Adaptacja filmowa: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Marina BertiMarina_Berti-Leo Genn in Quo Vadis trailerLeo_Genn_in_Quo_Vadis_trailer.jpg|thumbmały|Film ''[[Quo Vadis (film 1951)|Quo Vadis]]'' (1951) na podstawie [[Quo vadis|powieści]] [[Henryk Sienkiewicz|Henryka Sienkiewicza]]]]

'''Adaptacja filmowa, ekranizacja''' ([[Łacina|łac.]] ''adaptatio'' – przystosowanie) – przeznaczona do sfilmowania obróbka pierwotnego materiału [[Utwór literacki|literackiego]], [[Dramat|teatralnego]], [[Muzyka|muzycznego]], tudzież innego [[Dzieło sztuki|artystycznego]]. Celem ekranizacji jest dostosowanie adaptowanego utworu do wymogów nowego medium, odmiennego materiału tudzież potrzeb i wymagań nowej publiczności{{rodn|Marek Hendrykowski1994-s12Hendrykowski|s=12-13}}.

{{Cytat|2=adaptator, decydując się na wybór określonego utworu do adaptacji, kieruje się przede wszystkim dwiema grupami czynników. Pierwsza z nich to czynniki ściśle związane z właściwościami samego tekstu, a zatem: jego kompozycja i struktura, podstawowe elementy świata przedstawionego (bohaterowie, czas, przestrzeń) czy też wpisana weń ideologia. [...] Druga grupa obejmuje czynniki współczesne adaptatorowi, a także charakterystyczne dla potencjalnych odbiorców jego dzieła. Istotnym ich elementem jest również rodzaj oferowanych przez system kultury doświadczeń (literackich, medialnych), które w sposób istotny wyznaczają horyzont oczekiwań odbiorczych, jak również mieszczą się w polu alternatyw możliwych do wykorzystania przez twórców{{rodn|Agnieszka Ogonowska2011-s121Ogonowska|2011|s=121-122}}.}}

* '''Substytucja''' (ekwiwalencja, zamiana, transmutacja, podstawienie) to zastąpienie elementu występującego w pierwowzorze innym, włączonym do adaptacji{{rodn|:0Hendrykowski|2015|s=179}}. Hendrykowski zaznacza, że „zamiana jednego elementu na drugi nie pociąga za sobą całkowitej swobody wyboru i powinna przebiegać w określonych granicach współzależności i współznaczenia”{{rodn|:0Hendrykowski|2015|s=179}}. Jako przykład nieumiejętnej substytucji wyjściowego materiału wymienia się ''[[Uwikłanie (film)|Uwikłanie]]'' (2011) [[Jacek Bromski|Jacka Bromskiego]] na podstawie powieści [[Zygmunt Miłoszewski|Zygmunta Miłoszewskiego]], gdzie reżyser podmienił literacką postać doświadczonego prokuratora Teodora Szackiego na świeżo zatrudnioną Agatę Szacką, co drastycznie zmieniło kształt adaptacji{{rodn|Anna Depta2018Depta|2018|s=40-s404747}}.

* '''Redukcja''' (detrakcja, odjęcie, usunięcie) to pominięcie w materiale filmowym elementu występującego w pierwowzorze{{rodn|:0Hendrykowski|2015|s=179}}. Ów zabieg jest często stosowany w praktyce adaptacyjnej{{rodn|:0Hendrykowski|2015|s=179}}. Książkowym przykładem redukcji jest skracanie dialogów, prowadzące niekiedy do całkowitej zmiany wymowy pierwowzoru. Pod tym względem [[Tadeusz Lubelski]] negatywnie ocenił ''[[Przedwiośnie (film)|Przedwiośnie]]'' (2001) [[Filip Bajon|Filipa Bajona]] na podstawie [[Przedwiośnie (powieść)|powieści]] [[Stefan Żeromski|Stefana Żeromskiego]], w którym oskarżenie [[Cezary Baryka|Cezarego Baryki]] w stronę Gajowca: „Waszą ideą jest stare hasło niedołęgów, którzy Polskę przełajdaczyli: «Jakoś to będzie!»”, zostało ocenzurowane na rzecz „Waszą ideą jest stare hasło: «Jakoś to będzie!»”{{rodn|Tadeusz Lubelski2015-s632Lubelski|2015|s=632}}.

* '''Addycja''' (adiekcja, dodanie, dorzucenie) to zawarcie w adaptacji filmowej elementu bądź elementów, które nie pojawiają się w pierwowzorze{{rodn|doi10.14746/2013.20.12-s180Hendrykowski|2015|s=180}}. Jako przykład takiej twórczej metody adaptacyjnej wymienia się ''[[Sanatorium pod Klepsydrą (film)|Sanatorium pod Klepsydrą]]'' (1974) [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Jerzego Hasa]], w którym reżyser połączył motywy występujące w opowiadaniach ''[[Sanatorium pod Klepsydrą]]'' i ''Wiosna'' [[Bruno Schulz|Brunona Schulza]], zarazem dodając do nich nowe znaczenia, na przykład wszechobecne motywy śmierci wiążące świat Schulza z zapowiedzią [[Zagłada Żydów na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej|Zagłady Żydów na ziemiach polskich]]{{rodn|Marcin Maron-s247|Tadeusz Lubelski2015-s3822015|s=247}}{{odn|Lubelski|2015|s=382}}.

* '''Inwersja''' (przestawienie) to zmiana kolejności wydarzeń prezentowanych na ekranie w porównaniu z pierwowzorem{{rodn|:1Hendrykowski|2015|s=181}}. Jest to jeden z rzadziej stosowanych zabiegów adaptacyjnych{{rodn|:1Hendrykowski|2015|s=181}}; za przykład inwersji może posłużyć ''[[Kanał (film)|Kanał]]'' (1957) [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]] na podstawie opowiadania [[Jerzy Stefan Stawiński|Jerzego Stefana Stawińskiego]]. O ile akcja opowiadania Stawińskiego toczy się w kolejności chronologicznej, film Wajdy otwiera prolog wyjaśniający, że wszyscy główni bohaterowie filmu zginęli{{rodn|Hendrykowski|2015|:1s=181}}.

* '''Amplifikacja''' (wzmocnienie, podkreślenie, zaakcentowanie) to uwydatnienie w trakcie adaptacji pewnych pożądanych atrybutów, cech charakterystycznych pierwowzoru{{rodn|:1Hendrykowski|2015|s=181}}. Niekiedy amplifikacja kumuluje w sobie elementy redukcji, substytucji i addycji{{rodn|:3Wysłouch|2014|s=226}}. Przykładem skutecznej amplifikacji pierwowzoru literackiego jest ''[[Lot nad kukułczym gniazdem (film)|Lot nad kukułczym gniazdem]]'' (1975) [[Miloš Forman|Milosza Formana]]. W porównaniu z [[Lot nad kukułczym gniazdem (powieść)|powieścią]] [[Ken Kesey|Kena Keseya]], której bohaterem jest cierpiący na schizofrenię Indianin (jako [[narrator]]), adaptacja filmowa znacznie więcej uwagi poświęca drugoplanowej postaci [[Randle Patrick McMurphy|McMurphy’ego]], jakkolwiek kamera niekiedy ukazuje wydarzenia filmowe oczyma Indianina; niemniej jednak kontrkulturowe przesłanie utworu zostało zachowane{{rodn|John Zubizarreta1994-s62Zubizarreta|1994|s=62-69}}.

* '''Transakcentacja''' (przeniesienie akcentu ważności) to świadomy zabieg autora adaptacji filmowej, polegający na zupełnie innym niż w przypadku pierwowzoru rozłożeniu elementów ważności dzieła{{rodn|:2Hendrykowski|2015|s=182}}. Niekiedy transakcentację stosuje się jednocześnie z redukcją, aby ułatwić widzowi zwrócenie uwagi na konkretne elementy adaptacji{{rodn|:3Wysłouch|2014|s=226}}. Często wspominanym wzorcowym przykładem transakcentacji filmowej jest ''[[Popiół i diament (film)|Popiół i diament]]'' (1958) Wajdy na podstawie [[Popiół i diament|powieści]] [[Jerzy Andrzejewski|Jerzego Andrzejewskiego]]. O ile w utworze Andrzejewskiego postać Maćka Chełmickiego odgrywa rolę drugoplanową i jest przedstawiona jednoznacznie negatywnie, o tyle w filmie Wajdy staje się pierwszoplanowym bohaterem, ukierunkowanym na wzbudzenie sympatii widza{{rodn|Tadeusz Lubelski2015-s224Lubelski|2015|s=224-226}}.

