Jer (głoska): Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
m źródła/przypisy
Tashi (dyskusja | edycje)
Linia 790:
W okresie rozpadu językowej wspólnoty Słowian (X–XI w.), zwłaszcza w jej bardziej północnej części, wykształciło się tzw. prawo korelacji miękkości<ref name="Kortlandt">{{Cytuj |autor = Frederik Kortlandt |tytuł = Studies in Slavic and General Linguistics. Selected Writings on Slavic and General Linguistics |wydawca = Rodopi |data = 2011 |s = 150 |isbn = 978-90-420-3363-4}}</ref>{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. Polegało ono na tym, że samogłoski przednie, w tym także jer przedni, powodowały [[palatalizacja|zmiękczenie]] (palatalizację) poprzedzającej spółgłoski{{refn|grupa=uwaga|Palatalizacje w języku prasłowiańskim były powodowane przez jotę ([[jotacyzacja]]) albo właśnie przez samogłoski szeregu przedniego (lub miękkie sonanty). Ich skutkiem było powstanie wariantów spółgłosek uzależnionych od pozycji albo powstanie zupełnie samodzielnych fonemów{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=141–142}}.}}. W największym stopniu zjawisko to rozwinęło się w języku rosyjskim, gdzie większość spółgłosek można uszeregować w fonemiczne opozycyjne pary twarda-miękka. Oba jery w językach wschodniosłowiańskich pozostały odrębne{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}.
 
W językach zachodniosłowiańskich takich jak polski i czeski jery mocne, zarówno tylne, jak i przednie, dały głoskę /e/. W języku polskim palatalizacja spółgłosek przed samogłoskami przednimi utrzymała się w większym stopniu niż w języku czeskim, gdzie w większości przypadków jej nie ma (jedynie w ''*t, *d, *n'' i tylko przed ''*ě'' oraz ''*i''){{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. Palatalizowane ''*t, *d, *s, *z, *n'', w przeciwieństwie do tych w językach wschodniosłowiańskich, nie są po prostu zmiękczonymi odpowiednikami tych [[spółgłoska zębowa|zębowych]] i [[spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa|dziąsłowych]] spółgłosek. Mają one odmienne miejsce artykulacji (zadziąsłowe, podniebienne) – powstały tym samym zupełnie nowe fonemy spółgłoskowe: w polszczyźnie (w XIII w.){{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=145–146}} ''ć, dź, ś, ź, ń''; w czeskim: ''ť, ď, ň''. Co więcej, w polszczyźnie stoją one w opozycji do niepatalizowanych ''cz, dż, sz, ż''{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}{{refn|grupa=uwaga|Do XV–XVI w. były to spółgłoski miękkie{{odn|Podlawska|2003|s=70}}. Obecnie głoski reprezentowane przez znaki: ''cz, dż, sz, ż'', a także ''dz, c, l'', pomimo swojej twardości we współczesnej polszczyźnie, zaliczane są do funkcjonalnie miękkich – w systemie morfologicznym funkcjonują jako miękkie. Stąd wynikają oboczności typu: ''spa'''ł''' – spa'''l'''i''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=199}}, ''mu'''ch'''a – mu'''sz'''e'', ''ro'''g'''al – ro'''ż'''ek''{{odn|Klemensiewicz|1964|s=140}}.}}{{refn|grupa=uwaga|W wyniku palatalizacji dokonanych na gruncie języka polskiego i odziedziczonych z prasłowiańskiego powstały oboczności takie jak: ''ko'''s'''a – ko'''si'''ć – sko'''sz'''ony''<ref name="Rospond2005">{{Cytuj |autor = [[Stanisław Rospond (językoznawca)|Stanisław Rospond]] |tytuł = Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami |wydanie = IV |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |data = 2005|s = 71 |isbn = 83-01-13992-7}}</ref>.}}.
 
