Język standardowy: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
→‎Proces standaryzacji: dodano literę z
drobne redakcyjne
Linia 1:
'''Język standardowy''', '''standard językowy'''{{Refn|grupa = uwaga|nazwa = nota1|W piśmiennictwie występują również określenia: „'''[[język literacki]]'''”{{r|:6|:4}}, „'''język ogólnonarodowy'''”, „'''[[język ogólny]]'''”{{r|:2}}, „'''język kulturalny'''”{{r|uandkjmpt}}, „'''dialekt literacki'''”{{r|:6}}, „'''dialekt standardowy'''”{{r|:7|:8}}, „'''dialekt kulturalny'''”{{r|:9}}, „'''narzecze ogólne'''”{{r|:9}}. Termin „język standardowy”, pochodzący z angielskiej tradycji lingwistycznej, jest szczególnie upowszechniony i uchodzi za stosunkowo „neutralny” jako określenie na instytucjonalne normy porozumiewawcze{{r|uandkjmpt}}.<br />Miano języka ogólnego bywa jednak także odnoszone do powszechnej warstwy funkcjonalnej języka, niezwiązanej z konkretną tematyką. W takim rozumieniu język ogólny odróżnia się od szczególnych rejestrów{{r|Grucza Sambor2013-s30}}, takich jak [[język fachowy]]{{r|:30|:31}} czy książkowy{{r|Reiner Arntz Heribert Picht1991-s16}}. Również termin „język literacki”, używany przede wszystkim w kontekście słowiańskim{{r|K Langston A Peti Stantić2014-s26}}, bywa definiowany i rozumiany na rozliczne sposoby{{r|doi10.17651/polon.37.12-s5|Encyklopedia językoznawstwa-s271}}.}}, '''dialekt standardowy'''{{refn|grupa = uwaga|nazwa = nota2|Alternatywna nazwa „dialekt standardowy” ({{w języku|en|standard dialect}}) bywa stosowana przez językoznawców, którzy chcą podkreślić lingwistyczną równoprawność dialektów obiegowych i umownego standardu, argumentując, że rezerwowanie terminu „język” dla standardu może sugerować, iż to tylko on jest pełnoprawną formą języka, godną takiego miana{{r|:7|sk}}. UwydatniaZamiennik ten uwydatnia ponadto fakt, że standard jest jedną z wielu odmian składających się na język{{r|hr1}}. W podobnym użyciu funkcjonuje termin „odmiana standardowa (języka)” ({{w języku|en|standard variety}}){{r|:29}}.}} ({{ang.|standard language}}, {{k|en|standard dialect}}) – [[odmiana językowa|odmiana języka]] stawiana w opozycji do [[dialekt niestandardowy|form wernakularnych]] (w tym zarówno [[dialekt|terytorialnych]], jak i [[socjolekt|środowiskowych]]), przyjęta przez dane społeczeństwo do celów komunikacji publicznej i oficjalnej{{r|:3}}. Według idealistycznej interpretacji tworzy ona „neutralne” narzecze, w którym porozumiewa się ogół użytkowników języka bez względu na pochodzenie regionalne lub społeczne{{r|:4|:15}}, choć bywa również pojmowana jako [[socjolekt]], kojarzony przede wszystkim z warstwami wykształconymi{{r|pspb|:15}}. Od form nieliterackich standard odróżnia się funkcjonalnością, zasięgiem geograficznym, a także faktem, że jest realizowany w różnych [[styl (językoznawstwo)|wariantach stylistycznych]]{{r|gg}}{{odn|Mistrík|1993|s=404}}. Standard ogólnonarodowy spełnia szereg funkcji w różnych dziedzinach życia społecznego, gdzie przybiera różne formy ukształtowania{{odn|Kordić|2010|s=70, 73–74}}.
 