* '''Kompresja''' (kondensacja struktury pierwowzoru) to zabieg polegający na stworzeniu filmowego ekstraktu pierwowzoru, tzn. wyobrażenia, w jakim funkcjonuje w powszechnym obiegu{{rodn|:2Hendrykowski|2015|s=182}}. Kompresja jest sumą redukcji i substytucji pierwotnego materiału filmowego{{rodn|:3Wysłouch|2014|s=226}}. Seweryna Wysłouch jako kongenialny przykład kompresji materiału literackiego wskazuje ''Kafkę'' (1992) [[Zbigniew Rybczyński|Zbigniewa Rybczyńskiego]], „film, który nie jest ani biografią [[Franz Kafka|pisarza]], ani adaptacją wybranej powieści, ale wszystkim naraz. Rybczyński wykorzystuje całą twórczość autora ''[[Proces (powieść)|Procesu]]'', także jego dziennik i listy, ażeby stworzyć «syntetycznego» Kafkę”{{rodn|Wysłouch|2014|:3s=226}}.

[[Plik:Tadeusz i Zosia Tadeusz_i_Zosia_- kadr z filmu Pan Tadeusz _kadr_z_filmu_Pan_Tadeusz_(1928).jpg|mały|Poetyka „żywych obrazów”: [[kadr]] z filmu ''[[Pan Tadeusz (film 1928)|Pan Tadeusz]]'' (1928, reż. [[Ryszard Ordyński]])]]

Już od początku istnienia kina nawiązywano do kanonu dzieł literackich. Ze względu na ówcześnie niewielką długość taśm filmowych takie próby w pierwszej dekadzie XX wieku były ograniczone, toteż znaczącej redukcji poddawano pierwotny materiał literacki. Jak pisze Tadeusz Lubelski, pionierem w tej kwestii był [[Georges Méliès]], który „wprowadzał do swoich filmów podstawowy kanon literatury: od ''[[Odyseja|Odysei]]'' [[Homer|Homera]]a i ''[[Księga tysiąca i jednej nocy|Księgi tysiąca i jednej nocy]]'', przez [...] ''[[Podróże Guliwera]]'' [[Jonathan Swift|Swifta]] i ''[[Przypadki Robinsona Kruzoe|Przypadki Robinsona Cruzoe]]'' [[Daniel Defoe|Defoe]], aż po [[Baśń|baśnie]] [[Charles Perrault|Charles’a Perraulta]] i współczesne sobie powieści [[Jules Verne|Jules’a Verne’a]]”, jakkolwiek nawiązania te służyły jedynie promocji kina jako fabryki atrakcji{{rodn|Tadeusz Lubelski2012-s131Lubelski|2012|s=131-132}}. Próbą uszlachetnienia ekranizacji literatury było zjawisko filmów artystycznych, za pomocą którego „próbowano podnieść [...] status [filmu] jako rozrywki adresowanej nie tylko do masowej publiczności, ale także odbiorców o wyższym poziomie kompetencji kulturowej”{{rodn|:5Ogonowska|2011|s=118}}. Jednak filmy artystyczne sprowadzały się do teatralnych interpretacji uznanych dzieł literackich{{rodn|Ogonowska|2011|:5s=118}}.

Udoskonalenia techniczne w późniejszych dekadach pozwoliły na zwiększenie długości projekcji filmowych, co z kolei wpłynęło na większą dokładność adaptacji. Znakiem owych przemian stał się ponaddwugodzinny epos ''[[Narodziny narodu]]'' (1915) [[D.W. Griffith|Davida Warka Griffitha]] na podstawie powieści ''The Clansman'' [[Thomas Dixon|Thomasa Dixona]], w którym typowa dla literatury opisowa psychologizacja działań postaci została w dużej mierze zastąpiona [[Montaż filmowy|montażem]] połączonym ze zmianami planów (np. [[Zbliżenie|zbliżeniami]] na aktorów){{rodn|Michał Oleszczyk2012-s280Oleszczyk|2012|s=280-287}}. Mimo to, ze względu na brak udźwiękowienia, filmy z lat 10. i 20. XX wieku niekiedy posiłkowały się wprost cytatami z adaptowanych dzieł literackich. Przykładowo, ''[[Pan Tadeusz (film 1928)|Pan Tadeusz]]'' (1928) [[Ryszard Ordyński|Ryszarda Ordyńskiego]] na podstawie [[Pan Tadeusz|poematu]] [[Adam Mickiewicz|Adama Mickiewicza]] został zmontowany w konwencji „żywych obrazów”, tzn. aktorskiej inscenizacji fragmentów utworu splecionej z planszami zawierającymi cytaty{{rodn|Tadeusz Lubelski2015-s64Lubelski|2015|s=64-69}}.

[[Plik:Malcolm McDowell Clockwork Orange Frankenstein's_monster_(croppedBoris_Karloff).pngjpg|mały|[[MalcolmBoris McDowellKarloff]] jakoucharakteryzowany przywódcana szajkipotwora kryminalistówstworzonego przez doktora Frankensteina: kadr promocyjny z filmu ''[[MechanicznaNarzeczona pomarańcza (film)Frankensteina|MechanicznaDziewczyna pomarańczaFrankensteina]]'' (19711935, reż. [[StanleyJames KubrickWhale]])]]

[[Plik:Granica 1938Granica_1938.jpg|mały|[[Jerzy Pichelski]] jako [[Zenon Ziembiewicz]] (w środku): kadr z filmu ''[[Granica (film 1938)|Granica]]'' (1938, reż. [[Józef Lejtes]])]]

Choć adaptacje filmowe literatury polskiej można datować jeszcze na lata 10. XX wieku (np. ''[[Meir Ezofowicz (film 1911)|Meir Ezofowicz]]'', 1911, [[Aleksander Hertz (reżyser)|Aleksandra Hertza]] według [[Eliza Orzeszkowa|Elizy Orzeszkowej]]; ''[[Quo Vadis? (film 1912)|Quo vadis]]'', 1912, Enrica Guazzoniego według powieści Sienkiewicza), w okresie międzywojennym literatura była dla twórców filmowych częstym punktem odniesienia. Wiele adaptacji filmowych jednak eksponowało melodramatyczne wątki pierwowzorów literackich, ignorując społeczne uwarunkowania tychże utworów. Te zarzuty stawiano takim ekranizacjom, jak ''[[Cyganka Aza]]'' (reż. Artur Twardyjewicz, 1926) na podstawie powieści ''[[Chata za wsią]]'' [[Józef Ignacy Kraszewski|Józefa Ignacego Kraszewskiego]], ''[[Ziemia obiecana (film 1927)|Ziemi obiecanej]]'' (reż. [[Aleksander Hertz (reżyser)|Aleksander Hertz]], 1927) według [[Władysław Reymont|Władysława Reymonta]], ''Przedwiośniu'' (reż. [[Henryk Szaro]], 1928) według [[Przedwiośnie (powieść)|powieści]] [[Stefan Żeromski|Stefana Żeromskiego]], ''[[Wiatr od morza (film)|Wiatrowi od morza]]'' (reż. Kazimierz Czyński, 1930) według tego samego pisarza, ''[[Mogiła nieznanego żołnierza (film)|Mogile nieznanego żołnierza]]'' (reż. [[Ryszard Ordyński]], 1927) według [[Andrzej Strug|Andrzeja Struga]], ''[[Grzeszna miłość (film 1929)|Grzesznej miłości]]'' (reż. [[Mieczysław Krawicz]], [[Zbigniew Gniazdowski]], 1929) według powieści ''Pokolenie Marka Świdy'' Struga bądź też wspomnianej adaptacji filmowej ''Pana Tadeusza'' w reżyserii Ordyńskiego{{rodn|Szyngiel2018-s61Szyngiel|2018|s=61}}. Elżbieta Szyngiel o adaptacji Ordyńskiego napisała, że reżyser strywializował romantyczną ideę związku człowieka z naturą: choć „nie rezygnuje z pokazania w filmie pejzaży, które miały stanowić źródło natchnienia dla Mickiewicza, to zupełnie pomija sprawczą rolę owej natury, odbierając jej tym samym charakterystyczną dla Mickiewiczowskiego świata przedstawionego dwuznaczność”{{rodn|Szyngiel2018-s71Szyngiel|2018|s=71}}. Problem w skutecznej adaptacji dzieł literackich stanowiło też przerysowane aktorstwo filmowe gwiazd scenicznych, które nie mogły „znaleźć odpowiedniego ekwiwalentu dla stosowanych na scenie srodków wyrazu”{{rodn|Duniec2007-s8Duniec|2007|s=8}}. Za udane adaptacje literatury uchodziły jedynie nakręcone przez [[Józef Lejtes|Józefa Lejtesa]] ''[[Dziewczęta z Nowolipek (film 1937)|Dziewczęta z Nowolipek]]'' (1937) według [[Pola Gojawiczyńska|Poli Gojawiczyńskiej]] oraz ''[[Granica (film 1938)|Granica]]'' (1938) według [[Zofia Nałkowska|Zofii Nałkowskiej]]; jak pisał Jacek Gybusz po latach, oba filmy – „realistyczne, nowoczesne w stylu i współczesne w treści – podejmują ważkie problemy społeczne i nawiązują do niełatwych realiów [[Sanacja|sanacyjnej]] Polski na krótko przed wybuchem wojny”{{rodn|Gybusz|1983|Gybusz1983-s5s=5}}.

