Skrzela (anatomia): Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m Poprawiam Szablon:Przypisy i dodaję nagłówek |
uzup. |
||
Linia 1:
'''Skrzela''' ({{łac.|branchiae}}) – [[narząd oddechowy]] występujący u wielu [[Zwierzęta|zwierząt]] wodnych ([[ryby|ryb]], [[płazy|płazów]] w formie [[larwa]]lnej i rozmaitych [[Bezkręgowce|bezkręgowców]]), stanowiący główny element [[układ oddechowy|układu oddechowego]], umożliwiającego pobieranie do organizmu [[tlen]]u rozpuszczonego w [[Woda|wodzie]], a u ryb pełniące również rolę regulatora osmotycznego organizmu i wydalające szkodliwe substancje powstałe w procesach metabolicznych. ▼
[[Plik:
▲'''Skrzela''' – [[narząd oddechowy]] występujący u wielu [[Zwierzęta|zwierząt]] wodnych ([[ryby|ryb]], [[płazy|płazów]] w formie [[larwa]]lnej i rozmaitych [[Bezkręgowce|bezkręgowców]]), stanowiący główny element [[układ oddechowy|układu oddechowego]], umożliwiającego pobieranie do organizmu [[tlen]]u rozpuszczonego w [[Woda|wodzie]].
U niektórych [[Skorupiaki|skorupiaków]], [[Kijanka|kijanek]] płazów oraz larw i narybku niektórych ryb występują skrzela zewnętrzne, wystające poza obręb ciała. U wyżej uorganizowanych zwierząt skrzela wewnętrzne znajdują się w komorze skrzelowej.
== Bezkręgowce ==
Skrzela [[mięczaki|mięczaków]] nazywane są '''ktenidiami''' (''ktenos'' – grzebień). Znajdują się w [[Jama płaszczowa|jamie płaszczowej]]. Są złożone z orzęsionych blaszek ułożonych po obu stronach centralnej osi. Czasami są wzmocnione chrząstką i przyjmują różne kształty (grzebykowaty, drzewkowaty, blaszkowaty lub inny){{r|Blaszak}}. Zazwyczaj występują parzyście. Woda przepływa ponad skrzelami od przodu do tyłu ciała mięczaka, natomiast [[hemolimfa]] wewnątrz naczyń skrzelowych w kierunku przeciwnym{{r|Moore}}. U [[małże|małży]] ktenidia służą również do odfiltrowywania pokarmu z wody.
Skrzela [[skorupiaki|skorupiaków]] stanowią wypełnione limfą wypukliny ciała. Są to zwykle blaszkowate lub pierzaście rozgałęzione, zewnętrzne wyrostki nasadowej części odnóży tułowiowych. Mogą też wyrastać ze ścian ciała w pobliżu nasady odnóży. U większości [[dziesięcionogi|dziesięcionogów]] są zamknięte fałdami pancerza w jamie skrzelowej{{r|Blaszak2}}.
Skrzela ryb wsparte są na – rozłożonych po obu stronach gardzieli – szkieletowych łukach skrzelowych, co znacznie usprawnia opłukiwanie ich wodą. Pomiędzy łukami znajdują się szczeliny (szpary) skrzelowe. Zwykle jest ich pięć par, u nielicznych gatunków jest sześć, a nawet siedem. Pierwsza szpara skrzelowa u niektórych ryb przekształciła się w [[Tryskawka (biologia)|tryskawkę]]. Od łuków skrzelowych odchodzą [[naczynie włosowate|bogato unaczynione]] listki skrzelowe złożone z wielu blaszek skrzelowych. Pokryte cienkim nabłonkiem listki i blaszki skrzelowe tworzą dużą powierzchnię [[Wymiana gazowa|wymiany gazowej]] (pobieranie tlenu, wydalanie dwutlenku węgla). Zwiększenie wydajności systemu poboru tlenu do organizmu umożliwia przepływ krwi w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu wody (system wymiany przeciwprądowej).▼
[[Owady]] wykorzystujące pod wodą pęcherzyki powietrza atmosferycznego tworzą tzw. skrzela fizyczne, dzięki którym odzyskują tlen z wody. Jest to warstwa powietrza utrzymywana w okolicy przetchlinek między włoskami odwłoka lub pod skrzydłami. Tlen dyfunduje z wody do tej warstwy powietrza, a z niej jest pobierany do ciała owada{{r|Blaszak22}}.
