Wikipedia

Jer (głoska): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
remont c.d.
drobne redakcyjne, uzup.
Linia 5:
'''Jer''' – jedna z dwóch [[samogłoska|samogłosek]] występujących w [[język prasłowiański|języku prasłowiańskim]], które różniły się od wszystkich pozostałych samogłosek krótszym czasem wymawiania. Od odpowiednich liter alfabetu używanego w [[język staro-cerkiewno-słowiański|staro-cerkiewno-słowiańskim]] zostały później nazwane jerami. Wyróżniano jer przedni (ь) i jer tylny (ъ). Pod koniec okresu języka prasłowiańskiego wytworzył się także podział na jery słabe i jery mocne, związany z pozycją tych samogłosek w wyrazie. W ciągu rozwoju poszczególnych [[języki słowiańskie|języków słowiańskich]] jery słabe zanikały, a jery mocne wokalizowały się, tj. przechodziły w pełne samogłoski.
 
Zanik i wokalizacja jerów odbywały się w momencie rozpadu słowiańskiej wspólnoty językowej i wskazywane są jako koniec epoki prasłowiańskiej. Realizacja tych procesów wykazywała pewne różnice w różnych językach słowiańskich, wywierając duży wpływ na ich [[fonologia|fonologię]] i [[morfologia (językoznawstwo)|morfologię]]. DoprowadziłaZjawiska onate doprowadziły do powstania alternacji typu ''samogłoska : zero morfologiczne''. Poza tym mogła onamogły za sobą pociągnąć kolejne przemiany takie jak [[wzdłużenie zastępcze]] czybądź różnego rodzaju uproszczenia, takie jaknp. [[wyrównanie analogiczne]] czyi [[asymilacja fonetyczna|upodobnienie fonetyczne]].
 
== Pochodzenie jerów i ich charakterystyka ==
Linia 24:
 
=== Czas powstania jerów ===
Przed próbą określenia, kiedy pojawiły się jery, warto przedstawić, jak w ogóle rozumieć język prasłowiański na osi czasu. Wielu slawistów wyróżnia w języku prasłowiańskim dwa okresy<ref name="Bethin">{{Cytuj |autor = Christina Y. Bethin|tytuł = Slavic Prosody. Language Change and Phonological Theory |wydawca = Cambridge University Press |data = 1998 |s = 9–10 |isbn = 978-0-521-59148-5}}</ref>. W pierwszym okresie był to (stosunkowo){{odn|Szewelow|1964|s=2}} homogeniczny<ref name="Kapović">{{Cytuj |autor = Mate Kapović |tytuł = The Development of Proto-Slavic Quantity (from Proto-Slavic to Modern Slavic Languages) |czasopismo = Wiener Slavistisches Jahrbuch |wolumin = 51 |s = 73–74 |data = 2005}}</ref> (stosunkowo){{odn|Szewelow|1964|s=2}} język [[Słowianie|Słowian]], który wyodrębnił się ze wspólnoty [[języki bałtosłowiańskie|bałtosłowiańskiej]]{{r|Bethin}}. Drugi okres charakteryzuje się obniżeniem stopnia jedności językowej Słowian – wówczas zachodziły zarówno takie zmiany językowe, które dotyczyły wszystkich Słowian, jak i takie, które miały zasięg regionalny i stanowiły podwaliny dla późniejszego rozdziału na osobne języki słowiańskie{{r|Kapović}}{{refn|grupa=uwaga|nazwa=uwaga8|Podział języka prasłowiańskiego na dwa okresy pozwala na uniknięcie pewnych niejednoznaczności{{r|Bethin}}. Przykładowo Stieber pisze, że w języku prasłowiańskim nie było jeszcze jerów{{odn|Stieber|2005|s=21}}, natomiast Długosz-Kurczabowa i Dubisz piszą, że powstały one na wczesnym etapie rozwoju prasłowiańszczyzny{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=96–101}}.}}{{refn|grupa=uwaga|nazwa=uwaga9|Pierwszy okres języka prasłowiańskiego w literaturze zagranicznej bywa nazywany: ang. ''Proto-Slavic''{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=20}}, ''Early Common Slavic''{{r|Bethin}}, niem. ''Urslawisch'', fr. ''proto-slave'', ros. ''праславянский язык''. Drugi okres bywa nazywany: ang. ''Common Slavic''{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=20}}, ''Late Common Slavic''{{r|Bethin}}, niem. ''Gemeinslawisch'', fr. ''slave commun'', ros. ''общеславянский язык''. Niektórzy autorzy nie stosują jednak takiego rozróżnienia{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=20}}.}}. Granica pomiędzy tymi okresami nie jest ostra. Przyjmuje się, że to przejście nastąpiło między V{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=20}} a VII w.{{r|Kapović}}{{odn|Szewelow|1964|s=2}} i powiązane było w większym lub mniejszym stopniu z [[migracja ludności|migracjami]] w ramach [[wielka wędrówka ludów|wielkiej wędrówki ludów]]{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=20}}. Koniec epoki języka prasłowiańskiego (tj. koniec drugiego okresu) miał miejsce w X{{odn|Szewelow|1964|s=2–3}}–XI w.{{r|Kapović}}
 
