Wikipedia

Alfabet łaciński: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Kra77 (dyskusja | edycje)
3937 edycji
Wycofano ostatnią zmianę treści (wprowadzoną przez 185.29.84.13) i przywrócono wersję 60707580 autorstwa Marcowy Człowiek
Znacznik: Ręczne wycofanie zmian
Znaczniki: Zastąpiono Wycofane usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor
Linia 1:
{{Inne znaczenia|standardowej „łacinki”|[[łacinka|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Pismo infobox
|nazwa = Alfabet łaciński
|grafika = English alphabet - Modern No. 20 script.png
|opis grafiki = Współczesny alfabet łaciński
|rodzaj = [[pismo fonetyczne|fonetyczny]]
|typ = [[alfabet|pismo głoskowe (alfabet)]]
|kierunek pisma = od lewej do prawej, od góry do dołu
|języki pisma = języki [[Europa|europejskie]]: [[języki germańskie|germańskie]], [[języki romańskie|romańskie]], [[języki celtyckie|celtyckie]], niektóre: [[języki słowiańskie|słowiańskie]], [[języki tureckie|tureckie]] etc.
|czas używania = od ok. 700 r. p.n.e.
|systemy macierzyste = [[hieroglify]]
* [[pismo protosynajskie]]
** [[alfabet fenicki]]
*** [[alfabet grecki]]
**** '''alfabet łaciński'''
|unikod = U+0000–U+02AF
U+1E00–U+1EFF
U+2C60–U+2C7F
U+A720–U+A7FF
U+AB30–U+AB6F
|iso15924 = <code>Latn, 215</code>
|commons = Category:Latin alphabet
}}
[[Plik:Latin alphabet world distribution.svg|mały|240px|Zasięg używania alfabetu łacińskiego:
{{Legenda|#008000|kraje używające alfabetu łacińskiego ''de iure'' lub ''de facto''}}
{{Legenda|#00FF00|kraje, gdzie alfabet łaciński jest używany dodatkowo, obok innego oficjalnego}}]]
[[Plik:A Specimen by William Caslon.jpg|mały|240px|Przykłady liter alfabetu łacińskiego]]
[[Plik:Fotothek df tg 0000761 Geometrie ^ Schrift.jpg|mały|240px|Przykład [[Tekstura gotycka|tekstury]] projektu [[Albrecht Dürer|Albrechta Dürera]]]]
'''Alfabet łaciński''', '''pismo łacińskie''', '''łacinka''', '''alfabet rzymski''' – [[alfabet]], system znaków służących do zapisu większości języków europejskich oraz wielu innych. Jest najbardziej rozpowszechnionym alfabetem na świecie – posługuje się nim ok. 35% ludzkości. Wywodzi się z systemu służącego do zapisu [[Łacina|łaciny]].
 
== Opis ==
{| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; width:50%; border-collapse:collapse;"
|-
| style="background: #efefef; text-align: center" colspan="26"| '''Współczesny podstawowy alfabet łaciński'''
|- style="text-align:center;"
|[[A]] || [[B]] || [[C]] || [[D]] || [[E]] || [[F]] || [[G]] || [[H]] || [[I]] || [[J]] || [[K]] || [[L]] || [[M]] || [[N]] || [[O]] || [[P]] || [[Q]] || [[R]] || [[S]] || [[T]] || [[U]] || [[V]] || [[W]] || [[X]] || [[Y]] || [[Z]]
|}
 
== Kształtowanie się alfabetu ==
Alfabet łaciński wywodzi się z [[Język etruski#Alfabet etruski|alfabetu etruskiego]], początkowo składał się z 21 znaków<ref name=":0">{{Cytuj|tytuł=Pismo łacińskie|data dostępu=2016-09-14|opublikowany=www.wsp.krakow.pl|url=http://web.archive.org/web/20020318011424/http://www.wsp.krakow.pl:80/whk/pis_lat.html}}</ref>:
{| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; width:50%; border-collapse:collapse;"
|-
! style="background: #efefef; text-align: center" colspan="21"| Pierwotny zestaw liter alfabetu łacińskiego
|- style="text-align:center;"
| [[A]] || [[B]] || [[C]] || [[D]] || [[E]] || [[F]] || [[Z]] || [[H]] || [[I]] || [[K]] || [[L]] || [[M]] || [[N]] || [[O]] || [[P]] || [[Q]] || [[R]] || [[S]] || [[T]] || [[V]] || [[X]]
|}
 
Litera '''Z''' została usunięta w [[IV wiek|IV wieku p.n.e.]] jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora [[Appiusz Klaudiusz|Appiusza Klaudiusza Caecusa]].
 
