Iran: Różnice pomiędzy wersjami

[[język perski|Perska]] nazwa ''Iran'' wywodzi się od [[język pahlawi|średnioperskiej]] formy ''Eran'' ([[Język partyjski|partyjskie]] ''Arjan''), która po raz pierwszy pojawia się na monetach i w napisie przy reliefie z [[Naghsz-e Rostam]] [[Sasanidzi|sasanidzkiego]] króla [[Ardaszir I|Ardaszira I]]. Jest tam mowa o ''Eranszahr'' (part. ''Arjanszahr''), czyli państwie [[Ariowie|Ariów]]. Nazwa Iran pochodzi zatem od nazwy ludu Ariów, przy czym należy zauważyć, że już w [[Awesta|Aweście]] mowa jest o ''[[Arianem Waedżo|Airjana Waedżah]]'' – ''kraju Ariów'', [[Achemenidzi]] zaś określali się w swoich inskrypcjach jako ''Arija'' – ''Ariowie'', oraz ''Arija czithra'' – ''pochodzenia aryjskiego''. Za czasów późniejszych szachów sasanidzkich skrótowym w stosunku do ''Eranszahr'' terminem ''Eran'' zaczęto określać po prostu całość ich państwa, a nie zgodnie z jego pierwotnym znaczeniem Ariów, czyli ówczesne [[ludy irańskie]]. Podsumowując: „''Eran'' bierze początek od [[język staroperski|staroperskiego]] ''arija-'' i [[Język awestyjski|awestyjskiego]] ''airja'' «aryjski». Obydwa ostatnie terminy są poświadczone jako najstarsze historyczne określenia ludów irańskich”<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Krasnowolska (red.) | imię=Anna | tytuł=Historia Iranu | inni= | autor r=Marek J. Olbrycht | rozdział=Iran Starożytny |autor link= | data=2010 | wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Ossolineum| miejsce=Wrocław | isbn=978-83-04-05047-1 | strony=28 | odn=tak}}</ref>.

[[Starożytna Grecja|Starożytni Grecy]] używali w stosunku do Iranu nazwy ''Persis'', która wywodzi się od staroperskiego ''Parsa'' – nazwy [[Persowie|Persów]], jednego z ludów irańskich. Ze względu na to że ówcześniÓwcześni Persowie pod przywództwem Achemenidów zdominowali wszystkie innepozostałe ludy irańskie, i ich nazwa była używana przez Greków jako zbiorcze określenie nadla wszystkich Irańczyków, chociaż niektórzy autorzy greccy zdają teżzdawali sobie sprawę z istnienia ogólnego terminu ''Arioi'' o takim samym zakresie. Poza tym jednak Grecy czasami stosowali określenie ''Persowie'' także w węższym sensie, na określenie mieszkańców ''Persis'', w znaczeniu irańskiego regionu ''[[Fars|Pars/Fars]]''. TrzebaIrańczycy tu podkreślić, że przez całą swoją historię Irańczycyhistorycznie używali określenia Persja i Persowie jedynie w tym właśnie wąskim znaczeniu regionalnym, w stosunku do swojego kraju jako całości używając wskazanych powyżej form ''Airjana'', ''Arjan-'', ''Eran'', ''Iran''. Tymczasem grecka nazwa Persis przeszła do innych języków europejskich i w niej ma źródło polska forma ''Persja'', którą możemy uznać za synonim ''Iranu''. Ta ostatnia nazwa zaczęła się pojawiać w językach europejskich odkąd [[Reza Szah Pahlawi|Reza Szah]] (1925 – 19411925–1941) zażądał jej używania także przez obcą dyplomację, przy czym „[[Szach (władca)|szach]] Reza wcale nie zmienił nazwy kraju – poprosił raczej cudzoziemców, żeby odtąd posługiwali się rodzimą nazwą”<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Keddie | imię=Nikki R. | tytuł=Współczesny Iran. Źródła i konsekwencje rewolucji | data=2007 | wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego | miejsce=Kraków | isbn=83-223-2267-29788323322672 |strony=2 | odn=tak}}</ref>.

[[Plik:Iran topo blank.jpg|240px|left]]

Pierwszym śladem człowieka na terytorium dzisiejszego Iranu są rysunki naskalne w pieczarze w Ghonbad-e Kus w [[Mazandaran]]ie, datowane na 40 tys. lat p.n.e., przedstawiające polowanie na niedźwiedzie, nosorożce i dziki. W XI tysiącleciu istniały już na tym obszarze ludzkie osady, zaś z połowy IX tysiąclecia pochodzi osada z [[Gandż Dare]], której mieszkańcy trudnili się hodowlą i prymitywnym rolnictwem. Następnie w całym Iranie nastąpił rozwój kultur [[neolit]]ycznych i związana z tym ekspansja osadnictwa. Pierwszym państwem na terenie Iranu był [[Elam]], zajmujący w przybliżeniu terytorium dzisiejszego [[ostan]]u [[Chuzestan]], którego stolica, [[Suza]], została założona już ok. 4200 r. p.n.e. Przełomowym wydarzeniem w historii Iranu było przybycie na jego terytorium [[Ariowie|Ariów]], przodków dzisiejszych Irańczyków, pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Początkowo najpotężniejszym z ich plemion byli [[Medowie]], którzy pod koniec [[VII wiek p.n.e.|VII w. p.n.e.]] zniszczyli [[Asyria|państwo asyryjskie]] i założyli własne imperium, rozciągające się od [[Lidia (kraina)|Lidii]] na zachodzie do [[Baktria|Baktrii]] na wschodzie. Ich państwo przejął jednak ok. r. [[550 p.n.e.]] w wyniku buntu władca [[Persowie|Persów]] z dynastii [[Achemenidzi|Achemenidów]] [[Cyrus II Wielki|Cyrus II]] ([[559 p.n.e.]] – [[529 p.n.e.]]). Wkrótce podbił on Lidię i [[Babilonia|Babilonię]], a jego następcy rozciągnęli władzę Achemenidów także na [[Egipt]] i dolinę [[Indus]]u. Imperium Achemenidów było szczytowym momentem politycznej potęgi Irańczyków w całej ich historii.

