Ultrafiolet: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
UWAGA! Zastąpienie treści hasła bardzo krótkim tekstem: „<br /> Kategoria:Optyka Kategoria:Promieniowanie atmosferyczne Kategoria:Promieniowanie elektromagnetyczne
Znaczniki: Zastąpiono usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor
m Wycofano edycje użytkownika 213.5.143.106 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to 185.93.94.34.
Znacznik: Wycofanie zmian
Linia 1:
'''Ultrafiolet''', '''nadfiolet''', '''promieniowanie ultrafioletowe''', '''promieniowanie nadfioletowe''' (skrót '''UV''') – [[promieniowanie elektromagnetyczne]] o [[długość fali|długości fali]] od 10&nbsp;[[nanometr|nm]] do 400 nm{{r|encyPWN}} (niektóre źródła za&nbsp;ultrafiolet przyjmują zakres 100–400 nm{{r|iso}}), niewidzialne dla człowieka. Promieniowanie ultrafioletowe są to fale krótsze niż [[światło widzialne|promieniowanie widzialne]] i dłuższe niż [[promieniowanie rentgenowskie]]. Zostało odkryte niezależnie przez niemieckiego fizyka, [[Johann Wilhelm Ritter|Johanna Wilhelma Rittera]]{{r|Ritter}}, i brytyjskiego chemika, [[William Hyde Wollaston|Williama Hyde’a Wollastona]], w 1801 roku{{r|Wollaston}}.
<br />
 
Słowo „ultrafiolet” utworzone jest z [[łacina|łacińskiego]] słowa ''ultra'' (ponad, poza, dalej, więcej) i wyrazu „[[Barwa fioletowa|fiolet]]”, oznaczającego barwę o najmniejszej długości fali w świetle widzialnym. Dawniej było nazywane promieniowaniem pozafiołkowym{{r|Wojtusiak}} lub nadfiołkowym.
 
[[Plik:Bakterie pod UV.JPG|thumb|''UV-C'' ma właściwości bakteriobójcze]]
[[Plik:Uvsun trace big.jpg|thumb|Zdjęcie Słońca wykonane przez satelitę [[TRACE]]. Różne kolory odpowiadają promieniom ultrafioletowym o różnych [[długość fali|długościach fal]] emitowanych przez [[plazma|plazmę]] o różnej temperaturze.]]
 
== Zakresy promieniowania ultrafioletowego ==
Zarówno zakres całego ultrafioletu, jak i podziały na podzakresy, mają charakter umowny. Do celów [[Spektroskopia UV-VIS|spektroskopii]] stosuje się podział na ultrafiolet{{r|iso}}:
* skrajny – długość fali: 10–121 nm
* daleki – długość fali: 122–200 nm
* pośredni – długość fali: 200–300 nm
* bliski – długość fali: 300–400 nm
 
Ze względu na skutki działania promieniowania ultrafioletowego na [[organizm|organizmy żywe]] wyróżnia się{{r|iso}}:
* UV-C – długość fali: 100–280 nm
* UV-B – długość fali: 280–315 nm
* UV-A – długość fali: 315–380 nm
 
== Słońce i atmosfera Ziemi ==
Słońce [[emisja promieniowania|emituje]] ultrafiolet w zakresie UV-A, UV-B i UV-C ([[promieniowanie słoneczne]]), ale [[Atmosfera Ziemi|ziemska atmosfera]] [[absorpcja (optyka)|pochłania]] całkowicie UV-C oraz część UV-B w [[Ozon|warstwie ozonowej]]<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Elżbieta Skórska|tytuł=Oddziaływanie słonecznego promieniowania ultrafioletowego na organizm człowieka|czasopismo=KOSMOS. Problemy Nauk Biologicznych.|data=2016|wolumin=65|numer=4|s=657–667|url=http://kosmos.icm.edu.pl/PDF/2016/657.pdf}}</ref>. W efekcie około 97% ultrafioletu, który dociera do powierzchni Ziemi, to UV-A.
 
== Biologia ==
=== [[Adaptacja (biologia)|Adaptacja]] ===
Pierwotne ssaki mogły odbierać ultrafiolet za pomocą receptorów [[SWS1]], jednak większość utraciła tę zdolność ze względu na nocny tryb życia przodków. Współcześnie ultrafiolet mogą odbierać niektóre gatunki gryzoni, nietoperzy i torbaczy oraz renifery. Te ostatnie dlatego, że żyją w Arktyce, gdzie ultrafiolet działa szczególnie intensywnie (cieńsza warstwa ozonowa i odbijanie od śniegu); są też wyjątkowo odporne na uszkodzenia wzroku spowodowane promieniowaniem o tej długości [[fala|fali]]. Korzyść ewolucyjna z widzenia ultrafioletu dla reniferów to możliwość dostrzeżenia porostów (pokarm) i wilków (polujących na renifery), które pochłaniają ultrafiolet{{r|ŚN242}}.
 