Początkowo litera '''C''' służyła do oddawania zarówno głoski /k/, jak i głoski /g/, jednocześnie spółgłoskę /k/ można było oddać za pomocą litery '''K''', jednak taka pisownia była bardzo mało popularna<ref name=":1">{{Cytuj|tytuł=The Latin Alphabet|data dostępu=2016-09-14|opublikowany=mysite.du.edu|url=http://mysite.du.edu/~etuttle/classics/latalph.htm}}</ref>. Dwuznaczne użycie litery '''C''' prowadziło do nieporozumień, dlatego też w końcu [[III wiek p.n.e.|III wieku p.n.e.]] wprowadzono literę '''G''', która jest graficznym wariantem litery '''C –''' jako autor tej zmiany często wskazywany jest [[Spurius Carvilius Ruga]]. Od tamtej pory litera '''C''' oznaczała wyłącznie głoskę /k/<ref name=":2">{{Cytuj odcinek|tytuł=Modding the Latin Alphabet: the odd history of G, J, U, W, Y|url=https://www.youtube.com/watch?v=mC0wsuowbRA|autorzy=NativLang|data dostępu=2016-09-14}}</ref>. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie stosowania litery '''Q''', a '''K''' prawie zupełnie wyszła z użycia.
 
Wczesnym rzymskim wynalazkiem była litera '''V''', dla dźwięku, który nie był obecny we wcześniejszych językach. Szybko dodano także do łacińskiego alfabetu literę '''X''', która oddawała dźwięk /ks/ zapisywany w języku greckim znakiem Ξ, a używaną w grece do zapisu głoski nieobecnej w łacinie<ref name=":1" />. Litery '''Y''' oraz '''Z''' zostały dodane w I wieku p.n.e.<ref name=":0" /> w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich, stąd nazwa „igrek” (od ''ī Graeca'' – „greckie i”). Cesarz [[Klaudiusz (cesarz)|Klaudiusz]] wprowadził do alfabetu nowe litery '''[[Ↄ]]''' (dla głosek /bs/ i /ps), '''[[Ⅎ]]''' (dla głoski /u/) i '''[[Ⱶ]]''' (dla głoski pośredniej między /i/ a /u/)<ref>Sir John Edwin Sandys, ''Latin Epigraphy. An Introduction to the Study of Latin Inscriptions'', Cambridge 1969, s. 36.</ref>, jednak po jego śmierci zaprzestano ich używania.
 
{| class="wikitable" style="margin:0.5em auto; width:50%; border-collapse:collapse;"
|-
! style="background: #efefef; text-align: center" colspan="23"| Alfabet łaciński używany w [[Cesarstwo Rzymskie|Imperium Rzymskim]]
|- style="text-align:center;"
|[[A]] || [[B]] || [[C]] || [[D]] || [[E]] || [[F]] || [[G]] || [[H]] || [[I]] || [[K]] || [[L]] || [[M]] || [[N]] || [[O]] || [[P]] || [[Q]] || [[R]] || [[S]] || [[T]] || [[V]] || [[X]] || [[Y]] || [[Z]]
|}
 
Początkowo litera '''V''' oznaczała zarówno samogłoskę /u/, jak i spółgłoskę /ł/, ale z czasem wymowa spółgłoski przeszła w kierunku /w/. W średniowieczu pojawia się litera '''W''' powstała z podwojonego '''V''' (stąd angielska nazwa '''W''' – double U), która oznaczała pierwotnie głoskę /ł/, ale w niektórych językach zaczęła wtórnie oznaczać spółgłoskę /w/<ref name=":2" />. Jednak litera ta była pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną zamiast sekwencji '''VV''', co oznacza sylabę „wu” – i stąd pochodzi jej polska nazwa.
 
W połowie XVI wieku litera '''I''', oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę została rozróżniona na '''I''' oraz '''J'''. Analogicznego rozróżnienia dokonano dla '''V''', litera ta „rozpadła się” na '''U''' dla samogłoski oraz '''V''' dla półsamogłoski (lub spółgłoski)<ref name=":2" />.
 