Po II wojnie światowej narzucona polskiej kinematografii doktryna socrealizmu sprawiała, że nawet powojenne adaptacje dzieł literackich (niosące już ładunek ideologiczny) były odzierane ze szczątkowych elementów, które mogłyby wzbudzić zamysł u widza. Przykładowo, adaptacja ''[[Piątka z ulicy Barskiej (powieść)|Piątki z ulicy Barskiej]]'' (1953) [[Kazimierz Koźniewski|Kazimierza Koźniewskiego]] dokonana przez [[Aleksander Ford|Aleksandra Forda]] wymazywała [[Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość|pepeesowskie]] korzenie głównego antagonisty, majstra Macisza, który w filmie jednoznacznie powiązany jest z po-[[Armia Krajowa|AKowskim podziemiem]]; z kolei zawarte w powieści ''[[Pamiątka z Celulozy]]'' [[Igor Newerly|Igora Newerlego]] przemówienie Staszka Rychlika, sugerującego, iż [[Jezus Chrystus]] założył związek zawodowy, prowadził walkę klasową i może zostać uznany za komunistę, w filmie ''[[Pod gwiazdą frygijską]]'' (1954) [[Jerzy Kawalerowicz|Jerzego Kawalerowicza]] zostało usunięte{{rodn|Zwierzchowski2005-s94Zwierzchowski|2005|s=94}}. Filmy socrealistyczne były jednak nie tylko upartyjnione, ale również stanowiły pozbawione refleksji kopie literackich pierwowzorów. Zmianę substancjalną przyniosło dopiero ''[[Pokolenie (film)|Pokolenie]]'' (1955) [[Andrzej Wajda|Andrzeja Wajdy]] według powieści [[Bohdan Czeszko|Bohdana Czeszki]], w którym reżyser usunął co bardziej natrętne elementy propagandowe, forsowane zresztą przez samego pisarza-scenarzystę{{rodn|Witer2013-s162Witek|2013|s=162-163}}.

Okres polskiej szkoły filmowej fundamentalnie zmienił sposób adaptowania dzieł literackich przez polskich reżyserów. Piotr Zwierzchowski przekonywał, że „nawet powierzchowne porównanie adaptacji dokonanych przez Andrzeja Wajdę, [[Andrzej Munk|Andrzeja Munka]], [[Jerzy Kawalerowicz|Jerzego Kawalerowicza]] czy [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Hasa]] [...] jednoznacznie udowadnia, że największą siłą ówczesnych adaptacji była ich różnorodność, o czym decydowała [...] umiejętność nie tylko wyboru materiału literackiego, ale także dostrzeżenia w nim również tych wartości, które były niedostrzegalne dla pisarza”{{rodn|Zwierzchowski2005-s79Zwierzchowski|2005|s=79}}. Najważniejszym przykładem twórczej modyfikacji pierwowzoru literackiego jest ''[[Popiół i diament (film)|Popiół i diament]]'' (1958) Wajdy według powieści [[Jerzy Andrzejewski|Jerzego Andrzejewskiego]]. Transakcentacji powieści Andrzejewskiego na korzyść postaci Maćka Chełmickiego towarzyszył szereg świadomych odwołań reżysera do symbolizmu i romantyzmu polskiego, ale również intuicja współpracowników Wajdy; decydująca dla kształtu filmu scena zapalania przez byłych akowców lampek ze spirytusem została wymyślona przez asystenta reżysera, Janusza Morgensterna{{rodn|Kornacki2011-s184Kornacki|2011|s=184-185}}, a odgrywający rolę Maćka Zbigniew Cybulski wystylizował swą postać na polskiego odpowiednika bohaterów Jamesa Deana{{rodn|Garbicz1987-s322Garbicz|1987|s=322}}. Do innych przykładów przesunięcia akcentu można zaliczyć także wczesne filmy Hasa. Has w adaptacjach ''[[Pętla (film 1957)|Pętli]]'' (1957, według Marka Hłaski) i ''[[Wspólny pokój (film)|Wspólnego pokoju]]'' (1959, według Zbigniewa Uniłowskiego) wydobył symbolikę egzystencjalną z powieści o tematyce obyczajowej{{rodn|Bucknall Hołyńska2015-s116Hołyńska|Mazierska2012-s1032015|s=116}}{{odn|Mazierska|2012|s=103-106}}.

[[Plik:Beata Tyszkiewicz Polish actressBeata_Tyszkiewicz_Polish_actress.jpg|mały|[[Beata Tyszkiewicz]] jako [[Izabela Łęcka]]: kadr z filmu ''[[Lalka (film)|Lalka]]'' (1968, reż. [[Wojciech Jerzy Has]])]]

Wspomniani twórcy polskiej szkoły filmowej w latach 60. i 70. XX wieku zasłynęli z superprodukcji na podstawie klasycznych dzieł literatury polskiej. Wajda w 1965 roku [[Popioły (film)|przeniósł]] na ekrany kin ''[[Popioły (powieść)|Popioły]]'' Stefana Żeromskiego, eksponując elementy rzadziej poruszane przez krytyków powieści i narażając się przy tym na olbrzymią krytykę za prawdziwe i rzekome uchybienia historyczne, na co po latach odpowiadał: „atakowano mnie bardzo ostro i demagogicznie: jak można pokazywać tragedię [[Haiti (wyspa)|San Domingo]], Polaków gwałcących hiszpańskie kobiety, [[Trzeci maja 1808|rozstrzeliwujących powstańców w Madrycie]]? No, tylko problem w tym, że Żeromski to naprawdę opisał”{{rodn|Luter2018Luter|2018}}. Bezsens uwikłania Polaków w terror wojen napoleońskich podkreślało dodatkowo dopisane przez Wajdę zakończenie, w którym oślepiony Rafał Olbromski, wracając z [[Inwazja na Rosję (1812)|nieudanej ofensywy napoleońskiej na carską Rosję]], pada przykryty słomą, co ks. Andrzej Luter komentował następująco: „Oto Rafał – chochoł, symbol sparaliżowanego narodu”{{rodn|Luter2014Luter|2014}}. ''[[Ziemia obiecana (film 1974)|Ziemia obiecana]]'' (1974) według powieści [[Władysław Reymont|Władysława Reymonta]] również stanowiła przekorną adaptację tekstu o nacjonalistycznej wymowie, pisanego przez noblistę na zamówienie [[Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne|Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego]]. U Reymonta polski arystokrata próbujący zbić interes na przemyśle włókienniczym, Karol Borowiecki, zostaje cynicznie zdradzony przez swych wspólników: Żyda Moryca i Niemca Maksa; u Wajdy analogiczni wspólnicy wstawiają się za Karolem w najtrudniejszych sytuacjach, a polonocentryzm i antysemityzm powieści Reymonta ustępuje miejsca ponadnarodowej krytyce [[Kapitalizm|dzikiego kapitalizmu]]{{rodn|Jagielski2012-s38Jagielski|2012|s=38-40}}.

