Wikipedia

Adaptacja filmowa: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
przeniesienie części przypisów do bibliografii
Znacznik: Edytor kodu źródłowego 2017
m drobne techniczne, WP:SK
Linia 1:
{{Propozycja wyróżnienia|DA}}
[[Plik:Marina_BertiMarina Berti-Leo_Genn_in_Quo_Vadis_trailerLeo Genn in Quo Vadis trailer.jpg|mały|Film ''[[Quo Vadis (film 1951)|Quo Vadis]]'' (1951) na podstawie [[Quo vadis|powieści]] [[Henryk Sienkiewicz|Henryka Sienkiewicza]]]]
'''Adaptacja filmowa, ekranizacja''' ([[Łacina|łac.]] ''adaptatio'' – przystosowanie) – przeznaczona do sfilmowania obróbka pierwotnego materiału [[Utwór literacki|literackiego]], [[Dramat|teatralnego]], [[Muzyka|muzycznego]], tudzież innego [[Dzieło sztuki|artystycznego]]. Celem ekranizacji jest dostosowanie adaptowanego utworu do wymogów nowego medium, odmiennego materiału tudzież potrzeb i wymagań nowej publiczności{{odn|Hendrykowski|s=12-13}}.
 
Linia 17:
 
== Rodzaje adaptacji filmowych ==
 
=== Adaptacje literatury ===
[[Plik:Tadeusz_i_Zosia_Tadeusz i Zosia -_kadr_z_filmu_Pan_Tadeusz_ kadr z filmu Pan Tadeusz (1928).jpg|mały|Poetyka „żywych obrazów”: [[kadr]] z filmu ''[[Pan Tadeusz (film 1928)|Pan Tadeusz]]'' (1928, reż. [[Ryszard Ordyński]])]]
Już od początku istnienia kina nawiązywano do kanonu dzieł literackich. Ze względu na ówcześnie niewielką długość taśm filmowych takie próby w pierwszej dekadzie XX wieku były ograniczone, toteż znaczącej redukcji poddawano pierwotny materiał literacki. Jak pisze Tadeusz Lubelski, pionierem w tej kwestii był [[Georges Méliès]], który „wprowadzał do swoich filmów podstawowy kanon literatury: od ''[[Odyseja|Odysei]]'' [[Homer|Homera]]a i ''[[Księga tysiąca i jednej nocy|Księgi tysiąca i jednej nocy]]'', przez [...] ''[[Podróże Guliwera]]'' [[Jonathan Swift|Swifta]] i ''[[Przypadki Robinsona Kruzoe|Przypadki Robinsona Cruzoe]]'' [[Daniel Defoe|Defoe]], aż po [[Baśń|baśnie]] [[Charles Perrault|Charles’a Perraulta]] i współczesne sobie powieści [[Jules Verne|Jules’a Verne’a]]”, jakkolwiek nawiązania te służyły jedynie promocji kina jako fabryki atrakcji{{odn|Lubelski|2012|s=131-132}}. Próbą uszlachetnienia ekranizacji literatury było zjawisko filmów artystycznych, za pomocą którego „próbowano podnieść [...] status [filmu] jako rozrywki adresowanej nie tylko do masowej publiczności, ale także odbiorców o wyższym poziomie kompetencji kulturowej”{{odn|Ogonowska|2011|s=118}}. Jednak filmy artystyczne sprowadzały się do teatralnych interpretacji uznanych dzieł literackich{{odn|Ogonowska|2011|s=118}}.
 
Udoskonalenia techniczne w późniejszych dekadach pozwoliły na zwiększenie długości projekcji filmowych, co z kolei wpłynęło na większą dokładność adaptacji. Znakiem owych przemian stał się ponaddwugodzinny epos ''[[Narodziny narodu]]'' (1915) [[D.W. Griffith|Davida Warka Griffitha]] na podstawie powieści ''The Clansman'' [[Thomas Dixon|Thomasa Dixona]], w którym typowa dla literatury opisowa psychologizacja działań postaci została w dużej mierze zastąpiona [[Montaż filmowy|montażem]] połączonym ze zmianami planów (np. [[Zbliżenie|zbliżeniami]] na aktorów){{odn|Oleszczyk|2012|s=280-287}}. Mimo to, ze względu na brak udźwiękowienia, filmy z lat 10. i 20. XX wieku niekiedy posiłkowały się wprost cytatami z adaptowanych dzieł literackich. Przykładowo, ''[[Pan Tadeusz (film 1928)|Pan Tadeusz]]'' (1928) [[Ryszard Ordyński|Ryszarda Ordyńskiego]] na podstawie [[Pan Tadeusz|poematu]] [[Adam Mickiewicz|Adama Mickiewicza]] został zmontowany w konwencji „żywych obrazów”, tzn. aktorskiej inscenizacji fragmentów utworu splecionej z planszami zawierającymi cytaty{{odn|Lubelski|2015|s=64-69}}.
