Memetyka: Różnice pomiędzy wersjami

'''Memetyka''' ([[język angielski|{{ang.]] ''|memetics''}}) – nauka badająca zarówno teoretycznie, jak i empirycznie, procesy [[replikator|replikacji]] [[mem]]ów, ich rozprzestrzenianie się i ewolucję{{odn|Heylighen|2009|s=27}}. Memetyka jest [[paradygmat]]em [[ewolucja kulturowa|ewolucji kulturowej]] zakładającym, że tak jak w [[ewolucja biologiczna|ewolucji biologicznej]] jednostką doboru jest [[gen]], tak w ewolucji kulturowej jednostką doboru jest [[mem]], czyli najmniejsza jednostka [[informacja|informacji]] [[kultura|kulturowej]].

Termin ''meme'' został zaproponowany przez [[Richard Dawkins|Richarda Dawkinsa]] w książce ''[[Samolubny gen]]'' wydanej w [[1976 w nauce|1976]]) i zdefiniowany jako jednostka przekazu kulturowego lub jednostka [[naśladownictwo|naśladownictwa]] będąca [[replikator]]em kulturowym analogicznym do replikatora w biologii, jakim jest gen{{odn|Dawkins|1996|s=266-268266–268}}. Koncepcja memu posłużyła mu jako uzupełnienie teorii samolubnego genu{{odn|Lejman|2014|s=51}}. Początkowo uwaga psychologów i socjologów próbujących rozwijać koncepcję memetyki skupiała się na aspekcie naśladownictwa, które w ramach tych nauk było wcześniej opisywane, a później zaczęto zwracać większą uwagę na aspekty neurobiologiczne i epidemiologiczne{{odn|Wężowicz-Ziółkowska|2014|s=14}}. Pojęcie memu nie jest pierwszym określającym najmniejszą jednostkę informacji kulturowej. Proponowane były także inne terminy, jak kulturgeny, socjogeny, mnemotypy, idene, i-kultura/m-kultura, a także typy kulturowe, idee i pojęcia{{odn|Biedrzycki|1998|s=84}}{{odn|Wilson|2002|s=205-206205–206}}{{odn|Cloak|1975}}. Dawkins wprowadzając w swojej pracy to pojęcie, użył go tylko jako analogii wobec pojęcia genu dla lepszego wytłumaczenia na czym polega dobór genowy. Dopiero w latach 90. XX wieku, dzięki pracom [[Richard Brodie|Richarda Brodiego]] ''Wirus umysłu'' i [[Susan Blackmore]] ''Maszyna memowa'', koncepcja memu stała się popularna. W tej samej dekadzie na popularność paradygmatu wpływ miały internetowe [[lista dyskusyjna|listy dyskusyjne]] ''Virus'' i ''alt.memetics'', subskrybowane przez kilkuset internautów, do których grona należeli m.in. Richard Brodie, [[Daniel Dennett]] i [[Marvin Minsky]]{{odn|Biedrzycki|1998|s=104}}.

Memetyka zakłada, że w przypadku ewolucji kulturowej, odmiennie niż w ewolucji biologicznej, dobór ma charakter nie [[darwinizm|darwinowski]], a [[lamarkizm|lamarckowski]], tzn. że dziedziczone są cechy nabyte w procesie [[socjalizacja|socjalizacji]]. Memy miałyby, inaczej niż geny, replikować się pośrednio, nie na drodze chemicznej zachodzącej w [[kresomózgowie|mózgu]], lecz dzięki interakcjom możliwym poprzez sygnały dochodzące do posiadających narządy recepcyjne jednostek. Stanowisko takie odrzuca [[psychologia ewolucyjna|psycholog ewolucyjny]] [[Steven Pinker]], stwierdzając, że mózg nie jest organem biernie przyswajającym i kopiującym informacje, ale filtrującym je zależnie od ewolucyjnych korzyści i ulepszającym produkt dzięki intelektualnemu wysiłkowi. Memetyka jest dla niego koncepcją bliższej epidemiologii niż ewolucyjnej teorii kultury{{odn|Wężowicz-Ziółkowska|2005|s=19-2119–21}}. Jako przykłady replikacji memów bądź kompleksów memów ([[mempleks]]ów) wskazuje się np. rozprzestrzeniające się ideologie, melodie używane przez niektóre gatunki ptaków, bądź sposoby noszenia czapki baseballowej{{odn|Biedrzycki|1998|s=181}}. Według Brodiego najlepiej replikującymi się memami są te, które związane są z pożywieniem, seksem oraz bezpieczeństwem, ponieważ dostęp do pożywienia, rozmnażanie i unikanie śmierci są istotne z punktu widzenia ewolucji biologicznej. Memy, które miały największy wpływ na przeżycie i rozmnożenie się określa jako kryzys, przesłanie, problem, zagrożenie i sposobność{{odn|Brodie|1997|s=81-8281–82}}. W podejściu Blackmore ostatecznym mempleksem jest [[jaźń]], która zarazem według niej jest bytem iluzorycznym. Zarówno Blackmore, jak i Brodie postulują przeprogramowanie memetyczne, aby pozbyć się szkodliwych memów, które poprzez umysły jednostek realizują swoje, a nie ich interesy{{odn|Lejman|2014|s=53-5453–54}}.

