Wyzwolenie w hinduizmie: Różnice pomiędzy wersjami

'''Wyzwolenie''' – [[Stan psychiczny|stan]] będący celem rozwoju duchowego w tych tradycjach [[hinduizm|hinduistycznych]], które dążą do uwolnienia od cykliczności [[Sansara|sansary]], prawa karmana zmuszającego do ponownej [[Inkarnacja|inkarnacji]] na [[Ziemia|Ziemi]] i doświadczanego tutaj [[Cierpienie|cierpienia]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Asztawakragita. Tajemnice jogi poznania |inni = M.M. Wüthrich Saranowska (tłum, wstęp) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN SA]] |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = X |rozdział = Wyzwolenie i poznanie |seria = [[Biblioteka Klasyków Filozofii]] |isbn = 83-01-14512-9}}</ref>

materialnej egzystencji. To zanik stanu zniewolenia wynikłego z uwięzienia [[Jaźń w filozofii indyjskiej|jaźni]] w materii. Stan wyzwolenia można określać jako przejście ponad uwikłania w nierzeczywistość i iluzje [[Mara (religie Wschodu)|maji]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Sacha |imię = Małgorzata |autor link = |tytuł = Ginefobia: lęk przed kobietą w dyskursie antropologicznym i psychoanalitycznym |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2011 |strony = 83 |rozdział = 3.1. Od hinduizmu do hindutwy i komunalizmu |isbn = 978-83-233-3226-8 |data dostępu =}}</ref> lub [[prakryti]]. Osiągnięcie wyzwolenia przez [[Hinduizm|hinduistę]] jest równoznaczne z przekroczeniem kondycji [[Inkarnacja|inkarnowanej]] istoty ludzkiej<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Lazari-Pawłowska |imię = Ija |autor link = |tytuł = Etyka: pisma wybrane |url = |inni = Paweł J. Smoczyński (wybór, oprac., red. nauk.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]] |miejsce = Wrocław |rok = 1992 |strony = 202 |rozdział = Z badań nad kulturą Indii / Wzorce indyjskiego perfekcjonizmu |seria = Biblioteka Etyczna |isbn = 83-04-03890-0 |data dostępu =}}</ref>

Pouczenia traktujące o wyzwoleniu zawierają dzieła zaliczane do klasy mokszaśastra. Zalicza się do nich<ref>{{cytuj książkę |tytuł = WatrościetyczneWartości etyczne w różnych tradycjach religijnych |url = |inni = Marta Kudelska (red.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2005 |strony = 97 |rozdział = Bohater czy grzesznik? Uwagi na temat tantrycznego antynomizmu |nazwisko r = Michalik |imię r = Piotr |isbn = 83-233-2027-6}}</ref>: [[wedy]], [[upaniszady]], [[brahmany]], [[tantra|tantry]] oraz liczne [[gita|gity]], [[purany]] i [[Sutra|sutry]].

** [[baulowie]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Praktyki religijne w Indiach |inni = Donald S.Lopez Jr (red.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie DIALOG]] |miejsce = Warszawa |rok = 2001 |strony = 237 |rozdział = Pieśni baulów |nazwisko r = Salomon |imię r = Carol |isbn = 83-88238-68-X}}</ref>

# kramamukti – ścieżka stopniowa, prowadząca ku ostatecznemu celowi poprzez kolejne etapy<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Życie po śmierci w wielkich religiach |url = |inni = Coward Harold (red.) |wydanie = 1 |wydawca = Wydawnictwo VERBINUM |miejsce = Warszawa |rok = 2003 |strony = 83 |rozdział = Hinduizm |autor r = Anantanand Rambachan |seria = Dialog międzyreligijny |isbn = 83-7192-197-7 |data dostępu =}}</ref>.

# kramamukti (odnośnie do wyzwolenia przebiegającego stopniowo)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Mallinson |imię = James |autor link = |tytuł = The Khecarīvidyā of Ādinātha. A critical edition and annotated translation of an early text of haṭhayoga |url = |wydanie = 1 |wydawca = Indica Books |miejsce = Varanasi |rok = 2010 |strony = 238 |rozdział = Notes, przypis 450 |isbn = 81-86569-93-6 |język = en |data dostępu =}}</ref>.