Za fundament języka standardowego służą przeważnie dialekty właściwe dla miejscowych ośrodków handlu i władzy{{r|Anne Curzan Teaching the}}. Z powodu zjawiska zwanego przesunięciem referencyjnym (termin antropolingwistyczny{{r|Silverstein Michael 1996}}) lub elaboracją funkcjonalną (termin socjolingwistyczny{{r|Milroy James Milroy Lesley}}) prestiż asocjowany z ośrodkami kulturalnymi zaczyna być przypisywany również lokalnemu wariantowi języka. Wśród jego użytkowników pojawia się przeświadczenie, że ich mowa stanowi wyższą odmianę języka bądź jego „kanoniczną” formę, tworzącą punkt odniesienia dla innych odmian językowych{{r|Davila Bethany 2016 The Inevitability}}. Dalsze procesy standaryzacyjne wiążą się zwykle ze skodyfikowaniem [[Norma językowa|normy językowej]] (za pośrednictwem [[gramatyka normatywna|gramatyk normatywnych]] i [[słownik]]ów), wypracowaniem pewnych [[Ortografia|przepisów ortograficznych]] oraz akceptacją tych konwencji przez ogół społeczeństwa{{r|:5|cr}}{{odn|Kordić|2010|s=62}}.
Linia 20:
Język standardowy jest [[system językowy|systemem językowym]] wypracowanym w sposób świadomy i celowy, charakteryzującym się ściśle ustalonymi i skodyfikowanymi zasadami poprawnościowymi. Język standardowy nie rozwija się zatem w pełni naturalnie, lecz stanowi raczej produkt [[kultura|kultury]]. Jego [[norma językowa|normy]] poznawane są na etapie [[edukacja|edukacji]] szkolnej, za pośrednictwem [[gramatyka normatywna|gramatyk]] i słowników. Za ich ustalanie odpowiedzialne są gremia cieszące się szczególnym autorytetem społecznym i kulturalnym na danym terytorium. Choć język standardowy podlega formalnej [[kodyfikacja (językoznawstwo)|kodyfikacji]], nie jest on formą całkowicie jednolitą i niezmienną, gdyż z natury musi pełnić różnorakie funkcje w [[Komunikacja językowa|komunikacji międzyludzkiej]]. Jako że język standardowy używany jest również [[Język mówiony|ustnie]], na jego kształt wywiera wpływ także żywa mowa{{odn|Sajavaara|2000|s=81}}. Precyzyjne rozgraniczenie form standardowych od niestandardowych staje się niekiedy problematyczne. Ponadto nie zawsze czyni się ścisłe rozróżnienie między potoczną postacią standardu (pewną warstwą stylistyczną) a niestandardowymi środkami [[język wernakularny|języka obiegowego]]{{r|ds}}.
 
Z punktu widzenia [[socjolingwistyka|socjolingwistyki]] język standardowy stanowi jeden z wielu dialektów składających się na dany język, tzw. „dialekt standardowy”. Odróżnia się on jednak od innych odmian tym, że jest akceptowany na szerszym obszarze geograficznym, pełni więcej funkcji i ma stosunkowo trwały charakter. Dzięki swojemu szczególnemu rozpowszechnieniu umożliwia on swobodną komunikację międzyregionalną, w obrębie większej jednostki terytorialnej{{odn|Sajavaara|2000|s=82}}. JęzykDialekt standardowy reprezentuje także cały język w odniesieniu do innych języków, na przykład gdy teksty o charakterze oficjalnym są tłumaczone z jednej mowy na innądrugą{{odn|Sajavaara|2000|s=83}}. Czynnikiem podtrzymującym funkcjonowanie języka ogólnego jest autorytatywna preskrypcja (kodyfikacja){{r|:15}}, polegająca na wykładaniu jego wzorców w sposób formalny. Tego rodzaju praktyka preskrypcyjna może się ostatecznie przerodzić w [[ideologia języka standardowego|ideologię języka standardowego]] i normocentryczny [[preskryptywizm (językoznawstwo)|preskryptywizm]], marginalizujący nieliterackie odmiany języka{{r|:15}} bądź odrywający sam standard od realiów [[praktyka językowa|praktyki językowej]]{{odn|Kapović|Starčević|Sarić|2016|s=45}}.
 