Według [[Francis Heylighen|Francisa Heylighena]] memetykę można określić jako dziedzinę próbującą stworzyć model ewolucji memów. Memy przechodzą procesy zmian (mutacji, rekombinacji) swojej wewnętrznej struktury. Różne wersje współzawodniczą o ograniczoną przestrzeń pamięciową dostępną w umysłach, a najlepiej dostosowane wersje wygrywają i rozprzestrzeniają. To rozszerzanie się może być przedstawione według matematycznego modelu, jednak w praktyce trudno jest dobrać odpowiednie wartości parametrów takiego modelu. Bardziej jakościowe podejście proponuje tworzenie kryteriów dopasowania memu w stosunku do innych memów, biorąc pod uwagę poszczególne stadia memetycznego cyklu życia. Tak jak w przypadku genów, nie jest konieczne, aby znać właściwy kod czy nawet wielkość i granice memu, aby mówić o jego dopasowaniu oraz przewidywać jego przyszłe rozprzestrzenianie się, przetrwanie lub wymarcie w populacji współzawodniczących memów. Niektóre hipotezy mogą być testowane, jak np. hipoteza o szybszym rozprzestrzenianiu się memów o mniejszej złożoności{{odn|Heylighen|2009|s=29-3029–30}}.

W niektórych tekstach dotyczących memetyki, autorzy wskazują na możliwość bądź zagrożenie zastosowania inżynierii memetycznej. Pisząc o konieczności przeprogramowania umysłu, Richard Brodie zakładał, że może być to sposób na uniknięcie możliwej manipulacji ludźmi przez socjotechników. Według [[Mariusz Biedrzycki|Mariusza Biedrzyckiego]] jest to utopią, a wobec braku sukcesów w inżynierii genetycznej mało prawdopodobne byłyby sukcesy osób chcących stosować inżynierię memetyczną{{odn|Biedrzycki|1998|s=199-201199–201}}. Susan Blackmore stwierdza, że rodzajem inżynierii memetycznej jest [[psychoterapia]], ale bez memetycznych podstaw{{odn|Blackmore|2002|s=349}}. Andrzej Stępnik, proponując definicję inżynierii memetycznej, kładzie nacisk na aspekt intencjonalnego skłaniania jednostek do określonych zachowań poprzez tworzenie memów i mempleksów oraz wprowadzanie ich do umysłów jednostek. Działania takie są powszechne w wielu obszarach kultury, m.in. w polityce, reklamie, edukacji, nauce i sztuce. Krytyka inżynierii memetycznej kojarzonej z działaniami nieetycznymi byłaby według niego zarazem godzeniem w działalność ocenianą pozytywnie{{odn|Stępnik|2014|s=80}}.

Jednym z częściej stawianych zarzutów jest kwestia braku wiedzy o tym, czym jest mem i jaka jest jego materialna postać. Zarzut ten jest odpierany w ten sposób, że również struktura genów i ich umiejscowienie nie było znane, gdy formułowano pierwsze koncepcje genetyki, a rozwój neurobiologii pozwala coraz więcej powiedzieć o tym, jak funkcjonuje mózg człowieka i innych ssaków{{odn|Borkowski|2016|s=48-5048–50}}. Innym zarzutem jest to, że łatwo jako mem ujmuje się skomplikowane struktury, takie słowa i znaczenia, których zdefiniowanie wymagałoby czasami dużej ilości stron. W ujęciu Adama McNamary nie ma w tym sprzeczności, ponieważ memom może odpowiadać dynamiczna struktura i nie musi być w pełni logiczna. Podobnie w przypadku genetyki, wraz z postępem badań biologicznych pojęcie genu zaczęło się rozmywać{{odn|Borkowski|2016|s=51}}.

* charakter przekazu treści kulturowych nie jest wierny i dyskretny (cyfrowy){{odn|Dennett|2017|s=297-327297–327}}.