* Cztery etapy wyzwolenia wyznawców [[Śiwa|Śiwy]] wymienia [[Adi Śankara|Śankara]] w hymnie ''Fala szczęścia Śiwy''<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rucińska |imię = Anna |autor link = |tytuł = Hymny Siankary |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Miniatura]] |miejsce = Kraków |rok = 2006 |strony = 141 |isbn = 83-7081-710-6}}</ref>.

według tradycji [[Śriwidja]] przedstawia [[Adi Śankara]] w hymnie ''Fala Piękna'' (''Saundaryalahari''). Etap ostatni, nieustającego nieprzemijającego [[szczęście|szczęścia]] wyzwolenia osiąga wielbiciel, który dotarłszy drogą [[suszumnanadi]] do [[sahasrara|sahasrary]], zrealizował tam stan kaiwalji (jedyność), wobec rezydujących w tej [[ćakra|ćakrze]], pozostających w unifikacji Śiwy i [[Śakti]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rucińska |imię = Anna |autor link = |tytuł = Hymny Siankary |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Miniatura]] |miejsce = Kraków |rok = 2006 |strony = 186 |isbn = 83-7081-710-6}}</ref>.

* kramamukti – we wczesnych upaniszadach uzyskiwanie wyzwolenia metodą odpowiadającą podążaniu drogą bogów określane jest jako [[kramamukti]] (stopniowe wyzwolenie). Jednocześnie wskazuje się tam też możliwość sadjomukti (natychmiastowego wyzwolenia wytworzonego samoistnie – bez zewnętrznej pomocy) dla jednostek zdolnych do utrzymania postawy szczególnie intensywnego wyrzeczenia<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Feuerstein |imię = Georg |autor link = Georg Feuerstein |tytuł = Joga – Encyklopedia |inni = Maria Kużniak (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2004 |strony = 158 |rozdział = Krama-mukti |isbn = 83-914652-5-X}}</ref>.

* sadjomukti – samoistnie wytworzone wyzwolenie poprzez [[Dźńana|dźńanę]], która posiada dwa znaczenia: sarwarupadźńana (absolutna świadomoścświadomość będąca celem końcowym) i krijadźńana (procesy intelektualne jako środki wspierające cel końcowy)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Avalon |imię = Arthur |autor link = John Woodroffe |tytuł = Joga Kundalini. Ścieżka poznania siebie |url = |inni = Marek Friman (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2001 |strony = 158 |seria = Dzieje Gnozy (Tom 10) |isbn = 9788391465219 |data dostępu =}}</ref>

# śakta upaja – percepcja Istoty, która zamanifestowała [[wszechświat]] # anawa upaja – [[Sadhana|sadhany]] i rytuały jogiczne<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Filozofia Wschodu |inni = [[Beata Szymańska (pisarka)|Beata Szymańska]] (red.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2001 |strony = 306 |rozdział = Tantar śiwaicka |nazwisko r = Trzciński |imię r = Łukasz |isbn = 83-233-1487-X}}</ref>

* [[ćetjamuktata]] – droga ''umysłowego wyzwolenia''. To metoda [[Dźńanajoga|dźńanajogi]] objaśniana w dziele ''[[Jogawasisztha]]'' przypisywanemu [[Walmiki]]emu, twórcy ''[[Ramajana|Ramajany]]''<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Feuerstein |imię = Georg |autor link = Georg Feuerstein |tytuł = Joga – Encyklopedia |inni = Maria Kużniak (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2004 |strony = 139 |rozdział = Jogawasisztharamajana |isbn = 83-914652-5-X}}</ref>.

* arćirmarga – wskazywana w ''Upaniszadach'' „droga blasku”, z której nie przechodzi się do kolejnej inkarnacji<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kudelska |imię = Marta |autor link = |tytuł = Dlaczego istnieje raczej „Ja” niż „to”? Ontologia podmiotu w Upaniszadach |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2009 |strony = 163 |rozdział = Funkcje i role narządu poznawczego |isbn = 978-83-233-2785-1}}</ref>

** sajudźja – jedność z Brahmą osiągnięta poprzez [[samadhi]] powodująca kompletną identyfikację<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Shri Yogeshwaranand [[Paramahansa (tytuł)|Paramahans]] |autor link = |tytuł = Science of Divinity |inni = Dr. M.K. Sharma (tłum.), O.P. Raheja (przedm.) |wydanie = |wydawca = Yoga Niketan Trust |miejsce = New Delhi |strony = 423 |rozdział = Liberation or salvation}}</ref>.