Jerzy Kawalerowicz, [[Faraon (film)|adaptując]] w 1966 roku powieść ''[[Faraon (powieść)|Faraon]]'' według [[Bolesław Prus|Bolesława Prusa]], pozostał wierny literze pierwowzoru, opartego na czytelnym kontraście między młodym starożytnym władcą egipskim Ramzesem a doświadczonymi kapłanami pod przywództwem Herhora{{rodn|Nieć|doi10.35757/KiS.2019.63.3.9-s189|s=189}}. Najbardziej brawurowe były jednak ekranizacje autorstwa Hasa. ''[[Lalka (film)|Lalka]]'' (1968), również według powieści Prusa, pominęła szereg wątków z monumentalnej prozy (brak w niej np. pamiętnika subiekta [[Ignacy Rzecki|Rzeckiego]]). Has skoncentrował się na głównym wątku nieszczęśliwej miłości [[Stanisław Wokulski|Wokulskiego]] do [[Izabela Łęcka|Izabeli Łęckiej]], interpretując postać kupca bardziej jako zagubionego [[Flaner|flâneura]] aniżeli dziarskiego pozytywisty; sceny spaceru Wokulskiego ulicami [[Warszawa|Warszawy]] zostały nakręcone z wykorzystaniem długich jazd kamery oraz [[Montaż wewnątrzkadrowy|montażu wewnątrzkadrowego]]{{rodn|Coates2013-s83Coates|2013|s=83-86}}. W podobnym stylu utrzymana była ekranizacja ''[[Sanatorium pod Klepsydrą (film)|Sanatorium pod Klepsydrą]]'' (1973) z tomu opowiadań ''[[Sklepy cynamonowe]]'' [[Bruno Schulz|Brunona Schulza]]. Choć [[Sanatorium pod Klepsydrą|proza Schulza]] była uznawana za niefilmową (wskutek jej wielowarstwowej, wielogłosowej narracji), Hasowi udało się scalić wydarzenia na ekranie, dobudowując warstwę znaczeniową utworu o wątek [[pogromPogrom|pogromu]]u żydowskiego oraz tragiczny finał w postaci zejścia głównego bohatera, Józefa, do podziemi{{rodn|Jakubowska2010-s152Jakubowska|2010|s=152-158}}.

Apogeum filmowe adaptacje polskich dzieł literackich osiągnęły właśnie w latach 60. i 70. XX wieku, nie tylko dzięki wystawnym ekranizacjom prozy Henryka Sienkiewicza (''[[Krzyżacy (film)|Krzyżacy]]'', 1960, reż. [[Aleksander Ford]]; ''[[Pan Wołodyjowski (film)|Pan Wołodyjowski]]'', 1969, reż. [[Jerzy Hoffman]], ''[[Potop (film 1974)|Potop]]'', 1974, reż. Jerzy Hoffman), ale również za sprawą prób przeniesienia na język filmu innych epopei narodowych. ''[[Chłopi (film 1973)|Chłopi]]'' (1973) [[Jan Rybkowski|Jana Rybkowskiego]] na podstawie najsłynniejszej powieści Reymonta pod względem środków filmowych zachowywały serialową konwencję przedstawieniową, na którą składały się „wierność konstrukcji fabularnej powieści, dominacja statycznych scen dialogowych, ujmowanych w bliskich planach, przy ograniczeniu tła”{{rodn|Tadeusz Lubelski2015-s392Lubelski|2015|s=392}}. Jerzy Antczak, adaptując w 1974 roku ''Noce i dnie'' [[Maria Dąbrowska|Marii Dąbrowskiej]], dla uspójnienia akcji filmu wykorzystał z kolei ramę narracyjną w postaci pożaru Kalińca podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Gdy główna bohaterka Barbara wyjeżdża bez dobytku ze spalonego miasta, następuje seria jej urywających się, nostalgicznych wspomnień w postaci [[Retrospekcja|retrospekcji]]{{rodn|Tadeusz Lubelski2015-s393Lubelski|2015|s=393}}. Do innych odczytań literatury narodowej należały w owym okresie ''[[Dzieje grzechu (film 1975)|Dzieje grzechu]]'' (1975) [[Walerian Borowczyk|Waleriana Borowczyka]] według skandalizującej powieści Żeromskiego, a także liczne uwspółcześnione ekranizacje opowiadań [[Jarosław Iwaszkiewicz|Jarosława Iwaszkiewicza]] (''[[Matka Joanna od Aniołów (film)|Matka Joanna od Aniołów]]'', 1961, reż. Jerzy Kawalerowicz; ''[[Brzezina (film)|Brzezina]]'', 1970, reż. Andrzej Wajda; ''[[Panny z Wilka (film)|Panny z Wilka]]'', 1978, reż. Andrzej Wajda){{rodn|Kuśmierczyk2014-s108Kuśmierczyk|2014|s=108-112}}{{odn|Miczka1987-s159Miczka|1987|s=159-175}}.

Lata 80. XX wieku zaowocowały innymi brawurowymi adaptacjami literatury polskiej. ''[[Austeria (film)|Austeria]]'' (1982) Jerzego Kawalerowicza według powieści [[Julian Stryjkowski|Juliana Stryjkowskiego]] jednoznacznie snuła podobieństwa między hekatombą chasydów podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]] a [[Zagłada Żydów na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej|Zagładą Żydów]] w [[II wojna światowa|kolejnym światowym konflikcie]]{{rodn|Kurz2009-s50Kurz|2009|s=50-51}}. [[Tadeusz Konwicki]], przenosząc na [[Dolina Issy (film)|ekrany kin]] powieść ''[[Dolina Issy (powieść)|Dolina Issy]]'' [[Czesław Miłosz|Czesława Miłosza]], zwielokrotnił narrację pierwotnego utworu. Oprócz perspektywy bezosobowego narratora zaakcentowany w filmie zostaje wątek Tomaszka (którego Konwicki jednoznacznie utożsamił z młodym Miłoszem), a całość przeplatają recytowane przez aktorów wiersze Miłosza na tle amerykańskiej metropolii, które są jednoznacznym gestem poparcia dla wygnańca uhonorowanego nagrodą Nobla{{rodn|Lubelski2007-s157Lubelski|2007|s=157-158}}. Na przełomie XX i XXI wieku dało się natomiast zauważyć zjawisko wzmożonych adaptacji lektur szkolnych. Powstały wówczas: ''[[Ogniem i mieczem (film 1999)|Ogniem i mieczem]]'' (1999) Hoffmana, ''[[Quo vadis (film 2001)|Quo vadis]]'' (2001) Kawalerowicza i ''[[W pustyni i w puszczy (film 2001)|W pustyni i w puszczy]]'' (2003) [[Gavin Hood|Gavina Hooda]], we wszystkich trzech przypadkach na podstawie prozy Sienkiewicza; ''[[Pan Tadeusz (film 1999)|Pan Tadeusz]]'' (1999) Wajdy według Adama Mickiewicza; wreszcie ''[[Przedwiośnie (film)|Przedwiośnie]]'' (2001) [[Filip Bajon|Filipa Bajona]] według Żeromskiego. Jak pisał Lubelski, filmy te były „na ogół poprawne ilustratorskie, nieuruchamiające pola skojarzeń odbiorcy z jego aktualną sytuacją życiową”, a ich reżyserzy „wpadali na ogół w pułapkę dostosowania estetyki adaptacji do gustów młodzieżowej widowni, przyzwyczajonej do tempa wideoklipu”{{rodn|Tadeusz Lubelski2015-s631Lubelski|2015|s=631}}. Paradoksalnie ''Pan Tadeusz'' przetrwał w świadomości odbiorców głównie za sprawą poloneza skomponowanego przez Wojciecha Kilara, który wyparł wykonywanego dotychczas na wielu studniówkach poloneza ''Pożegnanie ojczyzny'' [[Michał Kleofas Ogiński|Michała Kleofasa Ogińskiego]]<ref>{{Cytuj stronę odn|url = https://www.tygodnikprzeglad.pl/muzyka-trwalsza-od-filmu/ |tytuł = Muzyka trwalsza od filmu |nazwisko = Tumiłowicz |imię = Bronisław |opublikowany = Przegląd |język = pl-PL |data = 2014-01-07 |data dostępu = 2020-09-20}}</ref>.