Według [[Zdzisław Stieber|Zdzisława Stiebera]] jery w miejscu krótkich ''ĭ'' i ''ŭ'' pojawiły się po VI–VII w.{{odn|Stieber|2005|s=21–22}} Według [[Jurij Szewelow|Jurija Szewelowa]] możliwe jest, że wyłoniły się dopiero w VIII w.{{odn|Szewelow|1964|s=438}} Szacunki dokonywane są m.in. na podstawie formy ówczesnych zapożyczeń z i do słowiańszczyzny{{odn|Stieber|2005|s=21–22}} oraz formy [[toponim]]ów. Fakt, że pierwszy słowiański alfabet ([[głagolica]]) z ok. 863 r. (a także kolejny – [[wczesna cyrylica|cyrylica]] pod koniec IX w.) miał osobne litery dla oznaczania głosek jerów, niezwiązane ani z ''i'', ani z ''u'', wskazuje na to, że głoski ''ĭ'' i ''ŭ'' musiały zaniknąć wcześniej{{odn|Szewelow|1964|s=437–439}}. Nie ma pewności, że nastąpiło to na całym obszarze słowiańskim równocześnie{{odn|Stieber|2005|s=29}}.
Linia 235:
Wokalizacja jerów mocnych zachodziła już po rozpadzie językowej wspólnoty słowiańskiej i nie doprowadziła ona do powstania takich samych samogłosek we wszystkich językach słowiańskich. Co więcej, w obrębie niektórych języków wokalizacja dała różne samogłoski zależnie przykładowo od tego, czy pierwotnie jery były przednie, czy tylne, np. z psł. ''*dь{{Unicode|&#x325;}}nь{{Unicode|&#815;}}'', ''*sъ{{Unicode|&#x325;}}nъ{{Unicode|&#815;}}'' powstał w [[język rosyjski|ros.]] ''день'' <small>(dien´)</small>, ''сон'' <small>(son)</small>; w [[język bułgarski|bułg.]] ''ден'' <small>(den)</small>, ''сън'' <small>(syn)</small>. W języku polskim istnieje rozróżnienie między dawnymi dwoma jerami w postaci różnicy między twardością a miękkością poprzedzającej spółgłoski, np. pol. ''dzień'' (''dź'' miękkie), ''sen'' (twarde ''s''). W niektórych językach jery zwokalizowały się w jedną samogłoskę bez żadnego rozróżnienia jakościowego, np. [[język serbsko-chorwacki|serb.-chorw.]] ''dan, san''<ref name="Gołąb2">{{Cytuj | autor = [[Zbigniew Gołąb]], [[Adam Heinz]], [[Kazimierz Polański]] | tytuł = Słownik terminologii językoznawczej | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1968 | s = 621–622}}</ref>.
 
Najpóźniej zanik jerów słabych nastąpił na północnym wschodzie słowiańszczyzny. Znakomicie zachowane są jery w [[Ewangeliarz Ostromira|Ewangeliarzu Ostromira]] z 1056–1057, lepiej nawet niż zabytkach należących do kanonu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Dla porównania w języku czeskim w XI w. jerów słabych już nie było, a jery mocne (przednie i tylne) przeszły w ''e''. To zlanie się jerów można zaobserwować w pisowni ''[[Fragmenty praskie|Fragmentów praskich]]''{{odn|Stieber|2005|s=49–50}}.
 