* [[Dźiwa Goswamin]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 128 |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}</ref>

* [[Ramanudźa]] głosił pogląd o istnieniu tylko jednego rodzaju [[mukti]] doświadczanego przez różnych wyzwolonych<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 126 |rozdział = Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}</ref>

* [[Nimbarka Bhaskara|Nimbarka]] i [[Ćajtanja]] uznawali możliwość doświadczania stanu wyzwolenia na różne sposoby<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 126 |rozdział = Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}</ref>

* [[Madhwa Anandatirtha|Madhwa]] wskazywał na gradację pozycji wyzwolonych dusz i wynikające z tego różnice w odczuwaniu błogości. Rozróżniał cztery rodzaje wyzwolenia dostępne dla [[Bhakta|bhaktów]] i piąty (''sarszti'') przynależny jedynie [[dewa|dewom]] (istotom niebiańskim)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 125 |rozdział = Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}</ref>.

* Komentując rodzaje wyzwolenia Bhagawan [[Ramana Maharishi|Ramana Mahariszi]] objaśnia, iż nie ma różnic w jakości doświadczenia tego, który odszedł do [[brahmaloka|brahmaloki]] metodami [[dewajana|dewajany]] i tam osiągnął wyzwolenie, oraz [[Mahatman|mahatmy]] (wyzwolonego w chwili śmierci) i [[dźiwanmukta|dźiwanmukty]] (wyzwolonego za życia)<ref>{{cytuj książkę |autor link = |tytuł = Sri Ramana Gita. The Teachings of Bhagavan Sri Ramana Maharshi |url = |wydanie = 3 |wydawca = [[Sri Ramanasramam]] |miejsce = Tiruvannamalai |rok = 2006 |strony = 182–183 |rozdział = 14:5 |isbn = 81-88018-17-1 |język = en |data dostępu =}}</ref>.

** [[muni]] – stan milczącego ascety<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kłodkowski |imię = Piotr |autor link = Piotr Kłodkowski |tytuł = Homo mysticus hinduizmu i islamu. |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie DIALOG]] |miejsce = Warszawa |rok = 1998 |strony = 85–86 |seria = Świat Orientu |isbn = 83-86483-72-5}}</ref>

* [[Widja (Indie)|widja]] – wiedza usuwająca błędne poznanie i niewiedzę ([[awidja]])

* [[pradźńa]] w ujęciu ''[[Jogasutry|Jogasutr]]'' Patańdźalego to czynnik bezpośrednio powodującym wyzwolenie u jogina<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Świerzowska |imię = Agata |autor link = |tytuł = Joga. Droga do transcendencji |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo WAM]] |miejsce = Kraków |rok = 2009 |strony = 149 |rozdział = Pramana i kaiwalja, czyli o poznaniu prawdziwym i o wyzwoleniu |seria = Mała Biblioteka Religii |isbn = 978-83-7505-192-6 |data dostępu =}}</ref>. Źródłem pradźńi jest wiwekakhjati (poznanie rozróżniające).

* brahmadhjana (jako urzeczywistnienie jakości ''sat-ćit-ananda'') – uwalnia człowieka od konieczności inkarnacji<ref>{{cytuj książkę |autor = Paramahamsa Hariharananda |autor link = Paramahansa Hariharananda |tytuł = Krija joga |url = |wydanie = 1 |wydawca = Stowarzyszenie Krija Jogi |miejsce = Świętochłowice |rok = 2000 |strony = 26 |rozdział = I. Urzeczywistnienie Jaźni. 1. Bóg i Jaźń |isbn = 83-914863-1-1}}</ref>

* łaska [[Wisznu]] – zdaniem [[dwajtawedanta|dwajtawedanty]] [[Madhwa Anandatirtha|Madhwy]] dźiwa jedynie zdobywa zdolność do mokszy, która nadchodzi jako akt łaski ze strony Wisznu po opanowaniu wiedzy świętych ksiąg i umiejętności nieprzerwanej medytacji<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Filozofia Wschodu |inni = [[Beata Szymańska (pisarka)|Beata Szymańska]] (red.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2001 |strony = 148–149 |rozdział = Wedanta |nazwisko r = Sajdek |imię r = Paweł |isbn = 83-233-1487-X}}</ref>

* łaska [[Śiwa|Śiwy]] (prasada) – opisana w ''[[Iśwaragita|Iśwaragicie]]'' jako przynosząca wygaszenie [[nirwana]] na drodze praktyki ośmiostopniowej [[Joga klasyczna|asztangajogi]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Feuerstein |imię = Georg |autor link = Georg Feuerstein |tytuł = Joga – Encyklopedia |inni = Maria Kużniak (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2004 |strony = 127 |isbn = 83-914652-5-X}}</ref>