Wyróżnia się dwa ujęcia istoty języka standardowego: z jednej strony standard można określić jako [[socjolekt]] pewnej warstwy społecznej, jako rzeczywisty byt, z drugiej strony zaś jako abstrakcyjny wynik procesów regulacyjnych, istniejący tylko w formie normatywnej idealizacji{{r|Mark van Mol2003-s11}}. Jak zauważają niektórzy językoznawcy, pełna standaryzacja języków żywych nie jest w praktyce możliwa do osiągnięcia, a ustandaryzowany dialekt nie funkcjonuje jako realny twór, lecz stanowi raczej zbiór abstrakcyjnych norm, w różnym stopniu realizowanych w faktycznej mowie{{r|:sr|Starčević Anđel2016-s71}}. Formy zwane językami standardowymi w praktyce nie są zatem tworami jednolitymi, ani bytami poddanymi pełnej stabilizacji, zwłaszcza gdy mowa o ustnych przejawach językowych{{r|ff}}. Z tego względu amerykańska językoznawczyni [[Suzanne Romaine]] porównuje koncepcję języka standardowego do [[wspólnoty wyobrażone|wspólnot wyobrażonych]] opisanych przez [[Benedict Anderson|Benedicta Andersona]]{{r|:sr}}. Standaryzacja językowa nie jest ponadto zjawiskiem uniwersalnym, lecz dotyczy raczej nowoczesnych wspólnot językowych (zwłaszcza na [[Półkula północna|półkuli północnej]]){{r|Hernández Campoy Juan Manuel2012-s90}} i stanowi wypadkową szeregu czynników społeczno-historycznych{{r|:sr}}. Większość z ok. 7000 języków świata jest pozbawiona piśmiennictwa i oficjalnie kodyfikowanych norm{{r|:sr}}<ref>{{Cytuj |odn=tak |autor = Richard Hudson |tytuł = Some issues on which linguists can agree |czasopismo = Journal of Linguistics |data = 1981 |issn = 0022-2267 |wolumin = 17 |numer = 2 |s = 333–343 |doi = 10.1017/S0022226700007052 |url =https://www.frias.uni-freiburg.de/downloads/veranstaltungen/lunch-lecture-muehlhaeusler|język = en}}</ref>, co jednak nie świadczy w żadnym stopniu o ich prymitywności{{odn|Kapović|Starčević|Sarić|2016|s=57}}.
Linia 29:
Standaryzacja językowa związana jest z powstawaniem [[państwo narodowe|państw narodowych]] i umotywowana koniecznością ustanowienia ponadregionalnej normy komunikacyjnej{{r|:15}}. Język standardowy powstaje na gruncie pokrewnych odmian językowych – do wypracowania jego kształtu może dojść wskutek wypromowania jednego dialektu, np. lektu używanego przez ośrodek rządzący lub kulturowy; istnieje również możliwość zdefiniowania nowej odmiany, kumulującej właściwości różnych narzeczy{{odn|Ammon|2004|s=275}}. Wraz z utworzeniem języka standardowego następuje zwykle uformowanie jednolitego systemu ortograficznego, który może być skodyfikowany w formalnych wydawnictwach preskryptywnych ([[słownik]]i i [[gramatyka normatywna|gramatyki normatywne]]) lub zastosowany w uzgodnionym zbiorze wzorcowych tekstów{{odn|Ammon|2004|s=275}}. Niezależnie od tego, czy publikacje te są opracowywane przez osoby prywatne czy też przez instytucje państwowe, zaczynają one pełnić rolę standardu językowego, jeśli są traktowane przez społeczeństwo jako rama odniesienia dla formułowania ocen i poprawek językowych{{odn|Ammon|2004|s=276}}. Unormowana forma pisana i późniejsza [[kodyfikacja (językoznawstwo)|kodyfikacja]] czynią lekt standardowy bardziej stabilnym i tworzą fundament dla jego dalszego rozwoju (''[[Abstand- i Ausbausprachen|Ausbau]]''){{odn|Ammon|2004|s=275}}. Język standardowy pełni rolę normy języka pisanego, funkcjonuje jako środek komunikacji oficjalnej, jest stosowany przez nadawców i z zasady stanowi formę języka poznawaną przez cudzoziemców{{odn|Trudgill|2006|s=119}}.
 
Podczas tego procesu standard językowy nabiera większego [[prestiż (socjolingwistyka)|prestiżu kulturalnego]] i znaczenia funkcjonalnego niż [[językdialekt wernakularnyniestandardowy|narzecza ludowe]]{{odn|Trudgill|2006|s=119}}. Narzecza te określa się jako zależne (heteronomiczne) względem języka standardowego, ponieważ ich użytkownicy traktują standard jako normę języka pisanego, odnoszą się do niego jako autorytetu, używają terminologii specjalistycznej formowanej na jego gruncie, a wszelkie tendencje standaryzacyjne w ich mowie zbliżają ją do tego standardu{{odn|Chambers|Trudgill|1998|s=9}}. W przypadku niektórych języków, takich jak angielszczyzna, proces ten może przebiegać przez dłuższy czas bez interwencji zewnętrznej, w innych wypadkach zaś jest nadzorowany i ukierunkowywany przez autorytatywne gremia, takie jak [[Akademia Francuska]], przez co następuje w znacznie szybszym tempie{{odn|Trudgill|2006|s=119}}.
 
Jako że na kształtowanie standardu główny wpływ mają nie czynniki lingwistyczne, lecz panujące uwarunkowania polityczno-historyczne, języka standardowego nie należy traktować jako formy wyższej naukowo względem innych, nieskodyfikowanych odmian językowych{{r|:13|:14}}. Językoznawcy uznają, że standard ma z natury [[konwencjonalny charakter języka|charakter arbitralny i konwencjonalny]], podkreślając, że jego funkcjonowanie opiera się na ogólnej akceptacji społecznej{{r|:16|:17}}. Jak zauważają niektórzy autorzy, stosowanie określenia „standardowy” w kontekście językowym może wprowadzać w błąd: języka żywego nie można bowiem „ustandaryzować” w taki sam sposób, jak standaryzuje się specyfikacje techniczne; lingwistyczny standard nie powinien ponadto być kojarzony z wyższą lub „najlepszą” formą mowy (mowa o innym rozumieniu słowa niż w wyrażeniach „standardy opieki” czy też „standardy zachowania”){{r|Williams Raymond1983-s296-299}}.