== Ryby ==
[[Plik:Taeniura lymma by Marek Jakubowski.jpg|thumb|Tryskawka (z lewej) i oko ogończy ''[[Patelnica niebieskoplama|Taeniura lymma]]'']]
[[Plik:Tuna Gills in Situ cut.jpg|thumb|Skrzela tuńczyka]]
Skrzela ryb położone są w przedniej części ciała, w kanale przelotowym pomiędzy otworem gębowym a specjalnymi otworami wylotowymi. Ich podstawę stanowi szkielet złożony z rozłożonych po obu stronach gardzieli łuków kostnych lub chrzęstnych{{r|Z}}. Skrzela mają postać szeregu szczelin, występujących zwykle w pięciu (rzadziej sześciu lub siedmiu) parach. Pierwsza para szczelin skrzelowych u ryb starszych filogenetycznie przekształciła się w [[Tryskawka (biologia)|tryskawkę]]{{r|Kilarski2012}}.
▲Skrzela [[ryby kostnoszkieletowe|ryb kostnoszkieletowych]] wsparte są na
U [[Ryby chrzęstnoszkieletowe|ryb chrzęstnoszkieletowych]] skrzela zakończone są szczelinami skrzelowymi, natomiast u [[Ryby kostnoszkieletowe|kostnoszkieletowych]] - pokrywami skrzelowymi (''operculum''), które zamykają komory skrzelowe.
Przepływ wody przez skrzela wymuszany jest na dwa sposoby. Pierwszy, stosowany np. przez [[makrelowce]] lub niektóre duże rekiny, polega na wpychaniu wody do jamy gębowej, którą woda opuszcza przez szczeliny skrzelowe. Przepływająca woda opłukuje blaszki skrzelowe umożliwiając wymianę gazową. Metoda ta wymusza ciągły ruch ryby do przodu lub ustawienie ciała w kierunku przeciwnym do prądu wody. Zdecydowanie skuteczniejsza jest druga metoda polegająca na zasysaniu i tłoczeniu wody do skrzeli przez skoordynowane ruchy pyska i pokryw skrzelowych. Przez otwarty pysk pobierana jest woda do jamy gębowej, przy zamkniętych pokrywach skrzelowych. Zamknięciu pyska towarzyszy skurcz mięśni jamy gębowej i otwarcie pokryw skrzelowych, co powoduje wypchnięcie wody przez skrzela na zewnątrz.
Do poprawnej pracy skrzela wymagają stałej wilgotności, bez której listki skrzelowe sklejają się ze sobą. Ryba wyjęta z wody może jeszcze oddychać przez pewien czas jeśli listki nie wyschną. Ponadto funkcję narządu oddechowego przejmuje wówczas skóra, przez którą następuje wymiana gazowa lub - w przypadku niektórych gatunków - inne wyspecjalizowane narządy umożliwiające rybie oddychanie w powietrzu atmosferycznym.
Linia 22 ⟶ 28:
* [[labirynt (narząd)|labirynt]]
* [[narząd nadskrzelowy]]
* [[skrzelotchawki]]
== Przypisy ==
{{Przypisy|
* <ref name="Blaszak">{{Cytuj książkę | tytuł = Zoologia : bezkręgowce. T. 1 | inni = Red. nauk. Czesław Błaszak | data = 2009 | wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] | miejsce = Warszawa | isbn = 978-83-01-16108-8 | strony = 718}}</ref>
* <ref name=
* <ref name=Blaszak22>{{Cytuj książkę | tytuł = Zoologia : Stawonogi. Tchawkodyszne. T. 2, cz. 2.| inni = Red. nauk. Czesław Błaszak | data=2012 | wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] | miejsce = Warszawa | isbn = 978-83-01-16568-0}}</ref>
* <ref name=Kilarski2012>{{Cytuj książkę | nazwisko = Kilarski | imię = Wincenty | tytuł = Anatomia ryb | wydawca = [[Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne]] | miejsce = Poznań | data = 2012 | isbn = 978-83-09-01080-7}}</ref>
* <ref name="Moore">{{Cytuj książkę|nazwisko=Moore|imię=Janet|tytuł=Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców |wydawca=Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego|data=2011|isbn=978-83-235-0503-7|strony=137}}</ref>
* <ref name=Opuszynski>{{Cytuj książkę|autor= Karol Opuszyński|tytuł = Podstawy biologii ryb|wydawca=[[Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne]]|miejsce=Warszawa|rok=1983}}</ref>
* <ref name=Z>{{Cytuj książkę | nazwisko= Załachowski | imię=Włodzimierz | tytuł= Ryby | data=1992 | wydawca=Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce=Warszawa | isbn=83-01-10632-8}}</ref>
}}
| |||