Ich państwo zostało podbite przez [[Aleksander Macedoński|Aleksandra Wielkiego]] ([[336 p.n.e.]] – [[323 p.n.e.]]), zaś po jego śmierci tereny irańskie dostały się pod władzę greckich [[Seleucydzi|Seleucydów]]. Ta [[Epoka hellenistyczna|hellenistyczna]] monarchia szybko jednak zaczęła się rozpadać. Już ok. r. [[238 p.n.e.]] na tereny północnego Iranu wkroczyli wschodnioirańscy [[Parnowie]], którzy w [[II wiek p.n.e.|II wieku p.n.e.]] zajęli resztę dzisiejszego Iranu i [[Mezopotamia|Mezopotamię]]. W tym samym okresie na wschodnich rubieżach państwa Seleucydów uniezależniło się [[Królestwo Greko-Baktryjskie|Państwo Greków Baktryjskich]], które jednak zostało podbite przez irańskich [[Sakowie|Saków]] ok. [[140 p.n.e.|140 &nbsp;r. p.n.e.]] Ich miejsce zajęli z kolei [[Królestwo Kuszanów|Kuszanowie]], którzy zajmowali dominującą pozycję we wschodnim Iranie aż do połowy III w. n.e. Tymczasem założone przez Parnów [[Królestwo Partów]] wdało się w niemal trzystuletnią rywalizację z [[Starożytny Rzym|Rzymem]], której najbardziej spektakularnym momentem była zwycięska [[Bitwa pod Carrhae]] w [[53 p.n.e.|53 &nbsp;r. p.n.e.]] Późniejsze wojny były jednak dla niego mniej szczęśliwe, głównie z powodu słabości wewnętrznej, którą w roku 224 wykorzystał [[Ardaszir I]] z [[Fars]]u, obalając Partów i zakładając własną dynastię [[Sasanidzi|Sasanidów]]. Sasanidzi wznowili rywalizację z Rzymem i uczynili [[zaratusztrianizm]] religią państwową, prześladując inne wyznania, takie jak [[manicheizm]], czy [[mazdakizm]]. Po prześladowaniach chrześcijan w IV wieku, [[Jezdegerd I]] zwołał w roku 410 synod duchowieństwa, podczas którego powołano do życia odrębny [[Kościół perski]], który odtąd funkcjonował jako część struktury religijnej, administracyjnej i prawnej państwa Sasanidów. [[Chosrow II Parwiz|Chosrowowi II]] (590-628590–628) udało się zająć większość wschodnich terytoriów [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]], jednak ostatecznie uległ on kontrofensywie cesarza [[Herakliusz (cesarz bizantyński)|Herakliusza]]. Wyczerpane wieloletnią wojną państwo Sasanidów uległo najazdowi zjednoczonych w ramach [[islam]]u [[Arabowie|Arabów]] – w roku 651 zginął ostatni Sasanida, [[Jezdegerd III]]. Czasy Sasanidów były także okresem rozkwitu Iranu wschodniego, gdzie od V wieku [[Sogdiana|Sogdyjczycy]] zdominowali [[Jedwabny szlak]], transportując nim obok towarów także religie, takie jak zaratusztrianizm, manicheizm i [[buddyzm]]. [[Arabski podbój Iranu|Podbój wschodniego Iranu przez muzułmańskich Arabów]] zakończył się dopiero w połowie VIII wieku.

[[Plik:Mir Sayyid Ali 1540.jpg|thumb|220px|XVI-wieczna ilustracja poematu ''Lajla wa Madżnun'']]

Najazd arabski i związane z nim pojawienie się islamu to najważniejsza obok przybycia Ariów cezura w historii Iranu. Początkowo, za czasów [[Kalifowie prawowierni|Kalifów prawowiernych]] i [[Umajjadzi|Umajjadów]] Irańczycy byli traktowani w [[kalifat|kalifacie]] jak obywatele drugiej kategorii. Dopiero kiedy wzięli oni masowy udział w ruchu, który doprowadził do uzyskania władzy przez [[Abbasydzi|Abbasydów]], ta sytuacja zaczęła się zmieniać. To wtedy też, dopiero po 750 roku, większość Irańczyków przeszła na islam, wyrzekając się rodzimego zaratusztrianizmu. Dwa pierwsze wieki po najeździe arabskim nazywane są czasami „wiekami milczenia”, bowiem perskie piśmiennictwo tego okresu, zdominowane przez [[język arabski]], niemal zanikło. W przeciwieństwie do [[Egipt]]u czy [[Syria|Syrii]] w Iranie ostatecznie islamizacja nie została jednak połączona z arabizacją. W wieku IX do władzy doszły rodzime dynastie, takie jak [[Saffarydzi]] czy [[Samanidzi]], pod których władzą odrodził się pisany [[język perski]], zapisywany [[Alfabet arabski|arabskim alfabetem]]. Szczególnie ci drudzy położyli wielkie zasługi w rozwoju irańskiej kultury, patronując m.in. pisaniu przez [[Ferdousi]]ego [[Szahname]], narodowego eposu Irańczyków, w którym przechowało się wiele przedmuzułmańskich tradycji. Jednocześnie w roku 945 irańscy i [[Szyizm|szyiccy]] [[Bujidzi]] rozciągnęli swój protektorat nad rezydującym w [[Bagdad]]zie [[kalif]]em. Pod koniec X wieku Samanidzi upadli pod naciskiem [[Ludy tureckie|tureckich]] dynastii [[Ghaznawidzi|Ghaznawidów]] i [[Karachanidzi|Karachanidów]]. Ci pierwsi właściwie całkowicie się ziranizowali i do pewnego stopnia kontynuowali samanidzkie tradycje, jednak już w połowie XI wieku musieli ustąpić miejsca koczowniczym [[Seldżukidzi|Seldżukom]], którzy zachowali swoją etniczną odrębność. W roku 1055 Seldżucy zajęli także miejsce Bujidów jako protektorzy kalifa. Czasy Seldżuków, jak i ich również tureckich następców, [[Imperium Chorezmijskie|Chorezmszachów]], były jednak względnie dobre dla Iranu, głównie dzięki wysiłkom irańskich cywilnych urzędników, takich jak [[wezyr]] [[Nizam al-Mulk]], którzy umiejętnie „cywilizowali” panowanie koczowniczych najeźdźców. Prawdziwą tragedią był natomiast najazd [[Mongołowie|Mongołów]], którzy w pierwszej połowie XIII wieku zniszczyli wiele ważnych ośrodków miejskich i znaczną część sieci irygacyjnej, a następnie założyli dynastię [[Ilchanidzi|Ilchanidów]]. Za jej panowania rozpoczął się proces odbudowy, ale po jej upadku w roku 1335 podzielony Iran był wstrząsany walkami pomiędzy pomniejszymi dynastiami, a wkrótce stał się ofiarą kolejnego najazdu koczowników o tragicznych skutkach, tym razem pod przywództwem [[Timur Chromy|Timura]] (1370-14051370–1405). Jego rola była właściwie całkowicie destrukcyjna. Pozbawione jakichkolwiek trwałych podstaw państwo Timura po jego śmierci rozpadło się, a w powstałą próżnię wkroczyły [[Turkmeni|turkmeńskie]] federacje plemienne [[Kara Kojunlu]] i [[Ak Kojunlu]]. Jedynie w [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]] aż do początku XVI wieku rządzili [[Timurydzi|spadkobiercy Timura]], władcy w zasadzie tureccy, ale wielcy mecenasi perskiej kultury. Rywalizację pomiędzy Kara Kojunlu i Ak Kojunlu ostatecznie wygrali ci drudzy, jednak ich z kolei pokonali inni Turkmeni, zorganizowani w [[szyizm|szyicki]] [[tarika]]t działający pod przywództwem rodu [[Safawidzi|Safawidów]]. W roku 1501 ich przywódca [[Isma'il I|Ismaʿil I]] (1501–1524) zajął [[Tebriz]] i ogłosił się [[Król królów|szachinszachem]], a wkrótce opanował cały dzisiejszy Iran.