[[Plik:Orson Welles as MacbethOrson_Welles_as_Macbeth.jpg|mały|[[Orson Welles]] i [[Jeanette Nolan]] w adaptacji szekspirowskiego ''Makbeta'': kadr z filmu ''[[Makbet (film 1948)|Makbet]]'' (1948, reż. Welles)]]

Teatr również był jedną ze sztuk podatnych na liczne ekranizacje. Jednym z najważniejszych twórców, którego sztuki są nieustannie przekładane na filmy, pozostaje [[William Shakespeare]]. Jako przykład twórczej adaptacji jego utworów może posłużyć ''[[Tron we krwi]]'' (1957) [[Akira Kurosawa|Akiry Kurosawy]]. Reżyser filmu przełożył treść szekspirowskiego ''[[Makbet|Makbeta]]a'' na realia rozdrobnionej, ogarniętej wojnami domowymi Japonii; do historii kina przeszła scena przeszycia królobójcy dziesiątkami strzał, która była wyrazistym odpowiednikiem zabójstwa popełnionego na [[Makbet (postać)|Makbecie]]{{rodn|Alicja Helman2016-s62Helman|2016|s=62-63}}. Wielokrotnie za inspirację dla reżyserów służył ''[[Hamlet]]'' (np. [[Hamlet (film 1948)|adaptacja]] [[Laurence Olivier|Laurence’a Oliviera]] z 1948 oraz [[Grigorij Kozincew|Grigorija Kozincewa]] z [[Hamlet (film 1964)|1964]]){{rodn|Alicja Helman2014-s64Helman|2014|s=64-67}}, ''[[Henryk V (sztuka)|Henryk V]]'' ([[Henryk V (film 1989)|adaptacja]] [[Kenneth Branagh|Kennetha Branagha]] z 1989), ''[[Ryszard III (sztuka)|Ryszard III]]'' ([[Ryszard III (film 1995)|ekranizacja]] [[Richard Loncraine|Richarda Loncraine’a]] z 1995, z głównym [[antybohaterAntybohater|antybohaterem]]em wystylizowanym na [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]]), ''[[Tytus Andronikus]]'' (eklektyczna [[Tytus Andronikus (film)|adaptacja]] [[Julie Taymor]] z 1999) tudzież ''[[Romeo i Julia]]''{{rodn|Olga Katafiasz2012-s15Katafiasz|2012|s=15-19}}. Przykład tej ostatniej sztuki pokazuje, że może ona być zaadaptowana bez drastycznych zmian (np. [[Romeo i Julia (film 1968)|wersja]] [[Franco Zeffirelli|Franca Zeffirellego]] z 1968) lub wprost przeciwnie – może zostać odczytana w kluczu [[Postmodernizm (sztuka)|postmodernistycznym]], czego dowodzi porównywana do teledysków [[MTV]] interpretacja autorstwa [[Baz Luhrmann|Baza Luhrmanna]] ([[Romeo i Julia (film 1996)|1996]]){{rodn|Konrad J Zarębski2009-s16Zarębski|2009|s=16}}.

We współczesnych filmowych reinterpretacjach [[dramatDramat|dramatów]]ów scenicznych częstym źródłem inspiracji są różnorodnie interpretowane sztuki antyczne ze starożytnej Grecji. Jean-Marie Straub i Danièle Huillet w 1991 nakręcili ''Antygonę'' na podstawie [[Antygona (dramat)|tragedii]] [[Sofokles|Sofoklesa]]a, gdzie materiał wyjściowy został potraktowany dosłownie, a beznamiętna, deklaratywna gra aktorów wywołuje [[Bertolt Brecht|Brechtowski]] efekt obcości{{rodn|Barbara Ulrich2014Ulrich|2014}}. Inna twórcza adaptacja [[Król Edyp|dzieła]] Sofoklesa, ''[[Król Edyp (film)|Król Edyp]]'' (1967) Pasoliniego, wykorzystuje rekwizyty z różnych kultur z całego świata, co podkreśla uniwersalność mitu sportretowanego w tragedii{{rodn|Król EdypMachwitz|2014}}. Adaptacjom podlegają również [[Komedia|komedie]] sceniczne. Do ich przykładów można zaliczyć [[molierMolier|molierowskiego]]owskiego ''[[Skąpiec|Skąpca]]'' w [[Skąpiec (film)|interpretacji]] [[Jean Girault|Jeana Giraulta]] i [[Louis de Funès|Louisa de Funèsa]] (1980), gdzie ten ostatni – znany z ról porywczych awanturników – wcielił się w odpowiadającą jego temperamentowi aktorskiemu postać Harpagona<ref>{{rcytuj |tytuł = Le saveiter et le financier: « L’Avare », «Le roi et l’oiseau» |czasopismo = Esprit |data = 1980 |wolumin = 41 |wydanie = 5 |s = 121–122 |issn = 0014-s121-1220759}}</ref>.

[[Plik:Bob Bingham 1973Bob_Bingham_1973.png|mały|Bob Bingham jako [[Józef Kajfasz|Kajfasz]]: kadr promocyjny z filmu ''J[[Jesus Christ Superstar (film 1973)|esus Christ Superstar]]'' (1973, reż. [[Norman Jewison]])]]

Innym materiałem zdatnym do adaptacji na potrzeby sztuki filmowej są [[Utwór muzyczny|utwory muzyczne]], a także choreograficzne [[spektaklSpektakl|spektakle]]e na nich oparte ([[Opera|opery]], [[baletBalet|balety]]y oraz [[musicalMusical|musicale]]e). Utwory muzyczne mogą służyć jako element pomagający w interpretacji fragmentu lub całości filmu; ''Galop Walkirii'' [[Richard Wagner|Richarda Wagnera]], odczytywany powszechnie w kategoriach ideologii nazistowskiej, został wykorzystany w sekwencji lotu amerykańskich śmigłowców podczas ostrzeliwania wietnamskiej wioski w filmie wojennym ''[[Czas apokalipsy|Czas Apokalipsy]]'' (1979) [[Francis Ford Coppola|Francisa Forda Coppoli]] (''notabene'' adaptacji ''[[Jądro ciemności|Jądra ciemności]]'' [[Joseph Conrad|Josepha Conrada]]){{rodn|doi10.14746/pt.2005.5.12-s196Dabert|2007|s=196}}. Bywa jednak, że wokół całego utworu muzycznego budowana jest [[fabuła]] filmu. Holenderski animator Michael Dudok de Wit w filmie animowanym ''Mnich i ryba'' (1994) zrytmizował [[Akcja (film)|akcję]] tak, aby pościg tytułowego zakonnika za rybą odbywał się w takt muzyki [[Arcangelo Corelli|Arcangela Corellego]]{{rodn|Bogusław Żmudziński2017-s22Żmudziński|2017|s=22}}. Ekranizacji podlegają także całe albumy, między innymi przełożony w 1964 przez [[Richard Lester|Richarda Lestera]] ''[[A Hard Day’s Night]]'' grupy [[The Beatles]] albo przeniesiony na ekran przez [[Alan Parker|Alana Parkera]] ''[[The Wall]]'' (1979) zespołu [[Pink Floyd]]{{rodn|John Mundy2005-s108Mundy|2005|s=108-109}}.

