archive.org/web/20080916052920/https://www.icsm.gov.au/oracle/library/catalogue_details.php?id=%20%20%2079041722 Tectonics and landforms / Cliff Ollier ; series editor: K.M. Clayton.]}}
* {{cytuj książkę|nazwisko=Dzik|imię=Jerzy|tytuł=Dzieje życia na Ziemi. Wprowadzenie do paleobiologii|wydawca= Wydawnictwo Naukowe PWN|miejsce=Warszawa|data=2003|tom=Wydanie 3. unowocześnione |isbn=8301140380 |oclc=69558361|url=http://www.worldcat.org/oclc/69558361}}
* {{cytuj książkę|nazwisko=Schopf|imię=William|tytuł=Kolebka życia: o narodzinach i najstarszych śladach życia na Ziemi|data=2002|isbn=8301136855 |oclc=69509199|url=http://books.google.com/books?id=NHQ2AgAACAAJ|id=oryginał dostępny w Google Books: [http://books.google.com/books?id=YJHBAolcIk8C Cradle of Life By J. William Schopf]}}
 
== Linki zewnętrzne ==
{{Siostrzane projekty
|cytaty=Ziemia
|commons=Earth
|słownik=Ziemia
}}
* [http://www.nineplanets.pl/earth.html Nineplanets.pl – Ziemia]
* [http://adk.astronet.pl/ziemia1.shtml Astronomia dla każdego – ZIEMIA]
* {{Cytuj stronę | url = http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth | tytuł = Profil Ziemi na stronie NASA | praca = Solar System Exploration | opublikowany = NASA | język = en | data dostępu = 2014-08-04}}
* [http://earthobservatory.nasa.gov/ NASA Earth Observatory] {{lang|en}} – obserwacje planety prowadzone przez NASA
* [http://web.archive.org/web/20090227071338/http://www.agu.org/reference/mainrefshelf.html AGU Reference Shelf] ([[Internet Archive]]) {{lang|en}} – pełny dostęp do podręczników opisujących budowę i strukturę Ziemi
* [http://geomag.usgs.gov USGS Geomagnetism Program] {{lang|en}} – obserwacje pola magnetycznego Ziemi
* [http://marsrovers.jpl.nasa.gov/gallery/press/spirit/20040311a/11-ml-02-earth-A067R1.jpg Ziemia widoczna z Marsa] {{lang|en}}
* [http://space.jaxa.jp/movie/20080411_kaguya_movie01_e.html Wschód Ziemi nad powierzchnią Księżyca w HD] {{lang|en}}
 
{{Lokalizacja Ziemi}}
{{Układ Słoneczny}}
{{Kontrola autorytatywna}}
 
[[Kategoria:Ziemia| ]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Ziemia”