* łaska [[Rudra (bóstwo)|Rudry]] umożliwiała osiągnięcie wyzwolenia [[Sadhana|sadhace]] tradycji [[Paśupatowie|paśupatów]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Flood |imię = Gavin |autor link = Gavin Flood |tytuł = Hinduizm. Wprowadzenie |inni = Małgorzata Ruchel (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 165 |rozdział = Paśupatowie |seria = Ex Oriente |isbn = 9788323325178}}</ref>

* budhjamana – gdy ta [[tattwa]] uświadomi sobie swą naturę ([[swarupa]]) jako transcendentną świadomość, staje się wolna ([[kewala]])<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Feuerstein |imię = Georg |autor link = Georg Feuerstein |tytuł = Joga – Encyklopedia |inni = Maria Kużniak (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2004 |strony = 61 |rozdział = Budhjamana |isbn = 83-914652-5-X}}</ref>

* iśwaranugraha (''łaska [[Iśwara|Iśwary]]'') pozwala joginowi, podążającemu poprzez [[suszumnanadi]] metodami [[Dewajana|dewajany]] (''drogi [[dewa|dew]]''), osiągnąć świat boga<ref>{{cytuj książkę |autor link = |tytuł = Sri Ramana Gita. The Teachings of Bhagavan Sri Ramana Maharshi |url = |wydanie = 3 |wydawca = [[Sri Ramanasramam]] |miejsce = Tiruvannamalai |rok = 2006 |strony = 189 |rozdział = 14:14 |isbn = 81-88018-17-1 |język = en |data dostępu =}}</ref>

* mrytoddhara – pośmiertne rytuały kremacji i wybawienia, wyzwalający sakrament w tantryzmie<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czerniak-Drożdżowicz |imię = Marzenna |autor link = |tytuł = Studia nad pańćaratrą. Tradycja i współczesność |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 41 |isbn = 978-83-233-2645-8 |data dostępu =}}</ref>

* osiągnięcie ciała [[pranawaMantra Om|pranawy]] w siddhamardze<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kawiradż |imię = Gopinath |autor link = Gopinath Kaviraj |tytuł = Pogląd siaktyjski w literaturze tantrycznej |url = |inni = (przełożyła z języka hindi) Anna Rucińska |wydanie = 1 |wydawca = Fundacja Vivaswan |miejsce = Warszawa |rok = 2014 |strony = 337 |rozdział = 8 |isbn = 978-83-938477-3-0}}</ref>

* [[aweśa]] (owładnięcie), występująca jako rozwinięty stały stan posesji przez Mahabhajrawę, owocuje stanem końcowego wyzwolenia według doktryny [[Kapalikowie|kapalików]]<ref>Judit Törzsök, ''Kapalikas'', Brill’s Encyclopedia of Hinduism, 2011, t.III, s. 355-361355–361.</ref>

* [[Moksza (hinduizm)|moksza]] – (''wyzwolenie''<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Etyka gospodarcza Orientu |url = |inni = Leszek Karczewski (red.nauk.) |wydanie = 1 |wydawca = Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej |miejsce = Opole |rok = 2009 |strony = 25 |rozdział = ''Wolność, odpowiedzialność, bogactwo i ubóstwo w perspektywie filozofii Indii I. Wolność (moksza) w hinduizmie'' |nazwisko r = Karczewski |imię r = Leszek |seria = Studia i Monografie z.251, ISSN 1429-6063 |data dostępu =}}</ref>) we wczesnej [[Sankhja|sankhji]] i [[Wedanta|wedancie]] oraz [[njaja|njai]], [[Waiśeszika|waiśeszice]], [[Mimansa|mimansie]]

* [[kaiwalja]] – ostateczne wyzwolenie poprzedzone [[dharmameghasamadhi]] w [[joga|jodze]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Asztawakragita. Tajemnice jogi poznania |inni = M.M. Wüthrich Saranowska (tłum., wstęp) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN SA]] |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = XIV |rozdział = Wstęp |seria = [[Biblioteka Klasyków Filozofii]] |isbn = 83-01-14512-9}}</ref> i [[sankhja|sankhji]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Cyboran |imię = Leon |autor link = Leon Cyboran |tytuł = Klasyczna joga indyjska. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja, czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN SA]] |miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = 356–363 |seria = [[Biblioteka Klasyków Filozofii]] |isbn = 83-01-05354-2}}</ref>