System obecnie zawiera 26 znaków. Ponieważ nie jest to układ odpowiadający każdemu językowi, wersje alfabetu łacińskiego dla większości języków dodają nowe znaki – głównie przez modyfikowanie istniejących.
 
Są dwa zestawy znaków – [[minuskuła|małe]] i [[majuskuła|duże litery]], przy czym zasady użycia to:
* czasem pisze się całość wyrażenia wielkimi literami (np. szyldy) lub małymi,
* w innych przypadkach wyrazy pisane wyłącznie wielkimi literami to głównie skrótowce, niektóre pisze się systemem mieszanym (np. [[język niemiecki|niemieckie]] '''GmbH''' lub polskie [[Socjaldemokracja Polska|SdPl]]), końcówki gramatyczne skrótowców pisze się zwykle małymi literami (np. '''IRC-a'''),
* pierwsza litera zdania to zawsze wielka litera,
* niektóre wyrazy pisze się systemem – pierwsza litera wielka, wszystkie pozostałe małe. Są to wszystkie nazwy własne oraz niektóre inne wyrazy, zależnie od [[Ortografia|konwencji ortograficznych]] danego języka.
 
Zdarzają się jednak odstępstwa od tych ogólnych prawideł: np. w [[język irlandzki|języku irlandzkim]] przedrostek pisany jest małą literą, a właściwa nazwa wielką np. ''an tSionna'' (rzeka [[Shannon (rzeka)|Shannon]]). Niemieckie przepisy ortograficzne nakazują natomiast zapisywać wielką literą wszystkie rzeczowniki.
 
Wiele systemów zapisu opartych na piśmie łacińskim używa tzw. „[[dwuznak]]ów” (a nawet „[[trójznak]]ów” itd.), czyli grup znaków łacińskich oznaczających pojedynczy dźwięk ([[Głoska|głoskę]]).
 
W niektórych tradycjach pary znaków traktuje się jako pełnoprawne, osobne znaki, np. czeski znak '''CH''' czy hiszpański znak '''LL'''.
 
== Kolejność liter w alfabetach opartych na piśmie łacińskim ==
[[Alfabet#Porządek alfabetyczny|Kolejność liter]] w [[Alfabet#Alfabet narodowy|alfabetach]] opartych na piśmie łacińskim jest różna:
 