W językach południowosłowiańskich zjawiska te właściwie nie występują. Jery miały tendencję do zlewania się zanim zanikły, występując na pozycjach słabych. W serbsko-chorwackim obecne są co prawda palatalne ''ć, đ, lj, nj'', ale nie pochodzą one z palatalizacji przed samogłoskami przednimi a z prasłowiańskich grup ''*tj, *dj, *lj, *nj''. W bułgarskim jery się nie zlały, przekształciły się w dwie różne głoski, ale nie występuje palatalizacja spółgłosek przed dawnymi jerami przednimi{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}.
Linia 808:
|-
!zapis literowy we wczesnej cyrylicy
| style="background: white;" |[[Plik:Early_Cyrillic_letter_YeriEarly Cyrillic letter Yeri.png]]
| style="background: white;" |[[Plik:Early_Cyrillic_letter_YeruEarly Cyrillic letter Yeru.png]]
|-
!transliteracja
Linia 828:
|}
 
Nazwa zredukowanych samogłosek jerowych oraz ich pierwotne znaki pochodzą z alfabetu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=74–75}}. Współcześnie znaki te występują w niektórych językach słowiańskich zapisywanych [[cyrylica|cyrylicą]]. W języku rosyjskim litera reprezentująca jer miękki ''ь'' (''мягкий знак'') wskazuje, że poprzedzającą go spółgłoska jest miękka (palatalna)<ref name="Levine">{{Cytuj |autor = James S. Levine |tytuł = Schaum’s outlines. Russian Grammar |wydawca = McGraw-Hill |data = 2009|s = 4 |isbn = 978-0-07-161168-8}}</ref>. W transkrypcji reprezentuje się ją poprzez znak zmiękczenia ´<ref name="SJP4">{{Cytuj |url = https://sjp.pwn.pl/zasady/308-76-B-Transkrypcja-wspolczesnego-alfabetu-rosyjskiego;629697.html |tytuł =Transkrypcja współczesnego alfabetu rosyjskiego |praca = Słownik języka polskiego PWN |opublikowany = PWN |data dostępu = 2019-10-16}}</ref>, np. ''соль'' (sol´). Znak ten może oddzielać takie samogłoski jak ''я, е, ё, ю, и'' od poprzedzającej spółgłoski, np. ''семья''<ref name="Froelichowa">{{Cytuj |autor = M. Froelichowa, M. Kwiatkowski, S. Łaszewski |tytuł = Gramatyka języka rosyjskiego |wydawca = Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych |miejsce = Warszawa |data = 1962 |s = 14, 19}}</ref>. Zapisywany jest także w niektórych słowach pochodzenia obcego, np. ''барьер, серьёзный, батальон''{{r|Froelichowa}}. Może ponadto przyporządkowywać pewne wyrazy do odpowiedniego [[paradygmat fleksyjny|paradygmatu]] [[deklinacjaDeklinacja (językoznawstwo)|deklinacyjnego]] czy wskazywać na określoną formę, np. ''мышь, ходишь'' (czasownik w 2 os. l. poj.)<ref name="Dulewiczowa">{{Cytuj |autor = Irena Dulewiczowa |tytuł = Gramatyka konfrontatywna rosyjsko-polska. Fonetyka i fonologia. Grafia i ortografia |wydawca = Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW) |miejsce = Warszawa |data = 1993 |s = 63–64 |isbn = 83-85262-30-X}}</ref>.
 
Z kolei znak twardy ''ъ'' (''твёрдый знак'') oddziela przedrostki zakończone na spółgłoskę od rdzenia rozpoczynającego się od samogłoski (zwykle ''я, е, ё, ю''), np. ''въезд – wjazd''. Pojawia się także w wyrazach złożonych z liczebnikami, np. ''трёхъязычный'', i w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, np. ''объект''{{r|Froelichowa}}. Przy transkrypcji jest pomijany{{r|SJP4}}. Podobne funkcje pełnią te litery w języku białoruskim<ref name="Marchant">{{Cytuj |autor = Chris Marchant |url = http://www.pravapis.org/fundamental_belarusian.pdf |tytuł = Fundamentals of Modern Belarusian |data = 2004 |data dostępu = 2019-10-16}}</ref>.