* [[atmabodha]] – poznanie siebie jako poznanie atmana, następujące po usunięciu [[Awidja|niewiedzy]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Rucińska |imię = Anna |autor link = |tytuł = Hymny Siankary |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Miniatura]] |miejsce = Kraków |rok = 2006 |strony = 21 |rozdział = Zniszczenie niewiedzy i samopoznanie |isbn = 83-7081-710-6}}</ref>

* [[apawarga]] ([[transliteracja|trl.]] apavarga, ''uwalnianie'')<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Feuerstein |imię = Georg |autor link = Georg Feuerstein |tytuł = Joga – Encyklopedia |inni = Maria Kużniak (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2004 |strony = 27 |isbn = 83-914652-5-X}}</ref> – uwalnianie poprzez ''postrzeganie właściwej natury widza''<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Cyboran |imię = Leon |autor link = Leon Cyboran |tytuł = Klasyczna joga indyjska. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja, czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN SA]] |miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = 96 [[Jogabhaszja]] II.23 |seria = [[Biblioteka Klasyków Filozofii]] |isbn = 83-01-05354-2}}</ref>

* [[rudrasajudźjam]] – wyzwolenie jako zjednoczenie z Rudrą w systemie [[Paśupatowie|paśupatów]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Flood |imię = Gavin |autor link = Gavin Flood |tytuł = Hinduizm. Wprowadzenie |inni = Małgorzata Ruchel(tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 165 |rozdział = Paśupatowie |seria = Ex Oriente |isbn = 9788323325178}}</ref>

** [[turijaga]] – stan końcowy w nauczaniu [[ryszi]] [[Wasisztha|Wasiszthy]] zawartym w ''[[Jogawasisztha]]ramajana''<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Feuerstein |imię = Georg |autor link = Georg Feuerstein |tytuł = Joga – Encyklopedia |inni = Maria Kużniak (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe Brama]] |miejsce = Poznań |rok = 2004 |strony = 139 |rozdział = Jogawasisztharamajana |isbn = 83-914652-5-X}}</ref>.

* brahmanirwana – osiągnięcie absolutu-[[Brahmany|brahmana]], najwyższe szczęście; w naukach ''[[Mahabharata|Mahabharaty]]'', [[Kryszna|Kryszny]] w ''[[Bhagawadgita|Bhagawadgicie]]'' i późnych upaniszad<ref>„''Brahmanirvāṇa'' versus ''nirvāṇa'' (''nibbāna''). Some remarks on the polemics with Buddhism in the ''Bhadavadgītā''”, Szczurek Przemysław, Cracow Indological Studies, vol. IV-V (2002/2003) (Proceedings of the 2nd International Conference on Indian Studies), red. Renata Czekalska, Halina Marlewicz, Kraków 2003, s. 557,564,568.</ref>

* parama gati ([[sanskryt|sansk.]] ''najwyższy stan'') z kodeksu ''[[Manusmryti]]''<ref>{{cytuj książkę |autor = Manu Swajambhuwa |autor link = Manu |tytuł = [[Manusmryti]], czyli traktat o zacności |url = |inni = Przełożył z oryginału sanskryckiego, wstępem przedmową, przypisami i słowniczkiem opatrzył [[Maria Krzysztof Byrski]] |wydanie = 1 |wydawca = [[Państwowy Instytut Wydawniczy|PIW]] |miejsce = Warszawa |rok = 1985 |strony = 409 |rozdział = Przypisy / Lekcja szósta |seria = [[Bibliotheca Mundi]] |isbn = 83-06-00997-5 |data dostępu =}}</ref>

* paramwiśram (''najwyższe wyciszenie'') – [[ramaizm|ramaicki]] spokój najwyższej miary (Banadas: ''Ubhajprabodhakramajan'', księga siódma pt. ''Śanti khand'')<ref>{{Cytuj |autor = [[Danuta Stasik]]; |tytuł = Opowieść o prawym królu. Tradycja Ramajany w literaturze hindi |data = 2000 |isbn = 83-88238-51-5 |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie DIALOG]] |s = 218 |oclc = 750116452}}</ref>

* patidaśa (''stan Pana'') – ‘najwyższe doświadczenie’ w naukach ''[[Śiwasutry|Śiwasutr]]''<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Siwasutry, czyli sutry Siwy przez czcigodnego Wasuguptę odczytane oraz komentarzami ułożonymi przez Śri Kszemaradżę zwanego też Krysznadasą opatrzone |url = |inni = Przełożyła Anna Rucińska |wydanie = 1 |wydawca = Fundacja Vivaswan |miejsce = Warszawa |rok = 2015 |strony = |rozdział = pati-daśā |isbn = 978-83-938477-4-7}}</ref>