* W [[język azerski|języku azerskim]] jest 7 dodatkowych liter (4 samogłoski: '''[[ı]], [[ö]], [[ü]], [[ə]]''' i 3 spółgłoski: '''[[ç]], [[ş]], [[ğ]]'''). Alfabet jest taki sam jak w [[język turecki|języku tureckim]] z wyjątkiem trzech liter ('''[[q]], [[x]], [[ə]]'''). Litery te umieszczone są w alfabecie po literach im zbliżonych. I tak '''[[q]]''' jest po '''[[k]]''', '''[[x]]''' (wymawiane jak ''[[ch (dwuznak)|ch]]'') po '''[[h]]''', a '''[[ə]]''' po '''[[e]]'''.
* W [[język bretoński|języku bretońskim]] nie używa się osobnej litery '''[[c]]''', ale są używane dwuznaki '''[[ch (dwuznak)|ch]]''', '''[[c'h (dwuznak)|c’h]]''', które są umieszczane pomiędzy '''[[b]]''' a '''[[d]]''', np. ''buzhugenn, chug, c’hoar, daeraouenn'' (''dżdżownica, sok, siostra, łza'').
* W [[język czeski|języku czeskim]] litery '''[[á]]''', '''[[é]]''', '''[[ě]]''', '''[[í]]''', '''[[ó]]''', '''[[ú]]''', '''[[ů]]''', '''[[ý]]''', '''[[ď]]''', '''[[ť]]''', '''[[ň]]''' są traktowane jako warianty liter odpowiednio '''[[a]]''', '''[[e]]''', '''[[i]]''', '''[[o]]''', '''[[u]]''', '''[[y]]''', '''[[d]]''', '''[[t]]''', '''[[n]]'''. Dopiero gdy uporządkuje się dwa wyrazy różniące się jedynie wyżej wymienionymi literami, wtedy litery bez znaków diakrytycznych poprzedzają diakrytyzowane. Przykładowy porządek leksykograficzny: ''baa, baá, báa, bab, báb, bac, bác, bač, báč''. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc: '''[[č]]''', '''[[š]]''', '''[[ž]]''', a także [[dwuznak|digraf]] '''[[ch (dwuznak)|ch]]''' są traktowane jako osobne litery w następującej kolejności: '''[[c]]''', '''[[č]]''', ..., '''[[h]]''', '''ch''', '''[[i]]''', ..., '''[[s]]''', '''[[š]]''', ..., '''[[z]]''', '''[[ž]]'''.
* [[Język dolnołużycki]] posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj litera '''[[ł]]''', która występuje przed literą '''[[l]]''' (taka sama sytuacja jest w języku [[język górnołużycki|górnołużyckim]], a odwrotna niż w języku [[język polski|polskim]], gdzie '''[[ł]]''' występuje po '''[[l]]'''). [[Dwuznak|Digraf]] '''[[ch (dwuznak)|ch]]''' jest traktowany jak osobna litera. W użyciu jest także litera '''[[ó]]''' (oznacza dźwięk ''y/i'', ''e'' w zależności od regionu), lecz jej stosowanie nie jest obowiązkowe. Kolejność liter jest następująca: '''[[a]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[č]]''', '''[[ć]]''', '''[[d]]''', '''[[e]]''', '''[[ě]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[h]]''', '''ch''', '''[[i]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[ł]]''', '''[[l]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[ń]]''', '''[[o]]''', ['''[[ó]]'''], '''[[p]]''', '''[[r]]''', '''[[ŕ]]''', '''[[s]]''', '''[[š]]''', '''[[ś]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''[[w]]''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''[[ž]]''', '''[[ź]]'''.
* W [[język duński|języku duńskim]] i [[język norweski|norweskim]] dodatkowe litery umieszczone są na końcu alfabetu: ..., '''[[x]]''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''[[æ]]''', '''[[ø]]''', '''[[Å (litera)|å]]'''. Jako odpowiednik litery '''å''' jest traktowany [[dwuznak|digraf]] '''[[aa (dwuznak)|aa]]'''. W języku [[język duński|duńskim]] litera '''[[w]]''' była traktowana jako wariant litery '''[[v]]''', obecnie jest uważana za osobną literę.
* [[Esperanto]] ma kilka liter dodatkowych, które w alfabecie występują po literach, z których pochodzą, tak więc: ..., '''[[c]], [[ĉ]], [[d]], [[e]], [[f]], [[g]], [[ĝ]], [[h]], [[ĥ]], [[i]], [[j]], [[ĵ]], ..., [[s]], [[ŝ]], [[t]], [[u]], [[ŭ]], [[v]], [[z]]'''.