W [[języki wschodniosłowiańskie|językach wschodniosłowiańskich]] zanik i wokalizacja jerów zaszła pod koniec XII w. – jery w pozycji mocnej były realizowane jako ''e'' (jer przedni) lub ''o'' (jer tylny){{odn|Stieber|2005|s=49–50}}. Podobne zmiany zaszły niezależnie już w XI w. w części [[dialekty języka bułgarskiego|dialektów bułgarskich]] i macedońskich. Jednak w dialektach północno-wschodnio-bułgarskich{{odn|Stieber|2005|s=49–50}} (które potem stały się podstawą bułgarskiego języka literackiego)<ref name="Szul">{{Cytuj |autor = [[Roman Szul]] |tytuł = Język, naród, państwo. Język jako zjawisko polityczne |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 2009 |s = 324 |isbn = 978-83-01-15793-7}}</ref> jer twardy nie przeszedł w ''o'', a zachował najprawdopodobniej pierwotne brzmienie{{odn|Stieber|2005|s=49–50}}.
Linia 242:
 
==== Zanik i wokalizacja jerów w polszczyźnie ====
W żadnym [[zabytki języka polskiego|zabytku języka polskiego]] nie stwierdzono zapisu jerów, więc z pewnością zniknęły w epoce przedpiśmiennej (przed XII w.), najprawdopodobniej w wieku XI w.{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=104}} W najstarszym zabytku – [[Bulla gnieźnieńska|Bulli gnieźnieńskiej]] jery w pozycji słabej nie są w żaden sposób zaznaczone grafemami (literami), natomiast tam, gdzie w języku prasłowiańskim były jery w pozycji mocnej występuje samogłoska ''e'', np. ''Kwiatek'' (zez psł. ''*květъ{{Unicode|&#x325;}}kъ{{Unicode|&#815;}}'') zapisywany jest jako ''Quatec''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=77–78}}.
 