* atjantikapralaja (nieskończona [[pralaja]]) – rozpłynięcie jako ostateczne wyzwolenie z sansary, jeden z rodzajów pralaji opisywany w puranach<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Słownik mitologii hinduskiej |inni = Andrzej Ługowski (red.nauk.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie DIALOG]] |miejsce = Warszawa |rok = 1994 |strony = |rozdział = Pralaja |nazwisko r = Koc |imię r = Bogusław J. |seria = Świat Orientu |isbn = 83-86483-20-2}}</ref>

** [[Mahatma (tytuł)|mahatma]] (''Wielki Duch'') – osiągnie wyzwolenie w momencie śmierci ciała fizycznego, następuje wtedy połączenie z [[Jaźń w filozofii indyjskiej|Jaźnią]]<ref>{{cytuj książkę |autor link = |tytuł = Sri Ramana Gita. The Teachings of Bhagavan Sri Ramana Maharshi |url = |wydanie = 3 |wydawca = [[Sri Ramanasramam]] |miejsce = Tiruvannamalai |rok = 2006 |strony = 183–184 |rozdział = 14:6 |isbn = 81-88018-17-1 |język = en |data dostępu =}}</ref>

* nitjamukta – ''odwiecznie wolny'', nie potrzebujący inkarnacji w świecie ziemskim<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Ruchel |imię = Małgorzata |autor link = |tytuł = Ramakriszna. Filozof – mistyk – święty |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2003 |strony = 92 |rozdział = Byt szczególny – człowiek |isbn = 83-88508-40-7}}</ref>

** [[siddhantin]] – osiąga wyzwolenie w chwili śmierci, stając się pełną emanacją wszechwiedzy i wszechmocy Śiwy<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Flood |imię = Gavin |autor link = Gavin Flood |tytuł = Hinduizm. Wprowadzenie |inni = Małgorzata Ruchel (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 172 |rozdział = Śaiwasiddhanta |seria = Ex Oriente |isbn = 9788323325178}}</ref>

* mokszarthin – ten, który pragnie osiągnąć mokszę (wyzwolenie)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Szczurek |imię = Przemysław |autor link = |tytuł = Sati. Samopalenie wdów indyjskich w najdawniejszych relacjach Wschodu i Zachodu |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie Dialog]] |miejsce = Warszawa |rok = 2013 |strony = |seria = Świat Orientu |isbn = 978-83-63778-15-6}}</ref>

* ostateczne oddzielenie puruszy od [[Guna (hinduizm)|gun]]<ref>{{cytuj książkę |autor = część pierwsza: Anna Rucińska, część druga: [[Gopinath Kaviraj]] |tytuł = Życie i cuda paramahansy Wisiudanandy i Niepodzielna Wielka Joga |wydanie = 1 |wydawca = Fundacja Vivaswan |miejsce = Warszawa |rok = 2015 |strony = 111 |rozdział = Czyn niszczący czas |część = Część druga. Akhanda Mahajoga. Niepodzielna Wielka Joga |isbn = 978-83-938477-6-1}}</ref>

* nawiązanie relacji miłosnej z Bogiem, służenie przez duszę (dźiwa) jego Osobie i pragnienie miłosnego zadowolenia [[Bhagawan]]a wypełniające całe pole świadomości aż do zniweczenia nawet pragnienia jakiegokolwiek innego wyzwolenia (''[[Bhagawatapurana]]'')<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 125–126 |rozdział = Wyzwolenie w tradycji wisznuickiej |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}</ref>

* osiągnięcie miłości o jakości boskiej ([[bhakti]]), ponad rozkoszami zmysłowymi (bhukti) i pragnieniem wyzwolenia ([[mukti]]), awansując do ''stanu wiecznego obcowania'' (w funkcji ''sługi, przyjaciela, rodzica lub kochanka'') z [[Kryszna|Kryszną]] (wisznuizm Ćajtanji)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 130 |rozdział = Koncepcja wyzwolenia w tradycji Ćaitanji |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}</ref>

* bezpośrednie nieodwracalne zjednoczenie z Śiwą, osiągane po śmierci ([[lingajaci]])<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Flood |imię = Gavin |autor link = Gavin Flood |tytuł = Hinduizm. Wprowadzenie |inni = Małgorzata Ruchel (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 181 |rozdział = Lingajatowie |seria = [[Ex Oriente (seria wydawnicza)|Ex Oriente]] |isbn = 978-83-233-2517-8}}</ref>