* W języku [[język estoński|estońskim]] dodatkowe litery '''[[õ]]''', '''[[ä]]''', '''[[ö]]''' i '''[[ü]]''' są szeregowane po literze '''[[w]]'''. Litery '''[[š]]''', '''[[z]]''' i '''[[ž]]''', występujące tylko w słowach zapożyczonych i obcych nazwach własnych, znajdują swoje miejsce po literze '''[[s]]'''.
* [[Język farerski]] ma litery charakterystyczne dla [[Języki północnogermańskie|języków skandynawskich]], mianowicie: '''[[æ]]''' i '''[[ø]]'''. Ponadto używana jest litera '''[[ð]]''' w alfabecie umieszczona po literze '''[[d]]'''. Litery '''[[á]]''', '''[[í]]''', '''[[ó]]''', '''[[ú]]''', '''[[ý]]''' są uznawana za odrębne litery (porządkowane są po odpowiednich literach niediakrytyzowanych). Litery '''[[c]]''', '''[[q]]''', '''[[w]]''', '''[[x]]''' i '''[[z]]''' nie występują w alfabecie. Alfabet można przedstawić więc schematycznie: '''[[a]]''', '''[[á]]''', '''[[b]]''', '''[[d]]''', '''[[ð]]''', ..., '''[[i]]''', '''[[í]]''', ..., '''[[o]]''', '''[[ó]]''', ..., '''[[u]]''', '''[[ú]]''', ..., '''[[v]]''', '''[[y]]''', '''[[ý]]''', '''[[æ]]''', '''[[ø]]'''.
* W [[język fiński|języku fińskim]] dodatkowe litery '''[[Å (litera)|å]]''', '''[[ä]]''', '''[[ö]]''' są umiejscowione na końcu alfabetu. Litera '''å''' jest włączona do alfabetu dla poprawnego zapisu nazwisk i nazw pochodzenia szwedzkiego. Ponadto występują litery zapożyczone z [[alfabet czeski|alfabetu czeskiego]] dla oddania dźwięków obcych [[język fiński|językowi fińskiemu]], są to '''[[š]]''' i '''[[ž]]''' umieszczane odpowiednio po literach '''[[s]]''' i '''[[z]]'''. Litery '''[[ä]]''' i '''[[ö]]''' nie mogą być zastąpione, jak w [[język niemiecki|języku niemieckim]], [[dwuznak|digrafami]] '''ae''' i '''oe''', jeżeli nie ma możliwości poprawnego zapisu, należy w zastępstwie użyć liter '''[[a]]''' bądź '''[[o]]'''.
* [[Język górnołużycki]] posiada kilka liter dodatkowych, występują one zazwyczaj po literze, z której pochodzą. Wyjątkiem jest tutaj litera '''[[ł]]''', która występuje przed literą '''[[l]]''' (taka sama sytuacja jest w języku [[język dolnołużycki|dolnołużyckim]], a odwrotna niż w języku [[język polski|polskim]], gdzie '''[[ł]]''' występuje po '''[[l]]'''). Do niedawna ([[2005]]) litera '''[[ć]]''' występowała po literze '''[[t]]''', obecnie jest szeregowana po '''[[č]]'''. [[Dwuznak|digrafy]] '''[[Dź (dwuznak)|dź]]''' i '''[[ch (dwuznak)|ch]]''' są traktowane jak osobne litery. Kolejność liter jest następująca: '''[[a]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[č]]''', '''[[ć]]''', '''[[d]]''', '''dź''', '''[[e]]''', '''[[ě]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[h]]''', '''ch''', '''[[i]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[ł]]''', '''[[l]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[ń]]''', '''[[o]]''', '''[[ó]]''', '''[[p]]''', '''[[q]]''', '''[[r]]''', '''[[ř]]''', '''[[s]]''', '''[[š]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''[[v]]''', '''[[w]]''', '''[[x]]''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''[[ž]]'''.
* Do niedawna [[język hiszpański]] miał dwa [[dwuznak|digrafy]]: '''[[ch (dwuznak)|ch]]''' porządkowany po literze '''[[c]]''' i '''[[ll]]''' – po literze '''[[l]]'''. Od [[1997]] roku według [[Hiszpańska Akademia Królewska|RAE]] nie są to już digrafy, słowa zaczynające się od '''ll''' są umieszczane między '''lk''' a '''lm''', podobnie '''ch''' jest porządkowane pomiędzy '''cg''' i '''ci'''. Litera '''[[ñ]]''' jest umieszczona w alfabecie po literze '''[[n]]'''. W hiszpańskiej wersji gry [[Scrabble]] nie można jednak, według FISE, używać osobno litery '''c''' i '''h''' jako '''ch''' bądź dwóch '''l''' lub '''r''' jako odpowiednio '''ll''' i '''rr'''<ref>{{Cytuj stronę | url = https://fisescrabble.org/reglamentos/modalidad-clasica/ | tytuł = Modalidad Clásica - Reglamento Juego | język = es | data dostępu = 2020-03-10}}</ref>.