W języku polskim jer słaby tylny zanikł całkowicie, np. ''*synъ{{Unicode|&#815;}}'' – ''syn''. Jer słaby przedni po zaniku mógł pozostawiać po sobie zmiękczoną poprzedzającą spółgłoskę, np. ''*koňь{{Unicode|&#815;}}'' – ''koń''. Jer mocny tylny zwokalizował się w ''e'', np. ''*dъ{{Unicode|&#x325;}}xъ{{Unicode|&#815;}}'' – ''dech''. Jer mocny przedni zwokalizował się w ''´e'', zmiękczając poprzedzającą spółgłoskę, np. ''*vь{{Unicode|&#x325;}}sь{{Unicode|&#815;}}'' – ''wieś''{{odn|Strutyński|2007|s=37–38}}. Jeśli przed jerem twardym stała [[spółgłoska miękkopodniebienna]], również ulegała w polszczyźnie zmiękczeniu, np. z ''*kъlbasa'' powstała forma ''kiełbasa''{{odn|Townsend|Janda|1996|s=263}}.
Linia 290:
* zniesienie prasłowiańskiego [[Prawo sylaby otwartej|prawa sylaby otwartej]] – przed zanikiem jerów wszystkie sylaby kończyły się samogłoskami; od tej pory – niekoniecznie, np. ''*domъ{{Unicode|&#815;}}'' > ''dom'', ''*babъ{{Unicode|&#815;}}ka'' > ''babka''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=78–79}}. Zanik jerów słabych doprowadził też do zmniejszenia liczby sylab{{odn|Podlawska|2003|s=44–45}}
* powstanie zbitek spółgłoskowych, czasem trudnych do wymówienia, sprzyjających różnym zmianom fonetycznym i [[asymilacja fonetyczna|upodobnieniom]]. Przykładowo w wyrazie ''babka'' obie spółgłoski ''b'' zachowywały dźwięczność dopóki oddzielone były jerem ''ъ''. Gdy jedna ze spółgłosek ''b'' znalazła się w bezpośrednim sąsiedztwie spółgłoski ''k'', nastąpiło upodobnienie względem dźwięczności i przejście w wymowie w /p/, tj. /bapka/{{odn|Strutyński|2007|s=40}} Jer na końcu słów przestał też podtrzymywać dźwięczność wygłosowych spółgłosek i stawały się one bezdźwięczne, np. w ''*mǫžь'' – ''mąż'' litera ''ž'' zaczęła być wymawiana jako ''sz'' /ʂ/ a nie ''ż'' /ʐ/{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=78–79}}. Powstałe skomplikowane grupy spółgłoskowe zostały z czasem uproszczone, np. ''*městьskъjь'' > ''mieśćsky'' > ''miejski''; ''*mǫžьstvo'' > ''mężstwo'' > ''męstwo''{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=106}}.
* zniesienie prawa korelacji miękkości – na północnym obszarze u schyłku prasłowiańskiej epoki, zwłaszcza na północnym obszarze słowiańszczyzny{{r|Kortlandt}} , samogłoski przednie występowały tylko po spółgłoskach miękkich (bo je [[palatalizacja|palatalizowały]]), a samogłoski tylne – po twardych. Wokalizacja ъ{{Unicode|&#x325;}} doprowadziła do powstania samogłoski ''e'', która mimo że jest przednia, nie powoduje zmiękczania stojącej przed nią spółgłoski, np. ''*mъ{{Unicode|&#x325;}}xъ{{Unicode|&#815;}}'' > ''mech''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=78–79}}.
* powstanie samodzielnych fonemów miękkich (m.in. w polszczyźnie, czeszczyźnie){{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1605}} – miękkość spółgłoski przestała być uzależniona od sąsiadującej z nią samogłoski. Przykładowo ''*pěsnь{{Unicode|&#815;}}'' przeszło w ''pieśń'' i w tym słowie dla spółgłoski ''ń'' miękkość jest cechą dystynktywną{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=78–79}}, z osobnym miejscem artykulacji{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1605}}, niezależną od sąsiedztwa{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=78–79}}. W języku polskim prócz ''ń'' do tego typu fonemów należą te reprezentowane przez spółgłoski ''ć, dź, ś, ź''; w czeskim – ''ť, ď, ň''{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1605}}.
* przyczynienie się do zaniku miękkości [[spółgłoska wargowa|spółgłosek wargowych]] w niektórych pozycjach – w wyniku usunięcia samogłoski podtrzymującej artykulację miękkości (jeru) spółgłoski wargowe w pewnych pozycjach z biegiem czasu mogły tracić miękkość, np. w wyrazie ''gołąb'' spółgłoska ''b'' była miękka zarówno w prasłowiańskim ''*golǫbь'', jak i w polszczyźnie do około XVII w., a palatalność tej spółgłoski była zaznaczana jeszcze w XIX w. (''gołąb´''){{refn|grupa=uwaga|nazwa=uwaga4|porównaj ''голубь'' w języku rosyjskim, w którym ''p’, b’, m’, w’'' w wygłosie, w przeciwieństwie do języka polskiego, nie tracą miękkości{{r|Froelichowa}}.}}. Współcześnie o tej dawnej miękkości świadczy dopełniacz – ''gołębia'' (a nie: ''gołęba''){{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=78–79}}.
* powstanie oboczności typu ''samogłoska : zero morfologiczne''{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=194}} – w przypadku języka polskiego są to alternacje ''e : ø'' (< ъ{{Unicode|&#x325;}} : ъ{{Unicode|&#815;}}) i ''´e : ø'' (< ь{{Unicode|&#x325;}} : ь{{Unicode|&#815;}}) (tzw. ''e ruchome''), np. ''kotek – kotka, kupiec – kupca''{{odn|Strutyński|2007|s=40}}.
* przyczynienie się do powstania wyrównań analogicznych w odmianie wyrazów – eliminacji oboczności powstałych po zaniku i wokalizacji jerów, komplikujących odmianę, np. prasłowiańskie ''*šь{{Unicode|&#815;}}vь{{Unicode|&#x325;}}cь{{Unicode|&#815;}}'' w mianowniku i jego dopełniacz ''*šь{{Unicode|&#x325;}}vь{{Unicode|&#815;}}ca'' przeszło w [[język staropolski|staropolski]] ''szwiec'' w mianowniku i ''szewca'' w dopełniaczu. W wyniku wyrównań analogicznych nastąpiło przeniesienie tematu przypadków zależnych do mianownika i powstanie formy ''szewc''{{odn|Podlawska|2003|s=44–45}} (porównaj [[język czeski|cz.]] ''švec – ševce'', [[język ukraiński|ukr.]] ''швець – шевця'' <small>(szwec´ – szewcia)</small>).
* [[wzdłużenie zastępcze]] – w wyniku zaniku jerów w wygłosie powstały w niektórych językach słowiańskich nowe samogłoski długie, czego współcześnie śladem w polszczyźnie jest wymiana ''o : ó'' w tematach, np. ''róg – rogu, brzoza – brzóz''{{odn|Podlawska|2003|s=43–44}}.
* uproszczenie systemu wokalicznego – w miejsce trójelementowego układu iloczasowego z jerami powstał prosty podział na samogłoski krótkie i długie{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=106}}.
Linia 511:
 