[[Plik:Battle of Zarghan.gif|thumb|240px|[[Nadir Szah Afszar|Nadir Szah]] walczy z Afgańczykami]]

Safawidzi rozpoczęli nowy etap irańskiej historii doprowadzając do masowego nawrócenia jego mieszkańców na szyicką wersję islamu i po raz pierwszy od czasów kalifatu jednocząc cały Iran na okres ponad dwóch stuleci, podczas których jego granice zaczęły przybierać dzisiejszy kształt. Mimo tych osiągnięć państwo Safawidów było wewnętrznie słabe i zacofane w stosunku do swojego rywala, [[Imperium Osmańskie]]go, które udowodniło wyższość swojej uzbrojonej w broń palną i artylerię armii nad kawalerią Turkmenów w [[Bitwa na równinie Czałdyran|Bitwie na równinie Czałdyran]] w roku 1514. Także późniejsze walki z Osmanami były dla Safawidów raczej niepomyślne, z wyjątkiem wojen toczonych przez [[Abbas I Wielki|Abbasa I Wielkiego]] (1587–1629), potrafiącego w pewnym stopniu zreorganizować armię i gospodarkę kraju. Słabość dynastii, która trwała właściwie jedynie dzięki osiągnięciom Abbasa, objawiła się w pełni w momencie inwazji [[Afganistan|Afgańskiej]] w roku 1722, podczas której najeźdźcy zajęli niemal całe państwo. Sytuację opanował dopiero militarny geniusz, [[Nadir Szah Afszar|NadirNadira SzahSzaha]] (1736–1747), który pokonał zarówno Afganów na wschodzie, jak i Osmanów na zachodzie, a następnie po przejęciu władzy nad Iranem przedsięwziął zwycięskie wyprawy na terytoria Azji Środkowej i [[Indie|Indii]]. Jego talentom wojskowym nie towarzyszyły jednak talenty polityczne. i przez swojąPrzez politykę prymitywnego podatkowego wyzysku w kraju zrujnowanym przez wojny doprowadził on do udanej ostatecznie udanej serii zamachów na swoje życie. Założona przez niego dynastia [[Afszarydzi|Afszarydów]] szybko uległa marginalizacji, zaś władzę nad większą częścią Iranu przejął [[Karim Chan]] (1750–1779) z plemienia [[Zandowie|Zandów]], w przeciwieństwie do Nadir Szacha prowadzący politykę pełną umiarkowania i zdrowego rozsądku, która przyniosła mu autentyczną popularność w udręczonym kraju.

Jego następcy wdali się w walkę o schedę po nim, którą wykorzystał wódz plemienia [[Kadżarowie|Kadżarów]] [[Agha Mohammad Chan Kadżar|Agha Mohammad Chan]] (1779–1797). Do roku 1796 opanował on cały Iran, tym samym stając się założycielem dynastii Kadżarów. Nowa dynastia musiała stawić czoła rosnącej obecności na terenie Iranu dwóch europejskich mocarstw, [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] i [[Imperium Rosyjskie|Rosji]]. W roku 1800 brytyjska misja dyplomatyczna uzyskała otwarcie [[Zatoka Perska|Zatoki Perskiej]] dla swojego handlu, rozpoczynając tym samym erę stopniowego wiązania Iranu z ekonomicznymi interesami Brytyjczyków. Natomiast w latach 1804–1813 i 1826–1828 Iran stoczył dwie przegrane wojny z Rosją, w wyniku których utracił [[Kaukaz Południowy|Zakaukazie]] i musiał przyznać Rosjanom przywileje konsularne i handlowe. Kolejnym niepowodzeniem była przegrana [[wojna brytyjsko-perska|wojna z Wielką Brytanią]] w latach 1856–1857, w wyniku której Iran ostatecznie musiał wyrzec się swoich pretensji do [[Herat (prowincja)|Heratu]]. Kolejne traktaty, zawierane w wyniku militarnych bądź ekonomicznych nacisków, które były możliwe ponieważ stopniowo zwiększało się uzależnienie rządu od zagranicznych pożyczek, przyznawały europejskim mocarstwom coraz większe prawne i ekonomiczne przywileje. Mimo swojej słabości Iran nie stracił jednak całkowicie suwerenności. Stało się tak z dwóch powodów. Po pierwsze jego okupacja nie wydawała się potencjalnym źródłem wielkich korzyści gospodarczych. Po drugie Rosja i Wielka Brytania rywalizowały o wpływy w Iranie, nawzajem uniemożliwiając sobie jego całkowite zdominowanie. Częściowo pod naciskiem europejskim podczas panowania szacha [[Naser ad-Din Szah Kadżar|Nasera ad-Dina]] (1848–1896) Iran zaczął się powoli modernizować. W 1862 roku Brytyjczycy na podstawie wcześniej uzyskanej [[Koncesja|koncesji]] rozpoczęli budowę sieci [[telegraf]]icznej, w roku 1868 stworzono pocztę, a w roku 1889 Brytyjczycy stworzyli Bank Szachinszacha, posiadający monopol na emitowanie pieniądza. Za czasów Nasera ad-Dina otwarto także pierwszy uniwersytet. Największe znaczenie dla przyszłości miało jednak uzyskanie przez Brytyjczyków koncesji na wydobywanie ropy naftowej w roku 1901. Kolejnym posunięciem zwiększającym uzależnienie Iranu od obcych mocarstw było utworzenie w roku 1879 [[Perska Dywizja Kozacka|Perskiej Brygady Kozackiej]], dowodzonej przez rosyjskich oficerów, która wkrótce stała się jedyną zdyscyplinowaną i nowoczesną formacją perskiej armii. W ten sposób Iran rozpoczynał wiek XX z siecią łączności, bankiem emisyjnym i kompanią naftową przynoszącą państwu większość dochodów w rękach Wielkiej Brytanii, a jedyną skuteczną jednostką wojskową znajdującą się pod wpływem Rosji.