* Zdaniem niektórych szkół (szczególnie propagujących stopniowy proces), po wyzwoleniu i śmierci fizycznego ciała, nie następuje zanik wszystkich ciał subtelnych ([[kosza]]), a [[dźiwa]] oraz subtelniejsze powłoki miałyby doznawać stanu błogości (przyjemności) w niebiosach ([[loka]]). Poglądy takie odnaleźć można w nauczaniu szkół, których autorytetami są: [[Adi Śankara]], [[Dajananda Saraswati|Swami Dajananda Saraswati]], [[Ramanudźa]], [[Dźajmini]] oraz [[purany]] ([[smryti]])<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Shri Yogeshwaranand [[Paramahansa (tytuł)|Paramahans]] |autor link = |tytuł = Science of Divinity |inni = Dr. M.K. Sharma (tłum.), O.P. Raheja (przedm.) |wydanie = |wydawca = Yoga Niketan Trust |miejsce = New Delhi |strony = 123–124 |rozdział =}}</ref>.

* dla śiwaickiego [[bramin]]a z tradycji [[smartyzm]]u, wyzwolenie następuje w chwili śmierci jako osiągnięcie nieba Śiwy ([[śiwaloka]])<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Flood |imię = Gavin |autor link = Gavin Flood |tytuł = Hinduizm. Wprowadzenie |inni = Małgorzata Ruchel (tłum.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2008 |strony = 163 |rozdział = Śiwaizm puraniczny |seria = Ex Oriente |isbn = 9788323325178}}</ref>.

* [[Ramanudźa]] uznając iż dusza nie podlega zmianom i jest bezczynna, odmawia jej możliwości utraty jednostkowej tożsamości w chwili wyzwolenia. Atman w tym ujęciu [[wiśisztadwajty]] ma jedyne i niepowtarzalne poczucie tożsamości, które po osiągnięciu mokszy nadal pozostają jako doświadczenie odrębności od Boga i pozostałych wyzwolonych dusz<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Filozofia Wschodu |inni = [[Beata Szymańska (pisarka)|Beata Szymańska]] (red.) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego]] |miejsce = Kraków |rok = 2001 |strony = 143–144 |rozdział = Wedanta |nazwisko r = Sajdek |imię r = Paweł |isbn = 83-233-1487-X}}</ref>.

* W naukach [[śuddhadwajty]] (''czystego'' niedualizmu satgunicznej bhakti) [[Wallabha|Wallabhy]], najwyższym celem nie jest mukti, lecz poprzez doskonałą postawę [[bhakta|bhakty]], wieczna służba dla [[Kryszna|Kryszny]]. Dzięki jego łasce wyznawca niweczy jakąkolwiek różnicę pomiędzy swoim atmanem a [[Brahman]]em, odkrywając tożsamość ''iskry i ognia''<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kłodkowski |imię = Piotr |autor link = |tytuł = Homo mysticus hinduizmu i islamu |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie DIALOG]] |miejsce = Warszawa |rok = 1998 |strony = 123–124 |rozdział = Bóg miłości i filozofii |seria = Świat Orientu |isbn = 83-86483-72-5}}</ref>.

* W naukach [[Ćajtanja|Ćajtanji Mahaprabhu]] celem jest [[bhakti]], rozumiana jako inna nazwa dla mukti. To koncepcja miłości i obcowania z bóstwem (bez utraty swej tożsamości), jako owoców wyzwolenia<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kłodkowski |imię = Piotr |autor link = |tytuł = Homo mysticus hinduizmu i islamu |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Akademickie „Dialog”|Wydawnictwo Akademickie DIALOG]] |miejsce = Warszawa |rok = 1998 |strony = 124–125 |seria = Świat Orientu |isbn = 83-86483-72-5}}</ref>.

* Akrytibhakti (''naturalne, niesztuczne bahkti''<ref>[[Powszechna encyklopedia filozofii|Powszechna Encyklopedia Filozofii]], t. 2., r. Dźńaneśwara, s. 388, 2001, {{ISBN|83-914431-4-0}}.</ref>) jako cel według [[Dźńaneśwar]]a, stan świadomości będący zjednoczeniem z bogiem, jednak nieznoszący odrębności jednostki, powodujący jednak iż świadomość boga jest też świadomością bhakty. Wypływ duchowej miłości ([[prema]]) z jaźni czciciela do jaźni bóstwa jest warunkiem zaistnienia tego stanu. Ostatecznie dochodzi do odpowiedzi boga na [[miłość]] bhakty. Bóstwo przyjmuje postawę analogiczną do kochającej kobiety w relacji z ukochanym i ma miejsce zwrotny przepływ mistycznej miłości z jaźni bóstwa do jaźni czciciela.