Wzdłużenia samogłosek powstawały także przed spółgłoskami nosowymi, np. ''domъ''{{Unicode|&#815;}} > ''dóm''; ''konь''{{Unicode|&#815;}} > ''kóń''. Formy z ''ó'' w tego typu wyrazach były powszechne w dobie języka średniopolskiego. Przykładowo jeszcze w tekstach [[Juliusz Słowacki|Słowackiego]] i [[Aleksander Fredro|Fredry]] obecne były formy takie jak ''psóm''. Zostały one jednak usunięte z języka ogólnego wskutek [[hiperpoprawność|hiperpoprawności]] w stosunku do dialektów ludowych{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=102–104}}. W gwarach zachowały się także inne samogłoski ścieśnione, które mogły pochodzić z wzdłużenia zastępczego, np. ''a'' ścieśnione w ''słyszoł : słyszała''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=79–80}}.
 
Na wzór rodzimych wyrazów, w których w dopełniaczu liczby mnogiej zachodziło wzdłużenie zastępcze w związku z zanikiem końcowego jeru (np. ''gospoda – gospód''), w wyrazach zapożyczonych na ogół również występuje alternacja ''o : ó'' (np. ''komoda – komód'', ''moda – mód''). Istnieją jednak wyjątki, np. ''metoda – metod'', ''elektroda – elektrod''<ref name="SJP7">{{Cytuj |autor = [[Krystyna Długosz-Kurczabowa]] |url = https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/diod-nie-diod;5844.html |tytuł = diod, nie diód |praca = Poradnia Językowa PWN |opublikowany = PWN |data dostępu = 2021-01-10}}</ref>.
 
==== Wzdłużenie zastępcze w innych językach słowiańskich ====
Linia 630 ⟶ 632:
Wyjątkowy w tej materii jest język rosyjski, w którym jery w pozycji przed ''j'' mogły być traktowane jak zwyczajne jery, tzn. przechodzić w /e/ i /o/ w pozycji mocnej i zanikać w pozycji słabej. Jeśli sylaba z jerem była akcentowana, jer stawał się mocny{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=114}}, np. ''*šьja''{{r|Boryś}} / ''*šija'' przeszło w ''ше́я''{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=114}}, a ''*mъjǫ''{{r|Boryś}} / ''myjǫ''{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=114}} przeszło w ''мо́ю''. Głoska reprezentowana przez słaby jer nieakcentowany zanikła, np. ''*pьjǫ'' przeszło w ''пью́''. Prasłowiańskie ''*moldъjь'' w rosyjskim przekształciło się w ''молодо́й''. W związku z redukcjami samogłosek w sylabach nieakcentowanych dawne samogłoski jerowe w pozycji przed ''j'' są traktowane współcześnie jak ''i, y'', np. ''*dobrъjь'' przeszło w ''до́брый''{{odn|Sussex|Cubberley|2006|s=114}}.
 
Zdarzają się także pewne nieregularności. Przykładowo ros. ''взаи́мный'' <small>(wzaimnyj)</small>, pol. ''wzajemny'', czes. ''vzájemný'' (od wyrażenia ''w zajem'', psł. ''*zajьmъ'')<ref name="WSJP">{{Cytuj |autor = Instytut Języka Polskiego PAN |url = https://wsjp.pl/do_druku.php?id_hasla=34943&id_znaczenia=4050116 |tytuł = wzajemny |opublikowany = Wielki słownik języka polskiego |data dostępu = 2020-11-28}}</ref>. Porównaj też dopełniacz l. mn. ''jajec'', czeski ''vajec'', ukraiński ''яєць'' <small>(jajec′)</small>, ale rosyjski ''яиц'' <small>(jaic)</small>{{odn|Stieber|2005|s=52–53}}.
 