W trakcie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] Iran był neutralny. Po wybuchu [[rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]] w 1917 roku oraz klęsce Osmanów jedyną potęgą w regionie pozostała Wielka Brytania, która okupowała południe i zachód kraju, a także Meszhed, oraz zależny, probrytyjski rząd [[Mirza Hasan-chan Wosugh ad-Doule|Wosugha ad-Doule]]. W zrujnowanym kraju panował głód i epidemie, [[Gilan (ostan)|Gilan]] znajdował się w rękach [[Dżangalije|powstańców dżangalijskich]], a na prowincji rządzili chanowie plemienni, szczególnie niebezpieczna sytuacja zaistniała w [[Chorasan]]ie, gdzie stale wybuchały bunty chłopskie oraz powstania organizowane przez [[lewica|lewicę]], w tym oddziały Czerwonych przekraczające granicę z ogarniętą [[wojna domowa w Rosji|wojną domową Rosją]]<ref>{{Cytuj|autor = Abbas Milani |tytuł = Eminent Persians |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 158-160158–160 |oclc = 225870858}}</ref>. W roku 1919 Brytyjczycy zawarli z rządem Wosugha ad-Doule traktat, który faktycznie czynił z Iranu ich [[protektorat]]. Wywołało to gwałtowne protesty społeczne i traktat nie został ratyfikowany przez Madżles – odrzuciła go także [[Liga Narodów]]. W roku 1920 w [[Azerbejdżan Irański|Azerbejdżanie]] doszło do powstania republiki pod wodzą [[Mohammad Chijabani|Mohammada Chijabaniego]] (zm. 1920), a coraz bliżej współpracujący z [[bolszewicy|bolszewikami]] przywódca [[dżangalije]] [[Mirza Kuczek-chan]] (zm. 1921) ogłosił Gilan Radziecką Republiką Iranu. W sytuacji pogłębiającej się anarchii Brytyjczycy poparli pucz wojskowy, który po opanowaniu stolicy 21 lutego 1921 roku miał wynieść na urząd premiera ich protegowanego, [[Sejjed Zija'oddin Tabatabaji|Sejjeda Zija’oddina Tabatabajego]] (zm. 1969). Tabatabajemu udało się zawrzeć traktat ze [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], który uznawał niepodległość Iranu, rezygnował z przywilejów posiadanych niegdyś przez carską Rosję i wycofywał się z poparcia dla Republiki Gilańskiej. Już w maju 1921 roku Tabatabaji został jednak zdymisjonowany przez szacha na żądanie dowodzącego siłami wojskowymi przewrotu 21 lutego [[Reza Szah Pahlawi|Rezy-chana]]. Od tej pory to on sprawował faktyczną władzę i w 1923 roku formalnie został premierem. Wywodzący się z brygady kozackiej Reza-chan zreformował siły zbrojne i do końca 1922 roku stłumił zarówno powstanie dżangalije, jak i ruchy innych sił odśrodkowych. Reza-chan początkowo dążył do ustanowienia w Iranie republiki, ponieważ jednak idei tej sprzeciwiali się duchowni, ostatecznie w 1925 roku doprowadził do detronizacji Kadżarów, a w grudniu tego samego roku do zatwierdzenia przez Konstytuantę swojego wyboru na szacha.

W 1935 roku Pahlawi poprosił obcą dyplomację o stosowanie nazwy ''Iran''. Po [[atak Niemiec na ZSRR|ataku Niemiec na ZSRR]], Związek Radziecki od północnego zachodu, a od zachodu i południa wojska brytyjskie dokonały [[operacja Y|uderzenia na Iran]]. Skutkiem radziecko-brytyjskiej interwencji było osadzenie na tronie proalianckiego [[Mohammad Reza Pahlawi|Mohammada Rezy Pahlawiego]]. ZSRR zabezpieczył sobie dostawy sprzętu i broni przez terytorium Iranu. W podpisanym w styczniu 1942 roku traktacie trójstronnym Iran otrzymał gwarancję swojej suwerenności i integralności terytorialnej oraz zapewnienie wycofania wojsk radzieckichsowieckich i brytyjskich w terminie 6 miesięcy od zakończenia wojny. We wrześniu 1943 Iran wypowiedział wojnę [[III Rzesza|Rzeszy]]<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref>.

Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku Brytyjczycy wycofali się z Iranu. Jednocześnie Sowieci usiłowali zapewnić sobie bazę polityczną w Iranie, współtworząc nową [[Demokratyczna Partia Azerbejdżanu|Demokratyczną Partię Azerbejdżanu]] (niechętną Tude). W grudniu 1945 roku przy poparciu ZSRR i działaczy lewicowych ogłoszono utworzenie separatystycznej [[Autonomiczna Republika Azerbejdżanu|Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu]]<ref>{{Cytuj książkę odn| nazwisko = Abrahamian | imię = Ervand | tytuł = Historia współczesnego Iranu | data = 2008 | wydawca s= Książka i Wiedza | miejsce = Warszawa | isbn = 9788305135979 | strony = 155}}</ref>. 22 stycznia 1946 separatyści ogłosili natomiast powstanie niezależnej [[Republika Mahabadzka|Republiki Kurdyjskiej]]. 26 marca 1946 wojska radzieckie opuściły Iran, a w rezultacie republika oraz autonomia zostały rozbite przez wojsko Iranu<ref>{{Cytuj książkę odn| nazwisko = Abrahamian | imię = Ervand | tytuł = Historia współczesnego Iranu | data = 2008 | wydawca s= Książka i Wiedza | miejsce = Warszawa | isbn = 9788305135979 | strony = 156}}</ref>.