Odnosząc się do tych zarzutów, Dennet broni podejścia memetycznego. Jako dyskretne i wiernie przekazywane jednostki informacji kulturowej wskazuje słowa, które według niego są strukturami informacyjnymi określającymi sposoby działania. Innymi strukturami mogą być ułożone na skalach dźwięki, czy „alfabet” tańca, na który składają się poszczególne ruchy. W odróżnieniu od transmisji genów przekaz kulturowy wymaga interpretacji i rozumienia, a nie tylko bezmyślnego powielania, które może także się zdarzać. Wariantywność (allele) może w kulturze występować w przypadku wymowy słów, ich znaczeń, a mutacja polegać mogą na zmianie jednego znaczenia (sposobu wymowy) w inne. Zwiększenie wierności przekazu treści możliwe było dzięki pojawieniu się druku i wraz z rozwojem danego elementu kulturowego ta wierność przekazu jest coraz większa{{odn|Dennett|2017|s=297-312297–312}}. Jako błędny wskazuje zarzut o lamarckowskim charakterze ewolucji kulturowej, ponieważ w kulturze brak jest rozróżnienia na genotyp i fenotyp, a to było głównym powodem odrzucenia podejścia Lamarcka, zakładającego, że potomstwo może dziedziczyć cechy nabyte przez rodziców. Przez analogię, rodzicami, dzięki którym pojawiają się słowa w umysłach jednostek, są konkretne wypowiedzi{{odn|Dennett|2017|s=321-325321–325}}. Inni autorzy dokonują jednak rozróżnienia na memy, będące odpowiednikami genów i [[socjotyp]]y (memotypy, femotypy), będące ekspresjami memów i odpowiednikami [[fenotyp]]ów{{odn|Biedrzycki|1998|s=38}}{{odn|Blackmore|2002|s=107-109107–109}}. Przed publikacją ''Samolubnego genu'' podobne stanowisko przedstawił F.T. Cloak, rozróżniając instrukcje i-kultury odnoszące się do procesów nerwowych w mózgu i m-kulturę odnoszącą się do materialnych artekfaktów, będących realizacją i-kultury{{odn|Cloak|1975}}{{odn|Łaszczyca|2017|s=15}}. Zarzut o niemożliwości wyjaśniania cech kulturowych dzięki memom Dennet również określa jako błędny. Stwierdza, że także dzięki poznaniu samych genów nie można określić cech fenotypowych, nie uwzględniając danych dostępnych z innych specjalizacji biologii, takich jak etologia, embriologia, fizjologia bądź biologia molekularna{{odn|Dennett|2017|s=320}}. Jeżeli chodzi o kwestię braku nowego ujęcia wiedzy o kulturze, zauważa, że nowym podejściem jest możliwość opisywania rozprzestrzeniania się innowacji bez odnoszenia tego do procesów psychologicznych, w których wskazuje się na konieczność zauważania, uznawania i doceniania nowych rozwiązań, aby były one świadomie zaakceptowane w danej kulturze{{odn|Dennett|2017|s=316-317316–317}}. Dokonywanie nowych odkryć i testowanie hipotez jest zadaniem trudnym w przypadku memetyki jako nauki w ramach paradygmatu ewolucyjnego, ponieważ aby móc określić adaptacyjne funkcje memów, należy wziąć pod uwagę w analizach dwa środowiska – biologiczne i kulturowe – w których pojawiały się określone efekty socjotypowe/femotypowe pozwalające na rozwiązywanie konkretnych problemów adaptacyjnych. Trudne są do zidentyfikowania okoliczności i ramy czasowe, w których takie efekty mogą się pojawiać, a następnie zmieniać w obu tych środowiskach. Problemy adaptacyjne rozważane powinny być też nie z punktu widzenia ich istotności tylko dla środowiska biologicznego (jak w przypadku psychologii ewolucyjnej), ale z punktu widzenia środowiska biologiczno-kulturowego{{odn|Stępnik|2016|s=73-7473–74}}.

* Robert Boroch, ''Przeciw memetyce''. W: ''Hybris''. Nr 15. 2011, s. 62-9962–99.

* {{Cytuj książkę | odn = tak | nazwisko = Boroch | imię = Robert | tytuł = Siedem bram memetyki (SBM2) : recepcja Samolubnego genu Richarda Dawkinsa w angielskiej literaturze przedmiotu w latach 1976-19891976–1989. Cz. 1 | wydawca = Bel Studio | miejsce = Warszawa | rok = 2016 | isbn = 978-83-7798-230-3 }}