{| class="wikitable"
Linia 693 ⟶ 695:
 
== Jery a sonanty ==
Sylabotwórcze [[spółgłoska zwarto-otwarta|sonoranty]] ([[sonant]]y) ''*r{{Unicode|&#x325;}}, *l{{Unicode|&#x325;}}'' (a także ''*m{{Unicode|&#x325;}}, *n{{Unicode|&#x325;}}'') odziedziczone z języka praindoeuropejskiego zostały w języku prasłowiańskim zastąpione przez grupę samogłoska-sonorant, w której spółgłoska (sonorant) przestała pełnić rolę ośrodka sylaby{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1425}}. Taką dodaną [[anaptyksa|anaptyktyczną]] samogłoską było krótkie ''ŭ'' bądź ''ĭ''{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1425}}{{odn|Stieber|2005|s=17}}. W późnym okresie języka prasłowiańskiego na obszarze kształcących się języków południowosłowiańskich{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1488–1489}} i zachodniosłowiańskich grupy ''ŭr, ŭl, ĭr, ĭl''{{odn|Stieber|2005|s=34}} przekształciły się na powrót w sylabotwórcze sonoranty{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1488–1489}}, które mogły być twarde (''r{{Unicode|&#x325;}}, l{{Unicode|&#x325;}}'') bądź miękkie (''ŕ{{Unicode|&#x325;}}, ľ{{Unicode|&#x325;}}''){{odn|Stieber|2005|s=34}}.
 
W języku staro-cerkiewno-słowiańskim spółgłoski ''r, l'' o charakterze zgłoskotwórczym (sonanty) były zapisywane ze znakiem jeru następującym po spółgłosce: ''rъ, rь, lъ, lь''{{odn|Bartula|2004|s=26}}{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1496}}, a zatem identycznie jak zwyczajne połączenia tych spółgłosek z samogłoskami jerowymi{{odn|Bartula|2004|s=26, 81}}. Takie umieszczenie litery jerowej po spółgłosce do oznaczania sylabotwórczych ''r'' i ''l'' było rodzajem ortograficznej konwencji{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1488–1489}}.
Linia 788 ⟶ 790:
W okresie rozpadu językowej wspólnoty Słowian (X–XI w.), zwłaszcza w jej bardziej północnej części, wykształciło się tzw. prawo korelacji miękkości<ref name="Kortlandt">{{Cytuj |autor = Frederik Kortlandt |tytuł = Studies in Slavic and General Linguistics. Selected Writings on Slavic and General Linguistics |wydawca = Rodopi |data = 2011 |s = 150 |isbn = 978-90-420-3363-4}}</ref>{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. Polegało ono na tym, że samogłoski przednie, w tym także jer przedni, powodowały [[palatalizacja|zmiękczenie]] (palatalizację) poprzedzającej spółgłoski. W największym stopniu zjawisko to rozwinęło się w języku rosyjskim, gdzie większość spółgłosek można uszeregować w fonemiczne opozycyjne pary twarda-miękka. Oba jery w językach wschodniosłowiańskich pozostały odrębne{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}.
 
W językach zachodniosłowiańskich takich jak polski i czeski jery mocne, zarówno tylne, jak i przednie, dały głoskę /e/. W języku polskim palatalizacja spółgłosek przed samogłoskami przednimi utrzymała się, natomiast w języku czeskim w większości przypadków – nie (jedynie w ''*t, *d, *n'' i tylko przed ''*ě'' oraz ''*i''){{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. Palatalizowane ''*t, *d, *s, *z, *n'', w przeciwieństwie do tych w językach wschodniosłowiańskich, nie są po prostu zmiękczonymi odpowiednikami tych [[spółgłoska zębowa|zębowych]] czyi [[spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa|dziąsłowych]] spółgłosek. Mają one odmienne miejsce artykulacji (zadziąsłowe, podniebienne): w polszczyźnie ''ć, dź, ś, ź, ń''; w czeskim: ''ť, ď, ň''. Co więcej, w polszczyźnie stoją one w opozycji do niepatalizowanych ''cz, dż, sz, ż''{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. WDla przykładu, w związku z prawem korelacji miękkości przykładowo z pierwotnej alternacji ''*tęti : *tъnǫ'' występuje w polszczyźnie alternacja ''ciąć : tnę'' (jer tylny, w przeciwieństwie do przedniej samogłoski ''ę'', nie powodował zmiękczenia)<ref name="SJP6">{{Cytuj |autor = Monika Kresa |url = https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/tnie-i-cial;15494.html |tytuł = tnie i ciął |praca = Poradnia Językowa PWN |opublikowany = PWN |data dostępu = 2020-11-28}}</ref>.
 