* Joga objaśnia, że po nastaniu [[Kaiwalja|kaiwalji]], śmierć wszystkich ciał subtelnych powoduje brak organów percepcji ([[indrija]]), w tym również percepcji [[loka|niebios]] i ich właściwości. [[Jaźń w filozofii indyjskiej|Nieśmiertelna jaźń]], oddzieliwszy się od [[prakryti]] i jej aktywności, pozostaje sama, a jej stan szczęśliwości wynika z pełnego kontaktu z [[Brahma|Brahmą]] wszechprzenikającym całość wszechświata, będącego w hinduizmie postacią stwórcy<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Shri Yogeshwaranand [[Paramahansa (tytuł)|Paramahans]] |autor link = |tytuł = Science of Divinity |inni = Dr. M.K. Sharma (tłum.), O.P. Raheja (przedm.) |wydanie = |wydawca = Yoga Niketan Trust |miejsce = New Delhi |strony = 127–128 |rozdział =}}</ref> (adekwatność realizacji zaniku rozdzielenia i jakościowej tożsamości atman-brahman).

* [[Adi Śankara]] pojmuje stan wyzwolonego jako całkowite '''wygaśnięcie''' jakichkolwiek indywidualnych cech i '''wchłonięcie''' przez [[Brahman]]a<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Szyszko-Bohusz |imię = Andrzej |autor link = Andrzej Szyszko-Bohusz |tytuł = Hinduizm, buddyzm, islam |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]] |miejsce = Wrocław |rok = 1990 |strony = 15 |rozdział = Wyobrażenia o życiu i śmierci |isbn = 83-04-03162-0 |data dostępu =}}</ref>.

* [[Rasa (hinduizm)]] – cel praktykowania bhaktijogi.

* {{cytuj książkę |nazwisko = Cyboran |imię = Leon |autor link = Leon Cyboran |tytuł = Klasyczna joga indyjska. Jogasutry przypisywane Patańdżalemu i Jogabhaszja, czyli komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN SA]] |miejsce = Warszawa |rok = 1986 |strony = |seria = [[Biblioteka Klasyków Filozofii]] |isbn = 83-01-05354-2}}

* {{cytuj książkę |tytuł = Asztawakragita. Tajemnice jogi poznania |inni = M.M. Wüthrich Saranowska (tłum, wstęp) |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Wydawnictwo Naukowe PWN SA]] |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = XIV-XX |rozdział = Wyzwolenie za życia |seria = [[Biblioteka Klasyków Filozofii]] |isbn = 83-01-14512-9}}

* {{cytuj książkę |nazwisko = Rucińska |imię = Anna |autor link = |tytuł = Hymny Siankary |wydanie = 1 |wydawca = [[Wydawnictwo Miniatura]] |miejsce = Kraków |rok = 2006 |strony = 22 |rozdział = Wyzwolenie za życia i wyzwolenie po śmierci |isbn = 83-7081-710-6}}

* {{cytuj książkę |nazwisko = |imię = |autor = Ks. Franciszek Tokarz |autor link = Franciszek Tokarz |tytuł = Z filozofii indyjskiej. Kwestie wybrane |inni = (przyg.) [[Maciej Stanisław Zięba|Maciej St. Zięba]] |wydanie = 2 |wydawca = Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego [[Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II|KUL]] |miejsce = Lublin |rok = 1990 |strony = 48–60 |rozdział = Kwestia wyzwolenia (moksza) w Upaniszadach |seria = Rozprawy Wydziału Filozoficznego (nr 50)}}

* {{cytuj książkę |nazwisko = Czyżykowski |imię = Robert |autor link = |tytuł = Droga do doskonałości w tradycji Ćaitanji. Wybrane aspekty praktyki religijnej w wisznuizmie bengalskim |url = |wydanie = 1 |wydawca = [[Zakład Wydawniczy Nomos]] |miejsce = Kraków |rok = 2004 |strony = 122 |rozdział = Wyzwolenie w myśli indyjskiej |seria = Religiologica Juventa |isbn = 83-88508-63-6 |data dostępu =}}