Również opery bywają przenoszone na ekrany kin, czego przykładami są ''Don Giovanni'' (1979) [[Joseph Losey|Josepha Loseya]] na podstawie [[Don Giovanni (KV 527)|utworu]] [[Wolfgang Amadeus Mozart|Wolfganga Amadeusa Mozarta]] oraz reinterpretacje ''[[Carmen (opera)|Carmen]]'' [[Georges Bizet|Georges’a Bizeta]] (amerykańska ''[[Czarna Carmen]]'', 1954, [[Otto Preminger|Ottona Premingera]]; południowoamerykańska ''Czarna Carmen'', 2005, [[Mark Dornford-May|Marka Dornforda-Raya]]){{rodn|Judith Martin1979Martin|Alicja Helman2008-s601979}}{{odn|Helman|2008|s=60-63}}. Jednak powodzeniem cieszą się przede wszystkim adaptacje [[Broadway (teatr)|broadwayowskich]] musicali. Wśród szczególnie wykorzystywanych materiałów źródłowych znajdują się spektakle muzyczne [[Andrew Lloyd Webber|Andrew Lloyda Webbera]], choć ich ekranizacje różnią się jakościowo. ''[[Jesus Christ Superstar (film 1973)|Jesus Christ Superstar]]'' (1973) [[Norman Jewison|Normana Jewisona]], kontrowersyjna wizja ostatnich dni z życia [[Jezus Chrystus|Jezusa Chrystusa]], została osadzona na izraelskiej pustyni, aktorzy zaś – wystylizowani na [[Ruch hippisowski|hippisów]]. O ile film Jewisona okazał się kasowym przebojem w dobie wygasającej kontrkultury{{rodn|:4Portman|2020}}, mniejszym powodzeniem cieszyły się inne filmy na motywach musicali Webbera: ''[[Evita (film)|Evita]]'' (1996) Parkera, ''[[Upiór w operze (film 2004)|Upiór w operze]]'' (2004) [[Joel Schumacher|Joela Schumachera]] czy też skrajnie negatywnie przyjęte ''Koty'' (2019) [[Tom Hooper|Toma Hoopera]]<ref>{{rcytuj stronę |url = https://www.rottentomatoes.com/m/cats_2019 |tytuł = Cats (2019) |opublikowany = [[Rotten Tomatoes]] |język = en |data dostępu = 2020-07-18}}</ref>, gdzie umowne kostiumy sceniczne aktorów zostały zastąpione generowanymi komputerowo{{rodn|:4Portman|2020}}.

Niekiedy źródłem inspiracji dla reżyserów filmowych są również same [[Sztuka|sztuki piękne]]. W 1990 Kurosawa nakręcił film ''[[Sny (film 1990)|Sny]]'', który jest nominalnie zapisem wyśnionych przezeń marzeń, lecz zawiera istotny fragment, w którym główny bohater spotyka się z [[Vincent van Gogh|Vincentem van Goghiem]]. Spotkanie to poprzedza podróż bohatera przez krajobrazy inspirowane malarstwem neoimpresjonistycznym van Gogha, a materiałem ilustracyjnym do owej sekwencji jest [[Preludia op. 28 (Chopin)|Preludium op. 28 Des-dur]] [[Fryderyk Chopin|Fryderyka Chopina]]{{rodn|Iwona Gródź2013-s123Gródź|2013|s=123-124}}. Innym cenionym filmem inspirowanym bezpośrednio malarstwem jest ''[[Młyn i krzyż]]'' (2011) [[Lech Majewski (reżyser)|Lecha Majewskiego]]. Inscenizacja obrazu ''[[Droga krzyżowa (obraz Pietera Bruegla starszego)|Droga krzyżowa]]'' [[Pieter Brueghel (młodszy)|Pietera Breughla]] opiera się na wzajemnym dialogu malarza z jego mecenasem oraz dokładnym wyjaśnieniu kontekstu stworzenia dzieła (terror hiszpańskiej armii wobec mieszkańców [[Niderlandy (region historyczny)|Niderlandów]]), jak również na ożywieniu namalowanych postaci biorących udział w wydarzeniach na obrazie{{rodn|Lech Majewski Magdalena Lebecka2011-s20|Lebecka|2011|s=20-24}}. Całościowo na obrazach van Gogha wzorowany jest [[Film pełnometrażowy|pełnometrażowy]] film animowany ''[[Twój Vincent]]'' (2017) [[Dorota Kobiela|Doroty Kobieli]] i [[Hugh Welchman|Hugh Welchmana]]a, którego drugoplanowe postacie zostały zapożyczone z portretów wykonanych przez holenderskiego malarza{{rodn|Michał Piepiórka2017-s66Piepiórka|2017|s=66}}.

Za osobny fenomen mogą uchodzić adaptacje [[Gra komputerowa|gier komputerowych]], medium zyskującego na popularności od lat 70. XX wieku. Już w 1982 przełożenia na [[Pac-man (serial animowany)|serial telewizyjny]] doczekała się prosta gra zręcznościowa ''[[Pac-Man]]''; na przełomie XX i XXI wieku na ekrany kin wchodziły kolejne adaptacje popularnych gier, na przykład ''[[Super Mario Bros. (film)|Super Mario Bros.]]'' (1993), ''[[Mortal Kombat (film)|Mortal Kombat]]'' (1995), ''[[Lara Croft: Tomb Raider|Tomb Raider]]'' (2001), ''[[Final Fantasy: Wojna dusz]]'' (2001), ''[[Silent Hill (film)|Silent Hill]]'' (2006) i tym podobne. Adaptacje gier komputerowych nie mają jednak na ogół ambicji artystycznych, a ich celem jest przede wszystkim kapitalizowanie sukcesu komercyjnego pierwowzorów. Nie cenią ich również krytycy; w rankingu sporządzonym przez agregator [[Rotten Tomatoes]], biorącym pod uwagę 43 filmy na podstawie gier (stan z lipca 2020), jedynie trzy ekranizacje gier (''[[Angry Birds 2 (film)|Angry Birds 2]]'', 2019; ''[[Pokémon: Detektyw Pikachu]]'', 2019; ''Sonic the Hedgehog'', 2020) zebrały więcej niż 60% pozytywnych opinii amerykańskich krytyków<ref>{{rcytuj |url = https://editorial.rottentomatoes.com/guide/video-game-movies-ranked-worst-to-best/ |tytuł = 43 Video Game Movies Ranked Worst to Best |opublikowany = [[Rotten Tomatoes]] |język = en |data dostępu = 2020-07-18}}</ref>. Adaptacje gier cieszą się wszelako powodzeniem wśród widzów, zarówno w kinach, jak i na platformach dystrybucji cyfrowej{{rodn|Jesse Hassenger2020Hassenger|2020}}.

{{Przypisy|}}

<ref* name=":2">{{cytuj pismo |autor = [[MarekEwa Hendrykowski]]Bal |tytuł = AdaptacjaNażywość jakow przekładkinie? intersemiotycznyO |czasopismoproblematyczności =odbioru „Salò, czyli Przestrzenie120 Teoriidni Sodomy” Piera Paola Pasoliniego |dataczasopismo = 2015[[Kwartalnik Filmowy]] |issndata = 1644-67632014 |wolumin = 2087–88 |stronys = 18247 |doiissn = 10.14746/2013.20.120452-9502 |data dostępuodn = 2020-07-17tak}}</ref>

<ref* name=":3">{{cytuj pismo |autorurl = Seweryna Wysłouchhttps://blog.oup.com/2016/05/tolstoy-art-film/ |tytuł = AdaptacjaTolstoy filmowain –art przekłademand czyon montażem?film |czasopismoautor = PrzestrzenieRosamund TeoriiBartlett |data = 2014 |issn = 16442016-676305-07 |woluminopublikowany = 22OUPblog |stronyjęzyk = 226 |doi = 10.14746/pt.2014.22.13en |data dostępu = 2020-07-1718 |odn =tak}}</ref>

<ref* name=":4">{{cytuj pismo |autor = JamieAnne PortmanBillson |tytuł = Stage-to-screenWhich failures;is Therethe arebest someversion thingsof onlyThe ‘live’Three can accomplishMusketeers? |url = https://search-proquest-com.wikipedialibrarywww.idmtelegraph.oclcco.orguk/docviewculture/2351339932film/C813145FC779404BPQ10599900/29?accountid=196403Which-is-the-best-version-of-The-Three-Musketeers.html |czasopismo = National[[The PostDaily Telegraph]] |data = 20202014-02-0502 |stronyjęzyk = FP12en |językissn = en0307-1235 |issndata dostępu = 14862020-800807-18 |odn = tak}}</ref>