[[Plik:Mohammad-reza-shah.jpg|thumb|230pxupright|[[Mohammad Reza Pahlawi]], szach w latach 1941-19791941–1979]]

W latach 50. XX wieku powstał reformatorski rząd [[Mohammad Mosaddegh|Mohammada Mosaddegha]]<ref>{{cytuj|autor=M. Behrooz, ''|tytuł=Rebels with a Cause: The Failure of the Left in Iran'', |wydawca=I. B. Tauris, London |miejsce=Londyn|data=2000, |s. =16 i, 24.}}</ref>. W kwietniu 1951 parlament irański znacjonalizował [[Angielsko-Irańska Kompania Naftowa|Angielsko-Irańską Kompanię Naftową]]. Narastał konflikt między wspieranym przez Waszyngton i Londyn szachem a premierem Mosaddeghem, który m.in. zablokował przyznanie koncesji naftowej ZSRR. Korzystając z pomocy ''[[Ulem|alimów]]'' i kół socjalistycznych Mosadddegh blokował również zachodnie wpływy w Iranie. 22 sierpnia 1953 – [[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] przeprowadza zamach stanu wymierzony premierowi, nowym premierem mianowano szwagra szacha, generała [[Fazlollah Zahedi|Fazlollaha Zahediego]], a władca został faktycznym dyktatorem Iranu<ref>{{Cytuj stronę| url = http://konflikty.wp.pl/kat,107158,title,Jak-Zachod-sprzedal-prawa-czlowieka-za-rope,wid,12836350,wiadomosc.html | tytuł = Jak Zachód sprzedał prawa człowieka za ropę| autor = Aneta Wawrzyńczak| opublikowany = Wirtualna Polska | język =| data dostępu = 2010-11-09}}</ref>. Nowy rząd został w praktyce wybrany przez CIA i [[Secret Intelligence Service|MI6]]<ref>Ervand {{odn|Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, |2008, |s. =175. {{ISBN|9788305135979}}.</ref>.

Pahlawi utrzymywał dobre stosunki z większością krajów zachodnich i często był przedstawiany jako wzór „nowoczesnego przywódcy” na [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]], co zapewniło Iranowi liczne pożyczki ze strony Stanów Zjednoczonych<ref name="krasn856">{{Cytuj książkę odn| autor = red. Krasnowolska Anna | tytuł = Historia Iranu | data = 2010 | wydawca s= Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce = Wrocław | isbn = 9788304050471 | strony = 856}}</ref>. Przeprowadził ograniczoną [[reforma rolna|reformę rolną]] i nadał kobietom prawa wyborcze. Liberalizacji życia społecznego towarzyszyły brutalne prześladowania opozycji. W 1957 utworzona została tajna policja szacha – [[SAWAK]]. Kierując SAWAK, szach bezwzględnie zwalczał organizacje opozycyjne<ref>J. Amuzegar, ''Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis'Pahlavis’ Triumph and Tragedy'', SUNY Press, 1991, {{ISBN|9780791407318}}, s.109.</ref>. Na początku lat 60. premierem został [[Ali Amini]]., Wedługwedług części źródeł prezydentpod wpływem prezydenta USA, [[John F. Kennedy|Kennedy’ego]] wpłynął na szacha aby ten desygnował polityka na to stanowisko<ref name="abr175">{{Cytuj książkę odn| nazwisko = Abrahamian | imię = Ervand | tytuł = Historia współczesnego Iranu | data = 2008 | wydawca s= Książka i Wiedza | miejsce = Warszawa | isbn = 9788305135979 | strony = 175}}</ref>. Amini przyśpieszył proces liberalizacji życia społecznego rozpoczęty przez Pahlawiego. Liberalne propozycje Aminiego zostały gwałtownie oprotestowane przez duchowieństwo [[szyizm|szyickie]]. Reakcją na protesty były aresztowania. W czerwcu 1963 roku, po tym gdy doszło do zatrzymania jednego z opozycyjnych duchownych, [[Ruhollah Chomejni|Ruhollaha Chomejniego]], w kraju wybuchły [[powstanie w Iranie (1963)|zamieszki]] siłą stłumione przez rząd. Szach ustąpił protestującym ortodoksom i zdymisjonował Alama ze stanowiska<ref name="eminent46">{{Cytuj|autor = Abbas Milani |tytuł = Eminent Persians |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 46-48 |oclc = 225870858}}</ref><ref name="eminent49">{{Cytuj|autor = Abbas Milani |tytuł = Eminent Persians |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 49-51 |oclc = 225870858}}</ref><ref name="eminent52">{{Cytuj|autor = Abbas Milani |tytuł = Eminent Persians |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 52-5446–54 |oclc = 225870858}}</ref>. Następcą postępowego Alama na stanowisku premiera został [[Hasan Ali Mansur]], który wycofał się ze świeckich reform i, aby przypodobać się radykałom, zwolnił z więzienia Ruhollaha Chomejniego<ref>{{Cytuj książkę odn| autor = red. Krasnowolska Anna | tytuł = Historia Iranu | data = 2010 | wydawca s= Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce = Wrocław | isbn = 9788304050471 | strony = 855}}</ref>. Gdy ten kontynuował działalność opozycyjną, rząd zmusił go do wyjazdu z kraju<ref name="eminent234">{{Cytuj|autor = Abbas Milani |tytuł = Eminent Persians |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 234-235234–235 |oclc = 225870858}}</ref>. Z inicjatywy Pahlawiego nowy premier zreformował fasadowy system partyjny. Również ten premier okazał się skrajnie niepopularny i wkrótce zginął w zamachu<ref name="krasn856">{{Cytuj książkę odn| autor = red. Krasnowolska Anna | tytuł = Historia Iranu | data = 2010 | wydawca s= Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce = Wrocław | isbn = 9788304050471 | strony = 856}}</ref>.