Niektóre owady, na przykład pszczoły, widzą promieniowanie ultrafioletowe. Również rośliny mają specjalne receptory, które reagują na ultrafiolet.
 
Ludzka [[Soczewka (anatomia)|soczewka]] blokuje większość światła o długości fali 300–400&nbsp;nm (krótsze blokuje [[rogówka]]){{r|pmid16714268-s784-792}}, z tego też powodu ludzie nie widzą ultrafioletu (nadfioletu). [[Fotoreceptory]] [[siatkówka (anatomia)|siatkówki]] są jednak wrażliwe na bliski nadfiolet, więc ludzie z [[Afakia|afakią]] (pozbawieni soczewki) postrzegają go jako białawy niebieski lub białawy fiolet, prawdopodobnie dlatego, że wszystkie trzy typy [[czopki (anatomia)|czopków]] są w przybliżeniu tak samo czułe na nadfiolet, ale niebieskie nieco bardziej. Może to wyjaśniać zmianę kolorów używanych przez impresjonistę [[Claude Monet|Moneta]] po operacji zaćmy w 1923{{r|guardian}}.
 
=== Wpływ na zdrowie człowieka ===
Promieniowanie UV-A jest mniej szkodliwe niż promieniowanie z pozostałych zakresów, ale uszkadza [[kolagen|włókna kolagenowe]] w skórze, co przyspiesza procesy starzenia. Długoletnia ekspozycja na duże dawki promieniowania UV-A może powodować [[zaćma|zaćmę]] (tzw. zaćma fotochemiczna), czyli zmętnienie soczewki. Nie dotyczy to promieniowania UV o innych częstotliwościach, ponieważ jest ono pochłaniane w całości przez rogówkę.
 
Promieniowanie UV-B powoduje wytwarzanie witaminy D3 w skórze, przeciwdziałając w ten sposób powstawaniu [[krzywica|krzywicy]]. Aby proces ten mógł zachodzić, potrzebna jest pewna minimalna dawka UV-B. Promieniowanie w tym zakresie w zbyt dużej dawce może powodować rumień skóry, objawy alergiczne, a także [[nowotwór złośliwy skóry|nowotwory złośliwe skóry]], w tym najbardziej agresywnego czerniaka oraz mniej agresywne guzy, na przykład [[rak podstawnokomórkowy skóry|raka podstawnokomórkowego skóry]] i [[rak (choroba)#Raki płaskonabłonkowe (łac. carcinomata planoepithelialia)|raka płaskonabłonkowego]]<ref name=":0" />{{r|ciop-1374}}.
 
Promieniowanie UV-C, a także UV-B, może prowadzić do uszkodzenia łańcuchów [[Kwas deoksyrybonukleinowy|DNA]], w wyniku czego dochodzi do [[mutacja|mutacji]]. W warunkach prawidłowych większość uszkodzeń DNA jest usuwana przez systemy naprawcze. Osoby obarczone wadami tych systemów naprawy bardzo często chorują na nowotwory skóry.
 
Ustalone są najwyższe dopuszczalne wartości skuteczne napromienienia skóry (napromieniowanie erytemalne) i oczu (napromieniowanie koniunktywalne){{r|ciop-5994}}.
 
== Astronomia ==
Z powodu zbyt silnego pochłaniania dalekiego ultrafioletu przez atmosferę ziemską obserwacje ciał niebieskich w tym zakresie nie mogły być prowadzone, aż do czasu wyniesienia przyrządów astronomicznych w kosmos. Dopiero wyniesienie ponad atmosferę teleskopów, w szczególności [[Kosmiczny Teleskop Hubble’a|teleskopu Hubble’a]], pozwoliło na obserwację [[ciało niebieskie|ciał niebieskich]] emitujących ultrafiolet.
 
== Zastosowania ==
W [[świetlówka|lampie jarzeniowej]] ultrafiolet wytwarzany jest z użyciem rozprężonych par rtęci, przez które płynie prąd elektryczny. [[Luminofor]] pochłania to promieniowanie i emituje światło białe. Ultrafiolet powoduje [[fluorescencja|fluorescencję]] wielu substancji chemicznych. To zjawisko można wykorzystać do [[analiza kryminalna|analizy]] zabezpieczonych przed podrobieniem banknotów albo przy oględzinach miejsca zbrodni. Fluorescencyjne znaczniki mogą służyć do oznaczania badanych [[związki organiczne|substancji organicznych]], dzięki czemu można łatwo obserwować ich przemiany w organizmach żywych. Ponadto ultrafiolet typu C ma właściwości bakteriobójcze.
 