[[Plik:Greed,_1924 1924,_19_epilogo 19 epilogo.jpg|mały|Mroczny epilog losów McTeague’a na Dolinie Śmierci: kadr z filmu ''[[Chciwość (film 1924)|Chciwość]]'' (1924, reż. [[Erich von Stroheim]])]]
Nawet jednak w momencie, gdy adaptacje dzieł literackich stawały się coraz dojrzalsze technicznie, problem stanowiła cenzura – ekonomiczna, obyczajowa, niekiedy również polityczna. Film – jako sztuka zbiorowa finansowana przez różnorodne źródła, w porównaniu z indywidualnym dziełem literackim – bywa bardziej niż literatura podatny na ingerencję ze strony producentów, lobby różnych środowisk tudzież państwa. Przykładowo, ''[[Chciwość (film 1924)|Chciwość]]'' (1924) [[Erich von Stroheim|Ericha von Stroheima]], adaptacja ponurej, naturalistycznej powieści ''[[McTeague]]'' [[Frank Norris|Franka Norrisa]], w swej pierwotnej, blisko ośmiogodzinnej wersji była wierna pierwowzorowi. Jednak wytwórnia [[Metro-Goldwyn-Mayer]] skróciła ze względów ekonomicznych pierwotny materiał do dwóch godzin, co przyczyniło się do skrajnie negatywnych recenzji okaleczonego filmu w prasie{{odn|Kehr|1992|s=5}}. Cenzura obyczajowa podobnie tłamsiła pierwotne przesłanie pierwowzorów literackich, co prowadziło między innymi do zmiany zakończeń na bardziej optymistyczne. Taki los spotkał np. ''[[Grona gniewu (film)|Grona gniewu]]'' (1940) [[John Ford|Johna Forda]], gdzie złagodzono druzgocące zakończenie [[Grona gniewu|powieści]] [[John Steinbeck|Johna Steinbecka]]. Jak pisał [[Łukasz A. Plesnar|Łukasz Plesnar]]: „U Steinbecka Rosasharn Joad, chora i bez dachu nad głową, wydaje na świat martwy płód, a swoim mlekiem karmi umierającego z głodu mężczyznę. U Forda Joadowie dostają się do obozu prowadzonego przez Departament Rolnictwa, gdzie znajdują przyzwoite warunki egzystencji”{{odn|Plesnar|2011|s=126}}. Podobna cenzura motywowana politycznie prowadziła do stępienia potencjału wielu potencjalnie wywrotowych adaptacji; wśród przykładów można wymienić ''[[Baza ludzi umarłych|Bazę ludzi umarłych]]'' (1958) [[Czesław Petelski|Czesława Petelskiego]] na podstawie powieść [[Marek Hłasko|Marka Hłaski]] ''[[Następny do raju]]''. Ponura opowieść o drwalach pracujących w fatalnych warunkach zyskała optymistyczne zakończenie, w którym długo wyczekiwane ciężarówki z dostawą umożliwiającą wykonanie planu docierają na czas (w powieści – wprost przeciwnie){{odn|Lubelski|2015|s=216}}.