Z upływem lat rządy szacha coraz częściej były krytykowane za [[korupcja|korupcję]] i brutalne praktyki założonej przez niego w 1957 tajnej policji politycznej SAWAK (takie jak np. wrzucanie ludzi do worków, w których kotłowały się oszalałe z głodu dzikie kocury albo jadowite węże<ref>Ryszard Kapuściński, Szachinszach, Warszawa 2007, s. 64</ref>{{niewiarygodne źródło}}). Przysporzyło mu to wielu przeciwników, zarówno w fundamentalistycznych środowiskach islamskich, jak i w świeckich. W latach 60. i 70. nasiliła się działalność zbrojnej opozycji islamskiej i [[lewica|lewicowej]]. Licznie powstawały antyrządowe organizacje zbrojne, z których jedną z najsilniejszych była grupa [[Ludowi Mudżahedini|Ludowych Mudżahedinów]]<ref name="PAR2">''Nadeem F. Paracha: Socjalizm islamski''. Część II – czas sukcesów (1952-78)</ref>. Po serii zamieszek w 1978 roku król chcąc uniknąć upadku swojej władzy wykonał wyraźne gesty pod adresem opozycji islamskiej, zamykając bary i kasyna, uwolnił również więźniów politycznych i doprowadził do aresztowania najbardziej skompromitowanych urzędników. Działania te nie wystarczyły, by doprowadzić do zakończenia antyrządowych protestów. Po kolejnych manifestacjach i ich stłumieniu przez policję ([[Czarny piątek (Iran)|czarny piątek]] w Teheranie 8 września 1978) chaos w państwie coraz bardziej się potęgował<ref name="eminent308">{{Cytuj|autor = Abbas Milani |tytuł = Eminent Persians |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 308-310308–310 |oclc = 225870858}}</ref>, aż końcu doprowadził do wybuchu [[irańska rewolucja islamska|irańskiej rewolucji islamskiej]] i obalenia szacha w 1979<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref>.

W styczniu 1979 roku szach pod naciskiem opozycji opuścił Iran. Lider opozycji islamskiej Ruhollah Chomejni przebywający na emigracji we [[Francja|Francji]] utworzył Irańską Radę Rewolucyjną, a po powrocie do kraju Tymczasowy Rząd Rewolucyjny<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref>. Nowy rząd przeprowadził nacjonalizację mienia należącego do rodziny cesarskiej a z przyczyn ideologicznych zerwał stosunki dyplomatyczne z [[Izrael]]em i [[Południowa Afryka|Republiką Południowej Afryki]]. W kwietniu tego samego roku proklamowano utworzenie Islamskiej Republiki Iranu. 4 listopada 1979 [[Kryzys zakładników (Iran)|studenci zajęli amerykańską ambasadę w Teheranie]], wzięli 66 zakładników (z czego 13 od razu zwolniono). Spowodowało to izolację kraju na arenie międzynarodowej. 2–3 grudnia 1979 przyjęto konstytucję. Konstytucja powstała przy współudziale 45 organizacji międzynarodowych<ref name="konst">{{cytuj stronę|url=http://en.iran.ir/en_news/constitution-.html|tytuł=Constitution|data=2009-02-02|praca=Iran|język=en|data dostępu=2010-02-04}}</ref>. Iran stał się republiką opartą na zasadach islamu i prawie [[szariat]]u. Wyłoniono nowy parlament oraz (po raz pierwszy w historii Iranu) prezydenta<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref>. W tym samym roku rozwiązano Irańską Radę Rewolucyjną i powołano [[Rada Strażników|Radę Strażników Rewolucji Islamskiej]]<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref>. Po sukcesie rewolucji nasiliły się tendencje separatystyczne w Kurdystanie, Azerbejdżanie Irańskim oraz [[Beludżystan (kraina historyczna)|Beludżystanie]]. Wkrótce także doszło do sporów w łonie samych rewolucjonistów. Do 1982 roku trwały ciężkie walki partyzanckie z Ludowymi Mudżahedinami którzy dążyli do zbrojnego obalenia sprawujących władzę islamistów<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref><ref name="euobserver">{{cytuj stronę | url = http://euobserver.com/foreign/27472 | tytuł = EU ministers drop Iran group from terror list | data = 26 stycznia 2009 | opublikowany = EU Observer | język = en | data dostępu = 2014-05-20}}</ref>.

Iran chcąc rozszerzyć rewolucję islamską na sąsiedni [[Irak]] rozpoczął proces podburzania tamtejszych szyitów przeciwko rządowi [[partia Baas|partii Baas]]. W 1980 roku iracki przywódca [[Saddam Husajn]] przypuścił atak zbrojny na Iran. Podejmując tę decyzję, zamierzał na trwałe rozwiązać na korzyść Iraku długotrwały spór graniczny oraz zawładnąć bogatymi złożami ropy w rejonie Szatt al-Arab, przyłączyć do Iraku [[Chuzestan]], czyniąc tym samym swój kraj nie tylko potęgą regionalną, ale i państwem przewodzącym całemu światu arabskiemu. Zamierzał również położyć kres rewolucji islamskiej i ingerencji Iranu w sprawy wewnętrzne Iraku<ref>{{Cytuj|autor = Jarosław Dobrzelewski |tytuł = Wojna iracko-irańska 1980-19881980–1988 |data = 2014 |isbn = 9788364023330 |miejsce = Zabrze |wydawca = Inforteditions |s = 22 |oclc = 879536991}}</ref>. Saddam Husajn spodziewał się błyskawicznego zwycięstwa<ref>J.{{Cytuj|autor = Jarosław Dobrzelewski, ''|tytuł = Wojna...'', iracko-irańska 1980–1988 |data = 2014 |isbn = 9788364023330 |miejsce = Zabrze |wydawca = Inforteditions |s. =294.|oclc = 879536991}}</ref>, jednak zamiast tego wojna przeciągnęła się do 1988 i zakończyła brakiem rozstrzygnięcia<ref>praca zbiorowa red. naczelny Jan Łysek, ''Polityczny Atlas świata Nowe czasy'', RSW „Prasa-Książka_Ruch”Książka-Ruch” Wydawnictwo Współczesne, Warszawa 1990</ref>. W 1990 roku po [[agresja Iraku na Kuwejt|inwazji Iraku na Kuwejt]], podpisano z Irakiem układ pokojowy (przywracający w zasadzie stan sprzed wojny)<ref name=PWN>{{cytuj stronę |url=http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Iran-Historia;4270155.htmll|tytuł=Iran. Historia.}}</ref>.