W językach południowosłowiańskich zjawiska te właściwie nie występują. Jery miały tendencję do zlewania się zanim zanikły, występując na pozycjach słabych. W serbsko-chorwackim obecne są co prawda palatalne ''ć, đ, lj, nj'', ale nie pochodzą one z palatalizacji przed samogłoskami przednimi a z prasłowiańskich grup ''*tj, *dj, *lj, *nj''. W bułgarskim jery się nie zlały, przekształciły się w dwie różne głoski, ale nie występuje palatalizacja spółgłosek przed dawnymi jerami przednimi{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}.
Linia 826 ⟶ 828:
|}
 
Nazwa tych zredukowanych samogłosek jerowych oraz ich pierwotne znaki pochodzą z alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=74–75}}. TeWspółcześnie znaki występująte współcześniewystępują w niektórych językach słowiańskich zapisywanych [[cyrylica|cyrylicą]]. W języku rosyjskim litera reprezentująca jer miękki ''ь'' (''мягкий знак'') wskazuje, że poprzedzającą go spółgłoska jest miękka (palatalna)<ref name="Levine">{{Cytuj |autor = James S. Levine |tytuł = Schaum’s outlines. Russian Grammar |wydawca = McGraw-Hill |data = 2009|s = 4 |isbn = 978-0-07-161168-8}}</ref>. W transkrypcji reprezentuje się ją poprzez znak zmiękczenia ´<ref name="SJP4">{{Cytuj |url = https://sjp.pwn.pl/zasady/308-76-B-Transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-rosyjskiego;629697.html |tytuł =Transkrypcja współczesnego alfabetu rosyjskiego |praca = Słownik języka polskiego PWN |opublikowany = PWN |data dostępu = 2019-10-16}}</ref>, np. ''соль'' (sol´). Znak ten może oddzielać takie samogłoski jak ''я, е, ё, ю, и'' od poprzedzającej spółgłoski, np. ''семья''<ref name="Froelichowa">{{Cytuj |autor = M. Froelichowa, M. Kwiatkowski, S. Łaszewski |tytuł = Gramatyka języka rosyjskiego |wydawca = Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych |miejsce = Warszawa |data = 1962 |s = 14, 19}}</ref>. Zapisywany jest także w niektórych słowach pochodzenia obcego, np. ''барьер, серьёзный, батальон''{{r|Froelichowa}}. Może ponadto przyporządkowywać pewne wyrazy do odpowiedniego [[paradygmat fleksyjny|paradygmatu]] [[deklinacja|deklinacyjnego]] czy wskazywać na określoną formę, np. ''мышь, ходишь'' (czasownik w 2 os. l. poj.)<ref name="Dulewiczowa">{{Cytuj |autor = Irena Dulewiczowa |tytuł = Gramatyka konfrontatywna rosyjsko-polska. Fonetyka i fonologia. Grafia i ortografia |wydawca = Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW) |miejsce = Warszawa |data = 1993 |s = 63–64 |isbn = 83-85262-30-X}}</ref>.
 
Z kolei znak twardy ''ъ'' (''твёрдый знак'') oddziela przedrostki zakończone na spółgłoskę od rdzenia rozpoczynającego się od samogłoski (zwykle ''я, е, ё, ю''), np. ''въезд – wjazd''. Pojawia się także w wyrazach złożonych z liczebnikami, np. ''трёхъязычный'' i w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. ''объект''{{r|Froelichowa}}. Przy transkrypcji jest pomijany{{r|SJP4}}. Podobne funkcje pełnią te litery w języku białoruskim<ref name="Marchant">{{Cytuj |autor = Chris Marchant |url = http://www.pravapis.org/fundamental_belarusian.pdf |tytuł = Fundamentals of Modern Belarusian |data = 2004 |data dostępu = 2019-10-16}}</ref>.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Jer_(głoska)”