[[Plik:Malcolm_McDowell_Clockwork_Orange_Malcolm McDowell Clockwork Orange (cropped).png|mały|[[Malcolm McDowell]] jako przywódca szajki kryminalistów: kadr z filmu ''[[Mechaniczna pomarańcza (film)|Mechaniczna pomarańcza]]'' (1971, reż. [[Stanley Kubrick]])]]
Niekiedy reżyserzy filmowi sami znacząco skracali treść pierwowzorów literackich lub dokonywali ich drastycznych przekształceń. Przykładowo, [[Stanley Kubrick]] w ''[[Mechaniczna pomarańcza (film)|Mechanicznej pomarańczy]]'' (1971) według [[Mechaniczna pomarańcza (powieść)|powieści]] [[Anthony Burgess|Anthony’ego Burgessa]] o młodocianym przestępcy poddanym przymusowej resocjalizacji usunął klamrę narracyjną powieści w postaci zakończenia, w którym zrezygnowany główny bohater decyduje się założyć rodzinę<ref>{{cytuj |url = https://www.alekinoplus.pl/program/film/byl-sobie-film-mechaniczna-pomarancza_38683 |tytuł = Był sobie film: Mechaniczna pomarańcza |data = 2012-06-17 |opublikowany = Ale Kino Plus |język = pl |data dostępu = 2020-07-18}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = https://www.adit.art.pl/sztuki/mechaniczna-pomarancza |tytuł = Mechaniczna pomarańcza |autor = Leszek Wysocki |opublikowany = Agencja Dramatu i Teatru „ADiT” |data dostępu = 2020-07-18}}</ref>. [[Pier Paolo Pasolini]], ekranizując ''[[120 dni Sodomy czyli szkoła libertynizmu|120 dni Sodomy]]'' autorstwa [[Donatien Alphonse François de Sade|markiza de Sade]] (''[[Salò, czyli 120 dni Sodomy]]'', 1974), przeniósł akcję osiemnastowiecznej powieści w realia [[Faszyzm włoski|faszystowskich]] Włoch podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]]; co za tym idzie, zastąpił przełamujących tabu obyczajowe [[Libertynizm|libertynów]] faszystami, kierując swoje oskarżenie w stronę chrześcijańskiej prawicy sprawującej w latach 70. XX wieku władzę we Włoszech. Przykład ''Salò'' pokazuje, że zmiana kostiumu historycznego z pierwowzoru mogła służyć krytyce współczesności{{odn|Bal|2014|s=47}}. Natomiast [[Volker Schlöndorff]], [[Blaszany bębenek (film)|adaptując]] w 1979 ''[[Blaszany bębenek]]'' [[Günter Grass|Güntera Grassa]], wyciął z losów głównej postaci Oskara Matzeratha obszerną część powojenną, koncentrując się na dojrzewaniu chłopca przed i podczas II wojny światowej{{odn|Hall|1990|s=236-244}}. Z kolei Martha Fiennes w brawurowej adaptacji poematu dygresyjnego ''[[Eugeniusz Oniegin (poemat)|Eugeniusz Oniegin]]'' [[Aleksander Puszkin|Aleksandra Puszkina]] (''[[Oniegin (film 1999)|Oniegin]]'', 1999) nie tylko przełożyła jego wierszowany język na dialogi, ale również położyła większy nacisk na odgrywaną przez siebie postać Tatiany{{odn|Helman|2017|s=61-62}}.