* W [[język islandzki|języku islandzkim]] występują litery '''[[þ]]''', '''[[æ]]''' i '''[[ö]]''' na końcu alfabetu, ponadto litera '''[[ð]]''' po '''[[d]]'''. Diakrytyzowane litery '''[[á]]''', '''[[é]]''', '''[[í]]''', '''[[ó]]''', '''[[ú]]''' i '''[[ý]]''' porządkowane są odpowiednio po literach '''[[a]]''', '''[[e]]''', '''[[i]]''', '''[[o]]''', '''[[u]]''' i '''[[y]]'''. W alfabecie nie występują litery '''[[c]]''', '''[[q]]''', '''[[w]]''' oraz '''[[z]]''', alfabet więc kończy się literami: ..., '''[[ý]]''', '''[[þ]]''', '''[[æ]]''', '''[[ö]]'''.
* [[Język kaszubski]] używa kilku dodatkowych liter, są one umieszczone po literach niediakrytyzowanych i są traktowane jako osobne litery (nie warianty liter). [[Dwuznak|Digrafy]] są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Porządkowanie alfabetyczne ma postać: '''[[a]]''', '''[[ą]]''', '''[[ã]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[d]]''', '''[[e]]''', '''[[é]]''', '''[[ë]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[h]]''', '''[[i]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[l]]''', '''[[ł]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[ń]]''', '''[[o]]''', '''[[ò]]''', '''[[ó]]''', '''[[ô]]''', '''[[p]]''', '''[[r]]''', '''[[s]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''[[ù]]''', '''[[w]]''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''[[ż]]'''.
* W [[język litewski|języku litewskim]] litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Ciekawostką jest to, że litera '''[[y]]''' występuje bezpośrednio przed '''[[j]]'''. Alfabet litewski ma więc postać: '''[[a]]''', '''[[ą]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[č]]''', '''[[d]]''', '''[[e]]''', '''[[ę]]''', '''[[ė]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[h]]''', '''[[i]]''', '''[[į]]''', '''[[y]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[l]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[o]]''', '''[[p]]''', '''[[r]]''', '''[[s]]''', '''[[š]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''[[ų]]''', '''[[ū]]''', '''[[v]]''', '''[[z]]''', '''[[ž]]'''.
* W [[język łotewski|języku łotewskim]] litery diakrytyzowane występują po literach, z których pochodzą. Alfabet łotewski ma postać: '''[[a]]''', '''[[ā]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[č]]''', '''[[d]]''', '''[[e]]''', '''[[ē]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[ģ]]''', '''[[h]]''', '''[[i]]''', '''[[ī]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[ķ]]''', '''[[l]]''', '''[[ļ]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[ņ]]''', '''[[o]]''', '''[[p]]''', '''[[r]]''', '''[[s]]''', '''[[š]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''[[ū]]''', '''[[v]]''', '''[[z]]''', '''[[ž]]'''.
* W [[język maltański|języku maltańskim]] nie występuje litera '''[[c]]''', ale występuje litera pochodna '''[[ċ]]'''. Litera '''[[ġ]]''' występuje przed literą '''[[g]]''', podobnie '''[[ż]]''' przed '''[[z]]'''. [[dwuznak|Digrafy]] '''[[għ]]''' i '''[[ie]]''' są traktowane jako osobne litery. Alfabet maltański: '''[[a]]''', '''[[b]]''', '''[[ċ]]''', '''[[d]]''', '''[[e]]''', '''[[f]]''', '''[[ġ]]''', '''[[g]]''', '''għ''', '''[[h]]''', '''[[ħ]]''', '''[[i]]''', '''ie''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[l]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[o]]''', '''[[p]]''', '''[[q]]''', '''[[r]]''', '''[[s]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''[[v]]''', '''[[w]]''', '''[[x]]''', '''[[ż]]''', '''[[z]]'''.