<ref* name=":5">{{cytuj |autor = AgnieszkaJustyna OgonowskaBucknall-Hołyńska |tytuł = AdaptacjaMarek filmowaHłasko jakona przykładekranie: zjawiskascenariusze, intermedialnościadaptacje, filmowe portrety pisarza |czasopismodata = Annales2015 Universitatis|wydawca = Wydawnictwo PaedagogicaeNaukowe CracoviensisUAM |datamiejsce = 2011Poznań |woluminisbn = 135978-83-232-2829-5 |s odn = 118tak}}</ref>

<ref* name="Adam Poulisse2013">{{cytuj pismo |autor = AdamDavid PoulisseCrow |tytuł = Comics, film adaptations bigThe businessBleeding forHeart creators,of retailersDracula |url = https://search-proquest-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/docview/13499891892314130510/4BC2879BBF214D6BPQ263035BA52AC41DAPQ/1815?accountid=196403 |czasopismo = TheDen Berkshireof EagleGeek |data = 2013-052019-11 |issn = 0895-879313 |data dostępu = 2020-07-18 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Agnieszka Ogonowska2011-s121-122">{{cytuj |autor = AgnieszkaDobrochna OgonowskaDabert |tytuł = AdaptacjaSposoby filmowaistnienia jakomuzyki przykładklasycznej zjawiskaw intermedialnościfilmie fabularnym |czasopismo = AnnalesPrzestrzenie UniversitatisTeorii Paedagogicae|data Cracoviensis= 2007 |dataissn = 20112450-5765 |wolumin = 1355 |s = 121–122187-204 |doi = 10.14746/pt.2005.5.12 |data dostępu = 2020-07-18 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Alicja Helman2008-s60-63">{{cytuj pismo |autor = AlicjaRick HelmanDeCroix |tytuł = CarmenThe Many Adventures of Winnie the Pooh |czasopismo = [[KinoJournal (miesięcznik)|Kino]]of Popular Film & Television |data = 20081996 |wolumin = 4224 |wydanie = 12 |stronys = 60–63102 |issn = 00230195-16736051 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Alicja Helman2014-s64-67">{{cytuj pismo |autor = AlicjaAnna HelmanDepta |tytuł = Hamlet,Adaptacje częśćfilmowe pierwszapolskich powieści kryminalnych na przykładzie twórczości Zygmunta Miłoszewskiego |czasopismo = [[KinoBiblioteka (miesięcznik)|Kino]]Postscriptum Polonistycznego |data = 20142018 |wolumin = 497 |wydanies = 935-50 |stronyissn = 64–671898-1593 |issnodn = 0023-1673tak}}</ref>

<ref* name="Alicja Helman2016-s62-63">{{cytuj pismo |autor = AlicjaKrystyna HelmanDuniec |tytuł = MakbetKino ijako jegodekonstrukcja żona,pamięci. częśćO drugaaktorstwie dwudziestolecia międzywojennego. |czasopismourl = [[Kinohttps://www.ceeol.com/search/article-detail?id=29548 (miesięcznik)|Kino]] |dataczasopismo = 2016Kwartalnik Filmowy |wolumindata = 512007 |wydanie = 557–58 |stronys = 62–636-13 |issn = 00230452-16739502}}</ref>

<ref* name="Andrew Pulver2005-s19">{{cytuj pismo |autor = AndrewRebecca PulverFord |tytuł = SaturdayHow Review:Hollywood Arts:Is AdaptationGetting ofBack in the weekAgatha No. 53 TheChristie Jungle Book (1967)Business |czasopismo = [[The GuardianHollywood Reporter]] |data = 2005-04-092016 |stronywolumin = 19422 |s = 76–77 |issn = 02610018-30773660 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Anna Depta2018-s4047">{{cytuj pismo |autor = AnnaAdam DeptaGarbicz, Jacek Klinowski |tytuł = AdaptacjeKino, filmowewehikuł polskichmagiczny. powieściPrzewodnik kryminalnychosiągnięć nafilmu przykładziefabularnego twórczości|wydawca = ZygmuntaWydawnictwo MiłoszewskiegoLiterackie |czasopismomiejsce = Biblioteka Postscriptum PolonistycznegoKraków |data = 20181987 |woluminisbn = 783-08-013-77-5 |stronywolumin = 40, 472 |issnodn = 1898-1593tak}}</ref>

<ref* name="Anne Billson2014">{{cytuj pismo |autor = AnneMarta BillsonGórna |tytuł = Which20 isnajlepszych thefilmów bestna versionpodstawie ofksiążek TheStephena Three Musketeers?Kinga |url = https://www.telegraph.cowyborcza.ukpl/culture/film/10599900/Which7,101707,22171124,20-isnajlepszych-thefilmow-bestna-versionpodstawie-ofksiazek-Thestephena-Three-Musketeerskinga.html?disableRedirects=true |czasopismo = [[TheGazeta Daily TelegraphWyborcza]] |data = 20142017-0207-02 |język = en31 |issn = 03070860-1235908X |data dostępu = 2020-07-18 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Ashley Polasek2013-s50-52">{{cytuj pismo |autor = AshleyIwona PolasekGródź |tytuł = TheFilmowe Post-Millennialsny Sherlockartysty... Holmes:Kilka Adaptinguwag theo GreatSnach DetectiveAkiry in the 21st CenturyKurosawy |czasopismo = The Baker Street JournalDyskurs |data = 2013 |wolumin = 6316 |wydanies = 2112-128 |issn = 1733-1528 |stronyodn = 50–52tak}}</ref>

<ref* name="Barbara Ulrich2014">{{cytuj pismo |autor = BarbaraJacek UlrichGybusz |tytuł = Au sujet d’Antigone |url = http://journals.openedition.org/leportique/2747Lejtes |czasopismo = Le PortiqueKino |data = 2014-051983 |woluminwydanie = 3324 |języks = fr5 |issn = 1283-8594 |data dostępuodn = 2020-07-18tak}}</ref>

<ref* name="Carol Hall1990-s236-244">{{cytuj pismo |autor = CarolAlicja HallHelman |tytuł = AMakbet Differenti Drummer:jego Theżona, Tinczęść Drum Film and Noveldruga |czasopismo = Literature/Film[[Kino Quarterly(miesięcznik)|Kino]] |data = 19902016 |wolumin = 1851 |wydanienumer = 45 |stronys = 236–24462–63 |issn = 25730023-75971673 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Coates2013-s83-86">{{cytuj pismo |nazwiskoautor = CoatesMałgorzata |imię = PaulJakubowska |tytuł = ‘ChooseCzasowe thewarstwy Impossible’:narracji. Wojciech„Sanatorium Haspod reframesKlepsydrą” Prus’sWojciecha LalkaJerzego Hasa |url = httphttps://dxwww.doiceeol.orgcom/10.1386search/seec.4.1.79_1article-detail?id=147710 |czasopismo = StudiesKwartalnik inFilmowy Eastern|data European= Cinema2010 |datawydanie = 2013-0171–72 |wolumins = 4146-160 |wydanieissn = 10452-9502 |stronyodn = 83–86tak}}</ref>

<ref* name="David Crow2019">{{cytuj pismo |autor = DavidMarek CrowHendrykowski |tytuł = TheAdaptacja Bleedingjako Heartprzekład of Draculaintersemiotyczny |urlczasopismo = https://search-proquest-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/docview/2314130510/263035BA52AC41DAPQ/15?accountid=196403Przestrzenie Teorii |czasopismowolumin = Den20 of|s Geek= 175-184 |data = 20192015 |issn = 1644-11-136763 |doi = 10.14746/2013.20.12 |data dostępu = 2020-07-1817 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="doi10.14746/2013.20.12-s180">{{cytuj pismo |autor = [[MarekSebastian Hendrykowski]]Jagielski |tytuł = AdaptacjaBlask męskiego związku. „Ziemia obiecana” Andrzeja Wajdy jako przekładfilm intersemiotycznykumpelski |czasopismourl = Przestrzenie Teoriihttps://www.ceeol.com/search/article-detail?id=27259 |dataczasopismo = 2015Kwartalnik Filmowy |issndata = 1644-67632012 |woluminwydanie = 2077–78 |stronys = 18025-54 |doiissn = 10.14746/2013.20.120452-9502 |data dostępu = 2020-0709-1712 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="doi10.14746/pt.2005.5.12-s196">{{cytuj pismo |autor = DobrochnaOlga DabertKatafiasz |tytuł = SposobyI istnieniapo muzyki klasycznej w filmie fabularnymburzy.. |czasopismo = Przestrzenie[[Didaskalia Teorii(czasopismo)|Didaskalia]] |data = 20072012 |issnnumer = 2450-5765108 |wolumins = 515–19 |stronyissn = 1961233-0477 |doiodn = 10.14746/pt.2005.5.12 |data dostępu = 2020-07-18tak}}</ref>