Po śmierci ajatollaha Chomejniego w 1989 roku rzeczywistym przywódcą kraju został [[Ali Chamenei]]. Po [[rozpad ZSRR|rozpadzie ZSRR]] Iran starał się przywrócić dawną pozycję mocarstwa regionalnego, stać się rozjemcą w potencjalnych konfliktach między nowo powstałymi państwami, prowadzić politykę poszanowania granic i regionalnej współpracy. Iran przyczynił się w tym czasie do ożywienia działalności Organizacji Współpracy Gospodarczej, łączącej azjatyckie muzułmańskie państwa niearabskie. W polityce wobec krajów powstałych po rozpadzie ZSRR nie kierowano się względami religijnymi, lecz pragmatycznymi. Iran utrzymywał dobre relacje z [[chrześcijaństwo|chrześcijańską]] [[Armenia|Armenią]] przeciwko szyickiemu [[Azerbejdżan]]owi, wobec faktu, że kraj ten zbliżył się do Stanów Zjednoczonych i [[Turcja|Turcji]]. Iran brał udział w próbach rozwiązania konfliktów i ustabilizowaniu sytuacji w [[wojna o Górski Karabach|Górskim Karabachu]] i w [[wojna domowa w Tadżykistanie|Tadżykistanie]]<ref>{{cytuj|autor=T. Coville, ''|tytuł=Najnowsza historia Iranu. Republika islamska'', Wydawnictwo Akademickie „Dialog”, |wydawca=Dialog|miejsce=Warszawa |data=2009, |s.190-191.=190–191}}</ref>.

Rząd Iranu w ostatnich latach udzielił wsparcia [[rebelia szyitów w Jemenie|rebelii szyickiej w Jemenie]]. Na terytorium Jemenu działali oficerowie wywiadu, [[sił Ghods]] (Jerozolimskich), części składowej [[Korpus Strażników Rewolucji Islamskiej|Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej]]<ref name=iran>{{cytuj stronę| url = http://www.naharnet.com/domino/tn/NewsDesk.nsf/Lebanon/A857AE4FD533574CC225768B00262D5E?OpenDocument| tytuł = Secret Meeting in Yemen between Iran, Houthi, Hizbullah Officials| data = 13 grudnia 2009| opublikowany = naharnet.com| data dostępu = 27 lipca 2010}}</ref>. W marcu 2012 amerykański wywiad potwierdził, iżże bojówki były dozbrajane oraz sponsorowane przez siły Ghods. Siły specjalne za pomocą przemytników szmuglowały karabiny AK-47, granatniki przeciwpancerne i inne rodzaje broni dla szyickich rebeliantów. Kilka transportów zostało przechwyconych przez jemeńskie służby. Proceder wspierania szyitów w Jemenie miał umocnić strefę wpływu Iranu na Półwyspie Arabskim<ref>{{cytuj stronę| url = http://konflikty.wp.pl/kat,107158,title,Gazeta-ujawnia-Iran-pomaga-rebeliantom-w-Jemenie,wid,14336619,wiadomosc.html| tytuł = Gazeta ujawnia: Iran pomaga rebeliantom w Jemenie| data = 15 marca 2012| opublikowany =wp.pl| data dostępu = 15 marca 2012}}</ref>. Jednakże Iran za każdym razem zaprzeczał wszelkim oskarżeniom<ref>{{cytuj stronę| url = http://www.naharnet.com/domino/tn/NewsDesk.nsf/MiddleEast/560D6BD248902E2DC225768B005434A3?OpenDocument| tytuł = Yemeni FM: Iran Must Curb Groups Aiding Huthi Rebels| data = 13 grudnia 2009| opublikowany =naharnet.com| data dostępu = 27 lipca 2010}}</ref>.

W [[wojna domowa w Syrii|wojnie domowej w Syrii]], Iran poparł stronę rządu. Opozycja twierdziła, iżże syryjskiej armii pomagała elitarna brygada pancerna Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Dezerterzy z armii twierdzili, że z wojskiem rządurządowym współpracowały tysiące irańskich żołnierzy. Irańskie brygady stacjonowały w Syrii od 2007. Ponadto w czasie powstania w ręce rebeliantów wpadło kilku irańskich oficerów<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.aljazeera.com/news/middleeast/2012/01/201212718104163682.html|tytuł=Free Syrian Army ‘captures Iranian soldiers’ |data=2012-01-27|opublikowany=Al Dżazira|język=en|data dostępu=2012-05-08}}</ref>. W 2013 w Syrii walczyło 50 tys. żołnierzy i doradców z Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Oficjalnie szkolili syryjskie siły zbrojne, jednak to Irańczycy stanowili filar sił rządowych, zmagających się z rebeliantami. Siły al-Asada utrzymywały swoje pozycje dzięki irańskim snajperom. W samolotach Syryjskich Arabskich Sił Powietrznych (SASP) coraz częściej zasiadali irańscy piloci, którzy skuteczniej bombardowali cele. W takiej sytuacji można mówić o jawnej irańskiej interwencji zewnętrznej w Syrii. Od jej początku do kwietnia 2013 poległo tysiąc Irańczyków<ref name=relwar>{{cytuj stronę|url=http://konflikty.wp.pl/kat,127354,page,2,title,Wojna-niedomowa-w-Syrii-jak-religia-napedza-ten-konflikt,wid,15484979,wiadomosc.html|tytuł=Wojna (nie)domowa w Syrii – jak religia napędza ten konflikt|data=2013-04-12|opublikowany=wp.pl|język=pl|data dostępu=2013-04-17}}</ref>.

14 lipca 2015 Iran zawarł [[Porozumienie nuklearne z Iranem|międzynarodowe porozumienie]] z pięcioma mocarstwami: USA, Rosją, Wielką Brytanią, Francją, Chinami oraz Niemcami dotyczące jego programu nuklearnego<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.reuters.com/article/2015/07/14/us-iran-nuclear-idUSKCN0PM0CE20150714 | tytuł = Iran clinches nuclear deal with powers, historic breakthrough with U.S. | autor = Parisa Hafezi, Louis Charbonneau, John Irish, Arshad Mohammed | opublikowany = reuters.comReuters | data = 2015-07-14 | język = en | data dostępu = 2015-07-14}}</ref>. Dzięki temu Iran uzyskał zniesienie większości sankcji, co miało stać się początkiem poprawy sytuacji gospodarczej. W efekcie w trakcie swojej pierwszej kadencji prezydent Hasan Rouhani zdołał zdusić hiperinflację i zmniejszyć bezrobocie, jednak poprawa sytuacji gospodarczej nie przełożyła się na poprawę poziomu życia przeciętnych Irańczyków, w szczególności młodych, co w 2018 &nbsp;r. zmusiło rząd do przyjęcia budżetu oszczędnościowego, przewidującego podwyżki cen. Na przełomie 2017 i 2018 roku [[Protesty w Iranie (2017–2018)|doszło do wybuchu protestów]], których powodem była 40-procentowa podwyżka cen{{r|gw20180103}}.