* W [[język niderlandzki|języku niderlandzkim]] digraf '''[[ij]]''' był dawnej traktowany jako odmiana litery '''[[y]]'''. Czasem był traktowany jako osobna litera występująca po literze '''[[y]]''' (..., '''[[x]]''', '''[[y]]''', '''[[ij]]''', '''[[z]]'''). Obecnie jest traktowany najczęściej jako dwie litery (..., ii, ij, ik, ...). Wyjątkiem są książki telefoniczne, gdzie '''[[ij]]''' jest traktowane jako wariant '''[[y]]'''. Warto pamiętać, że pisząc ten digraf wielką literą należy tak pisać oba składniki, np. ''[[IJmuiden]], [[IJssel]]''.
* W [[język niemiecki|języku niemieckim]] występują dodatkowe litery '''[[ä]]''', '''[[ö]]''', '''[[ü]]''', '''[[ß]]'''. Litery '''[[ä]]''', '''[[ö]]''' i '''[[ü]]''' są traktowane jako odmiany liter '''[[a]]''', '''[[o]]''' i '''[[u]]'''. Litera '''[[ß]]''' jest traktowana jako litery '''ss'''. Gdy nie można użyć poprawnych liter należy zawsze oddawać '''[[ä]]''' jako '''ae''', '''[[ö]]''' – '''oe''', '''[[ü]]''' – '''ue''', '''[[ß]]''' – '''ss''' lub (rzadziej) '''sz''' – czyni się tak bowiem, gdyż litery te pochodzą z [[dwuznak|digrafów]].
* W [[język polski|języku polskim]] dodatkowe znaki są traktowane jako osobne litery. [[Dwuznak|Digrafy]] są traktowane jako dwie litery, nie jako jedna litera. Litery '''[[q]]''', '''[[v]]''' i '''[[x]]''' są stosowane wyłącznie do zapisu obcych nazw własnych i w zapożyczeniach. Polski alfabet można przedstawić w następujący sposób: '''[[a]]''', '''[[ą]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[ć]]''', '''[[d]]''', '''[[e]]''', '''[[ę]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[h]]''', '''[[i]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[l]]''', '''[[ł]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[ń]]''', '''[[o]]''', '''[[ó]]''', '''[[p]]''', '''([[q]])''', '''[[r]]''', '''[[s]]''', '''[[ś]]''', '''[[t]]''', '''[[u]]''', '''([[v]])''', '''[[w]]''', '''([[x]])''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''[[ź]]''', '''[[ż]]'''.
* W [[język rumuński|języku rumuńskim]] litery dodatkowe porządkowane są po literach, z których pochodzą. Warto pamiętać o poprawnej postaci dwóch [[język rumuński|rumuńskich]] liter: '''[[ș]]''', a nie '''[[ş]]'''; '''[[ț]]''', a nie '''[[ţ]]'''. Schemat alfabetu rumuńskiego: '''[[a]]''', '''[[ă]]''', '''[[â]]''', ..., '''[[i]]''', '''[[î]]''', ..., '''[[s]]''', '''[[ș]]''', '''[[t]]''', '''[[ț]]''', ..., '''[[z]]'''.
* W [[język serbsko-chorwacki|języku serbsko-chorwackim]] jest pięć dodatkowych liter i trzy [[dwuznak|digrafy]], w porządku alfabetycznym występują po literach, z których powstały: ..., '''[[c]]''', '''[[č]]''', '''[[ć]]''', '''[[d]]''', '''[[dž]]''', '''[[đ]]''', '''[[e]]''', ..., '''[[l]]''', '''[[lj]]''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[nj]]''', '''[[o]]''', ..., '''[[s]]''', '''[[š]]''', '''[[t]]''', ..., '''[[z]]''', '''[[ž]]'''. W odmianie [[język czarnogórski|czarnogórskiej]] dodatkowo występują litery '''[[ś]]''' i '''[[ź]]'''.
* [[Język słowacki]] ma kilka dodatkowych liter. Litery '''[[á]]''', '''[[ä]]''', '''[[ď]]''', '''[[é]]''', '''[[í]]''', '''[[ĺ]]''', '''[[ľ]]''', '''[[ň]]''', '''[[ó]]''', '''[[ô]]''', '''[[ŕ]]''', '''[[ť]]''', '''[[ú]]''', '''[[ý]]''' są traktowane jako odmiany odpowiednich liter niediakrytyzowanych. Pozostałe litery diakrytyzowane, a więc: '''[[č]]''', '''[[š]]''', '''[[ž]]''', a także [[dwuznak|digrafy]] '''[[Dz (dwuznak)|dz]]''', '''[[dž]]''', '''[[ch (dwuznak)|ch]]''' są traktowane jako osobne litery. Alfabet słowacki jest więc następujący: '''[[a]]''' ('''[[á]]''', '''[[ä]]'''), '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''[[č]]''', '''[[d]]''' ('''[[ď]]'''), '''[[Dz (dwuznak)|dz]]''', '''[[dž]]''', '''[[e]]''' ('''[[é]]'''), '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''[[h]]''', '''[[ch (dwuznak)|ch]]''', '''[[i]]''' ('''[[í]]'''), '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[l]]''' ('''[[ĺ]]''', '''[[ľ]]'''), '''[[m]]''', '''[[n]]''' ('''[[ň]]'''), '''[[o]]''' ('''[[ó]]''', '''[[ô]]'''), '''[[p]]''', '''[[r]]''' ('''[[ŕ]]'''), '''[[s]]''', '''[[š]]''', '''[[t]]''' ('''[[ť]]'''), '''[[u]]''' ('''[[ú]]'''), '''[[v]]''', '''[[x]]''', '''[[y]]''' ('''[[ý]]'''), '''[[z]]''', '''[[ž]]'''.
* W [[język słoweński|języku słoweńskim]] występują trzy dodatkowe litery: '''[[č]]''', '''[[š]]''' oraz '''[[ž]]'''. W porządku alfabetycznym umieszczane są, odpowiednio, po '''c''', '''s''' i '''z'''.
* [[Język szwedzki]] ma dodatkowe trzy litery umieszczane na końcu alfabetu: ..., '''[[x]]''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''[[Å (litera)|å]]''', '''[[ä]]''', '''[[ö]]'''. Litera '''[[w]]''' była do niedawna uważana za wariant litery '''[[v]]'''. W 13. wydaniu ''[[Svenska Akademiens Ordlista]]'' (2006) '''[[w]]''' jest traktowane jako osobna litera.
* W [[język walijski|języku walijskim]] [[dwuznak|digrafy]] '''[[ch (dwuznak)|ch]]''', '''dd''', '''[[ff]]''', '''[[ng]]''', '''[[ll]]''', '''[[ph]]''', '''[[Rh (dwuznak)|rh]]''' i '''[[Th (dwuznak)|th]]''' są uznawane za odrębne litery i porządkowane są po literze, która jest pierwszą w digrafie (np. '''ph''' po '''[[p]]''') z wyjątkiem '''ng''', które jest umieszczane po literze '''[[g]]'''. Należy pamiętać, że w słowach złożonych może się zdarzyć, że litera kończąca pierwsze słowo i zaczynająca drugie mogą utworzyć jedną z powyższych kombinacji, jednak nie jest to wtedy [[dwuznak|digraf]].
* W [[język węgierski|języku węgierskim]] litery '''[[á]]''', '''[[é]]''', '''[[í]]''', '''[[ó]]''', '''[[ú]]''', '''[[ö]]''', '''[[ő]]''', '''[[ü]]''' i '''[[ű]]''' są traktowane jako osobne litery. Jako odrębne litery są także uważane [[dwuznak|digrafy]]: '''[[Alfabet węgierski|cs]]''', '''[[Dz (dwuznak)|dz]]''', '''[[Alfabet węgierski|gy]]''', '''[[ly]]''', '''[[Ny (dwuznak)|ny]]''', '''[[Sz (dwuznak)|sz]]''', '''[[Ty (znak)|ty]]''', '''[[zs]]''' i [[trójznak|trigraf]] '''[[Alfabet węgierski|dzs]]'''. Litera '''[[y]]''' występuje tylko w [[dwuznak|digrafach]]. Alfabet węgierski ma więc postać: '''[[a]]''', '''[[á]]''', '''[[b]]''', '''[[c]]''', '''cs''', '''[[d]]''', '''dz''', '''[[Alfabet węgierski|dzs]]''', '''[[e]]''', '''[[é]]''', '''[[f]]''', '''[[g]]''', '''gy''', '''[[h]]''', '''[[i]]''', '''[[í]]''', '''[[j]]''', '''[[k]]''', '''[[l]]''', '''ly''', '''[[m]]''', '''[[n]]''', '''[[Ny (dwuznak)|ny]]''', '''[[o]]''', '''[[ó]]''', '''[[ö]]''', '''[[ő]]''', '''[[p]]''', '''[[q]]''', '''[[r]]''', '''[[s]]''', '''[[Sz (dwuznak)|sz]]''', '''[[t]]''', '''[[Ty (znak)|ty]]''', '''[[u]]''', '''[[ú]]''', '''[[ü]]''', '''[[ű]]''', '''[[v]]''', '''[[w]]''', '''[[x]]''', '''[[y]]''', '''[[z]]''', '''zs'''.
 
== Pisownia łacińska języków ideograficznych ==
* [[język chiński]] – [[Hanyu pinyin]], [[Wade-Giles]]
* [[język japoński]] – [[rōmaji]] (kilka systemów: [[Transkrypcja Hepburna|Hepburn]], [[Kunrei]] i inne)
 
== Zobacz też ==
* [[chronostych]]
* [[kabalistyczny zapis dat]]
 
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
 
{{Alfabet łaciński}}
{{Alfabety pisane łacinką}}
{{Pisma świata}}
 
{{Kontrola autorytatywna}}
 
[[Kategoria:Język łaciński]]
[[Kategoria:Alfabet łaciński| ]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet_łaciński”