<ref* name="Garbicz1987-s322">{{cytuj książkę |nazwiskoautor = Garbicz[[Tadeusz |imię = AdamLubelski]] |tytuł = Kino,Historia wehikułkina magiczny.polskiego Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego1895–2014 |wydawcadata = Wydawnictwo Literackie2015 |miejsce = Kraków |datawydawca = 1987[[Towarzystwo |isbnAutorów =i 83-08-013-77-5Wydawców |nazwisko2Prac = KlinowskiNaukowych „Universitas”|imię2 = JacekUniversitas]] |tomisbn = 2 |tytuł tomu = Podróż druga 1950–1959 |strony = 322978-83-242-2707-5 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Jagielski2012-s38-40">{{cytuj pismo |nazwiskoautor = Jagielski |imię =Andrzej SebastianLuter |tytuł = BlaskIskra męskiegonie związku. „Ziemia obiecana” Andrzeja Wajdy jakopowstaje filmz kumpelskipopiołów |url = httpshttp://wwwwiez.ceeolcom.compl/search2018/article09/15/iskra-detail?id=27259nie-powstaje-z-popiolow/ |czasopismo = Kwartalnik FilmowyWięź |data = 2012 |wydanie = 77–78 |strony = 38–402018-09-15 |issnjęzyk = 0452pl-9502PL |data dostępu = 2020-09-12 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="John Zubizarreta1994-s62-69">{{cytuj pismo |autor = JohnJudith ZubizarretaMartin |tytuł = The‘Don DisparityGiovanni’: ofIt PointWorks of|url View= in One Flew Over the Cuckoo’s Nesthttps://www.washingtonpost.com/archive/lifestyle/1979/11/09/don-giovanni-it-works/ |czasopismo = Literature/Film[[The Washington QuarterlyPost]] |data = 19941979-11-09 |woluminjęzyk = 22en |wydanieissn = 10190-8286 |stronydata dostępu = 62–692020-07-18 |issnodn = 2573-7597tak}}</ref>

<ref* name="Judith Martin1979">{{cytuj pismo |autor = JudithEwa MartinMazierska |tytuł = ‘Don(Bez)sens Giovanni’:życia Itwe Workswczesnych filmach Wojciecha Jerzego Hasa |url = https://www.washingtonpostceeol.com/archivesearch/lifestyle/1979/11/09/donarticle-giovanni-it-works/detail?id=27270 |czasopismo = [[The WashingtonKwartalnik Post]]Filmowy |data = 1979-11-092012 |językwydanie = en77–78 |s = 95-110 |issn = 01900452-82869502 |data dostępuodn = 2020-07-18tak}}</ref>

<ref* name="Konrad J Zarębski2009-s16">{{cytuj pismo |autor = [[KonradTadeusz J. Zarębski]]Miczka |tytuł = BazInspiracje Luhrmannplastyczne idziew dotwórczości kinafilmowej |czasopismoi =telewizyjnej [[KinoAndrzeja (miesięcznik)|Kino]]Wajdy |data = 20091987 |woluminwydawca = 43Uniwersytet Śląski |wydaniemiejsce = 1Katowice |stronyisbn = 1683-226-0185-9 |issn odn = 0023-1673tak}}</ref>

<ref* name="Kornacki2011-s184-185">{{cytuj książkę |nazwiskoautor = KornackiJohn |imię = KrzysztofMundy |tytuł = PopiółŚpiewający iKopciuszek, diamentalbo Andrzejabrytyjski Wajdyfilm muzyczny |wydawcaczasopismo = Słowo/obraz[[Kwartalnik terytoria |miejsce = GdańskFilmowy]] |data = 20112005 |isbnwolumin = 83-7453-858-952 |stronys = 184–185108–109 |odnissn = tak0452-9502}}</ref>

<ref* name="Lech Majewski Magdalena Lebecka2011-s20-24">{{cytuj pismo |autor = LechMichał Majewski, Magdalena LebeckaPiepiórka |tytuł = ChcęTwój być uczniem mistrzówVincent |czasopismo = [[WięźKino (czasopismomiesięcznik)|WięźKino]] |data = 20112017 |wolumin = 5452 |wydanienumer = 631–63210 |stronys = 20–2466 |issn = 05110023-94051673 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Lubelski2007-s157-158">{{cytuj pismo |nazwiskoautor = LubelskiAshley |imię = TadeuszPolasek |tytuł = KrewniacyThe zPost-Millennial Litwy.Sherlock NarodzinyHolmes: adaptacjiAdapting zthe duchaGreat wspólnotyDetective |urlin =the https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=15865821st Century |czasopismo = KwartalnikThe FilmowyBaker Street Journal |data = 20072013 |wydaniewolumin = 5963 |stronynumer = 157–1582 |issns = 0452-950250–52 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Luter2018">{{cytuj pismo |nazwiskoautor = LuterAdam Poulisse |imiętytuł = AndrzejComics, |tytułfilm =adaptations Iskrabig niebusiness powstajefor zcreators, popiołówretailers |url = httphttps://wiez.search-proquest-com.plwikipedialibrary.idm.oclc.org/2018docview/091349989189/15/iskra-nie-powstaje-z-popiolow4BC2879BBF214D6BPQ/18?accountid=196403 |czasopismo = WięźThe Berkshire Eagle |data = 20182013-0905-1511 |językissn = pl0895-PL8793 |data dostępu = 2020-0907-1218 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Mazierska2012-s103-106">{{cytuj pismo |nazwiskoautor = MazierskaBrian |imię = EwaTruitt |tytuł = (Bez)sensFrankenstein’s życiamovie wehistory: wczesnychThe filmachgood, Wojciechabad Jerzegoand Hasaugly |url = https://www.ceeolusatoday.com/searchstory/articlelife/movies/2014/01/22/frankenstein-detail?id=27270movie-history/4458425/ |czasopismo = Kwartalnik[[USA FilmowyToday]] |datajęzyk = 2012en |wydanieissn = 77–780734-7456 |stronydata dostępu = 103–1062020-07-18 |issndata = 04522014-950201-22 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Mechaniczna pomarańcza">{{cytuj stronęCytuj |url = https://www.adit.arttygodnikprzeglad.pl/sztuki/mechanicznamuzyka-pomarancza trwalsza-od-filmu/|tytuł =Muzyka Mechanicznatrwalsza pomarańczaod filmu|autor = Leszek WysockiBronisław Tumiłowicz|opublikowany = Agencja Dramatu i Teatru „ADiT” Przegląd|język=pl-PL|data=2014-01-07|data dostępu = 2020-0709-1820|odn = tak}}</ref>

<ref* name="Olga Katafiasz2012-s15-19">{{cytuj pismo |autor = Olga[[Konrad KatafiaszJ. Zarębski]] |tytuł = IBaz poLuhrmann burzy..idzie do kina |czasopismo = [[DidaskaliaKino (czasopismomiesięcznik)|DidaskaliaKino]] |data = 20122009 |wolumin = 10843 |stronynumer = 15–191 |s = 16 |issn = 12330023-04771673 |odn = tak}}</ref>

<ref* name="Rebecca Ford2016-s76-77">{{cytuj pismo |autor = RebeccaBogusław FordŻmudziński |tytuł = HowW Hollywoodharmonii Isze Getting Back in the Agatha Christie Businessświatem |czasopismo = [[TheKino Hollywood Reporter(miesięcznik)|Kino]] |data = 20162017 |wolumin = 42252 |stronynumer = 76–776 |s = 22 |issn = 00180023-36601673 |odn = tak}}</ref>