[[Plik:Aerial View of Tehran 26.11.2008 04-35-03.JPG|thumb|240px|[[Teheran]]]]

Irańska gospodarka jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się na [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodzie]]. Iran jest również jednym z niewielu krajów [[muzułmanin|muzułmańskich]], który rozwija także inne sektory gospodarki, niezwiązane z ropą naftową. Jednak wyż demograficzny – ogromna liczba młodych ludzi sprawia, że wykorzystanie relatywnie dobrego stanu gospodarki jest utrudnione. W ten sposób mimo 7% wzrostu [[produkt krajowy brutto|PKB]] bezrobocie przekracza 15%, wysoka jest również inflacja – ok. 12-1812–18%, co i tak jest ogromnym postępem w porównaniu z sytuacją sprzed 10 lat. Raport [[Fundusz Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci|UNICEF]] (zob. link) wskazuje, że w Iranie wciąż są ogromne rozwarstwienia w dochodach ludności – chociaż średni dochód na mieszkańca wynosi ok. 8000&nbsp;$ rocznie, wielu Irańczyków żyje na granicy minimum socjalnego, a wielu w nędzy. Jednak ten sam raport zauważa, że sytuacja się poprawia, a rząd stara się realizować wytyczne organizacji międzynarodowych. Zdecydowanie poprawia się dostęp do opieki medycznej oraz edukacji.

Największe znaczenie dla gospodarki ma [[Irańska Giełda Naftowa]] jako, że Iran jest eksporterem przede wszystkim ropy naftowej i gazu ziemnego<ref name="gazeo.pl">{{Cytuj stronę | url = http://gazeo.pl/wiadomosci/Konferencja-Forum-Gazowe-2010,wiadomosc,5851.html | tytuł = Konferencja Forum Gazowe 2010 | opublikowany = gazeo.plGazeo | język = pl | data dostępu = 2016-10-20}}</ref>. Jak wskazuje [[Marcin Rzepka]]{{r|gazeo.pl}}, należące do Iranu złoża gazu ziemnego ustępują pod względem objętości jedynie zasobom Rosji, co stwarza możliwość dywersyfikacji dostaw. Ważną gałęzią gospodarki jest też [[rolnictwo]] i eksport [[Pistacja właściwa|orzeszków pistacjowych]] (1 miejsce na świecie w 2005) oraz [[Daktylowiec właściwy|daktyli]] (3. miejsce na świecie w 2005)<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.fao.org/es/ess/top/commodity.html?lang=en&item=223&year=2005|tytuł=Major food and agricultural commodities and producers: Pistachios|autor=[[Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa|FAO]]}}</ref><ref>{{cytuj stronę|url=http://www.fao.org/es/ess/top/commodity.html?lang=en&item=577&year=2005|tytuł=Major food and agricultural commodities and producers: Dates|autor=[[Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa|FAO]]}}</ref>. Uznanym w świecie towarem pochodzącym z Iranu są ręcznie tkane [[dywan]]y perskie. Przedmiotem eksportu są również produkty przemysłu chemicznego i tworzywa sztuczne.

[[Plik:Dizin, Iran.jpeg|thumb|240px|Ośrodek narciarski w Iranie]]

W 2015 roku kraj tenIran odwiedziło 5,237 mln. turystów (5,4% więcej niż w roku poprzednim)<ref>{{Cytuj stronę | url = http://mkt.unwto.org/en/publication/unwto-tourism-highlights-2016-edition| tytuł = UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition| autor =| rok = 2016| opublikowany = [[Światowa Organizacja Turystyki|UNWTO]] | strony = 9| język = en | data dostępu = 2016-10-04}}</ref>.

* pozostali [[chrześcijaństwo|chrześcijanie]] – 0,01% (10 000) {{osobnyzobacz artykułteż|Archidiecezja isfahańska|Świadkowie Jehowy w krajach Azji}}

[[Plik:People watching IRNPOR match at 2018 WC in Tehran's Azadi Stadium 06.jpg|thumb|240px|Irańskie kobiety noszące [[hidżab]]]]

Noszenie [[hidżab]]u przez kobiety od dziewiątego roku życia jest wymuszone prawem. Często wystarczająca jest tu jednak chusta na głowie. Oficjalnie zabronione jest picie alkoholu, noszenie niemuzułmańskiego stroju i kontakty między niespokrewnionymi osobami płci przeciwnej<ref name="{{odn|Krasnowolska">''Historia Iranu'', Anna Krasnowolska (red.), Wrocław |2010, |s. =888.</ref>}}. Kobiety w Iranie nie są zobowiązane do noszenia [[burka|burki]] lub nikabu[[nikab]]u, za to obowiązującym strojem w miejscach kultu jest [[czador]].

Segregacja płciowa obowiązuje m.in. w szkolnictwie, [[służba zdrowia|służbie zdrowia]], środkach [[publiczny transport zbiorowy|komunikacji publicznej]], na [[plaża]]ch, w [[kino|kinach]], salonach [[fryzjer]]skich, lokalach [[gastronomia|gastronomicznych]] i [[obiekt sportowy|obiektach sportowych]]{{rodn|Krasnowolska|2010|s=888}}<ref>[http://www.loswiaheros.pl/iran/210-segregacja-plciowa-w-iranie-islam Segregacja płciowa w Iranie].</ref>.

* {{cytuj|autor=Małgorzata Stolarczyk, ''|tytuł=Iran – państwo i religia'', Wydawnictwo |wydawca=Dialog, |data=2001.}}

* ''{{cytuj|odn=tak|tytuł=Historia Iranu'', |redaktor=Anna Krasnowolska (red.), |wydawca=Ossolineum|miejsce=Wrocław |data=2010.|isbn=978-83-04-05047-1}}