Promieniowanie ultrafioletowe pozwala na wykonanie w technice [[fotolitografia|fotolitografii]] półprzewodnikowych [[Układ scalony|układów scalonych]]. Dzięki temu można uzyskać rozdzielczość struktury procesorów rzędu długości fali promieniowania ultrafioletowego (w 2014 roku Intel wprowadził procesory wytwarzane w litografii 14 nm).
 
W kosmetyce: [[Lampa kwarcowa]] emituje promieniowanie UV, które wykorzystuje się w [[solarium]] do sztucznego opalania. Lampa UV z powodzeniem stosowana jest również w kosmetologii dłoni i paznokci jako utwardzacz [[Lakier hybrydowy|lakierów hybrydowych]] i żelowych. Starsze modele lamp UV potrzebowały 2 minut na utwardzenie płytki paznokcia, obecnie stosuje się nowsze, mocniejsze modele lampy LED UV, której działanie utwardzające pojawia się już po 30s.<ref>{{Cytuj |autor = Estera Morawska |tytuł = Jak długo należy utwardzać w lampie produkty marki Provocater? |data = 2017 |opublikowany = provocater.pl |url = https://provocater.pl/faq}}</ref>
 
== Zobacz też ==
{{Wikisłownik|ultrafiolet}}
* [[światło]]
 
== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="Wojtusiak">Roman Wojtusiak [http://books.google.com/books?id=xrIWAQAAIAAJ&q=pozafio%C5%82kowe&dq=pozafio%C5%82kowe&hl=en&ei=bp9FTerUKM6hOovN0LIB&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCYQ6AEwAA Rozróżnianie barw u zwierząt a barwy kwiatów]. Kosmos B, 62, 1936, s. 259–284.</ref>
<ref name="ciop-1374">[http://www.ciop.pl/1374.html Nielaserowe promieniowanie optyczne w środowisku pracy – materiały szkoleniowe CIOP].</ref>
<ref name="ciop-5994">[http://www.ciop.pl/5994 Wolska A., Pawlak. A. 2002. Ocena zagrożenia promieniowaniem nadfioletowym na wybranych stanowiskach pracy. Bezpieczeństwo pracy – nauka i praktyka, 12: 9-12].</ref>
<ref name="encyPWN">{{encyklopedia PWN|id = 3962661|tytuł=promieniowanie nadfioletowe|data dostępu=2012-04-24}}</ref>
<ref name="guardian">{{cytuj stronę |url = http://www.guardian.co.uk/science/2002/may/30/medicalscience.research |tytuł = Let the light shine in |autor = David Hambling |data = 2002-05-29 |język = en |data dostępu = 2013-01-12}}</ref>
<ref name="iso">{{cytuj stronę |url = http://www.spacewx.com/pdf/SET_21348_2004.pdf |tytuł = Space environment (natural and artificial) – Process for determining solar irradiances |nazwisko = International standard ISO 21348 |data = 2007 |strony = 5–6 |data dostępu = 2009-10-23}}</ref>
<ref name="pmid16714268-s784-792">{{cytuj pismo |autor = M A Mainster |tytuł = Violet and blue light blocking intraocular lenses: photoprotection versus photoreception |url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1860240/pdf/784.pdf |czasopismo = British Journal of Ophthalmology |wolumin = 90 |strony = 784–792 |rok = 2006 |pmc = 1860240 |pmid = 16714268}}</ref>
<ref name="Ritter">{{encyklopedia PWN|id = 3968001|tytuł=Ritter Johann Wilhelm|data dostępu=2013-10-04}}</ref>
<ref name="Wollaston">{{encyklopedia PWN|id = 3997726|tytuł=Wollaston William Hyde|data dostępu=2013-10-04}}</ref>
<ref name="ŚN242">{{cytuj pismo |nazwisko = Hodge |imię = Anne-Marie |tytuł = Oczy Rudolfa |czasopismo = [[Świat Nauki]] |wydawca = Prószyński Media |wolumin = nr. 10 (242) |issn = 0867-6380 |data = październik 2011 |strony = 12}}</ref>
}}
 
{{Widmo elektromagnetyczne}}
 
{{Kontrola autorytatywna}}
 
[[Kategoria:Optyka]]