[[Plik:Frankenstein's_monster_s monster (Boris_KarloffBoris Karloff).jpg|mały|[[Boris Karloff]] ucharakteryzowany na potwora stworzonego przez doktora Frankensteina: kadr promocyjny z filmu ''[[Narzeczona Frankensteina|Dziewczyna Frankensteina]]'' (1935, reż. [[James Whale]])]]
W obliczu rosnących nakładów na produkcję filmową najpewniejsze dochody przynosiły i przynoszą adaptacje niekontrowersyjnych dzieł literackich: [[Powieść przygodowa|powieści przygodowych]] (liczne adaptacje powieści [[Alexandre Dumas|Alexandre’a Dumasa]], [[Henryk Sienkiewicz|Henryka Sienkiewicza]], [[Jules Verne|Jules’a Verne’a]], [[Herbert George Wells|Herberta George’a Wellsa]] i innych){{odn|Billson|2014}}<ref>{{cytuj stronę |url = https://culture.pl/pl/artykul/polskie-ekranizacje-dziel-sienkiewicza |tytuł = Polskie ekranizacje dzieł Sienkiewicza |data = 2016-01-27 |opublikowany = Culture.pl |język = pl |data dostępu = 2020-07-18}}</ref>{{odn|Roberts|2006|s=129}}, uznanych klasyków literackich ([[Lew Tołstoj|Lwa Tołstoja]], [[Jane Austen]]){{odn|Bartlett|2016}}<ref>{{cytuj |tytuł = The top 16 Jane Austen adaptations on screen, ranked |url = https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/films/features/jane-austen-emma-pride-prejudice-keira-knightley-emma-thompson-colin-firth-a9283596.html |czasopismo = [[The Independent]] |data = 2020-01-18 |język = en |issn = 0951-9467 |data dostępu = 2020-07-18}}</ref>, [[Powieść kryminalna|kryminałów]] ([[Arthur Conan Doyle|Arthura Conan Doyle’a]], [[Agatha Christie|Agathy Christie]]){{odn|Polasek|2013|s=50-52}}{{odn|Ford|2016|s=76-77}}, [[Horror|horrorówhorror]]ów ([[Mary Shelley]], [[Bram Stoker|Brama Stokera]], [[Stephen King|Stephena Kinga]]){{odn|Kurt|2019}}{{odn|Crow|2019}}{{odn|Górna|2017}}. Adaptacje filmowe [[Literatura popularna|literatury popularnej]] odnosiły przy tym niejednokrotnie większą popularność od swych pierwowzorów. ''[[Frankenstein (film 1931)|Frankenstein]]'' (1931) [[James Whale|Jamesa Whale’a]] oraz ''[[Książę Dracula|Dracula]]'' (1931) [[Tod Browning|Toda Browninga]], choć stanowiły luźne adaptacje horrorów Shelley i Stokera, dzięki kreacjom aktorskim drobiazgowo ucharakteryzowanego [[Boris Karloff|Borisa Karloffa]] oraz [[Béla Lugosi|Beli Lugosiego]] stały się w wyobraźni zbiorowej ikonicznymi przekładami literatury grozy{{odn|Truitt|2014}}{{odn|Ebert|1999}}. Podobnie oddziaływały na widownię cukierkowe pod względem stylistycznym [[Film animowany|filmy animowane]] wytwórni [[Walt Disney|Walta Disneya]], które przekształcały będące w domenie publicznej baśnie oraz powieści dla dzieci (''[[Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków (film)|Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków]]'', 1937, według podań zapisanych przez [[Bracia Grimm|braci Grimm]]; ''[[Pinokio (film 1940)|Pinokio]]'', 1940, według [[Carlo Collodi|Carla Collodiego]]; ''[[Alicja w Krainie Czarów (film 1951)|Alicja w krainie czarów]]'', 1951, według [[Lewis Carroll|Lewisa Carrolla]]; ''[[Księga dżungli (film 1967)|Księga dżungli]]'', 1967, według [[Rudyard Kipling|Rudyarda Kiplinga]]; ''[[Przygody Kubusia Puchatka]]'', 1977, według [[A.A. Milne|A.A. Milne’a]]){{odn|Sitkiewicz|2011|s=537-541}}{{odn|DeCroix|1996|s=102}}{{odn|Pulver|2005|s=19}}.
 
==== Adaptacje filmowe literatury polskiej ====
[[Plik:Granica_1938Granica 1938.jpg|mały|[[Jerzy Pichelski]] jako [[Zenon Ziembiewicz]] (w środku): kadr z filmu ''[[Granica (film 1938)|Granica]]'' (1938, reż. [[Józef Lejtes]])]]
Choć adaptacje filmowe literatury polskiej można datować jeszcze na lata 10. XX wieku (np. ''[[Meir Ezofowicz (film 1911)|Meir Ezofowicz]]'', 1911, [[Aleksander Hertz (reżyser)|Aleksandra Hertza]] według [[Eliza Orzeszkowa|Elizy Orzeszkowej]]; ''[[Quo Vadis? (film 1912)|Quo vadis]]'', 1912, Enrica Guazzoniego według powieści Sienkiewicza), w okresie międzywojennym literatura była dla twórców filmowych częstym punktem odniesienia. Wiele adaptacji filmowych jednak eksponowało melodramatyczne wątki pierwowzorów literackich, ignorując społeczne uwarunkowania tychże utworów. Te zarzuty stawiano takim ekranizacjom, jak ''[[Cyganka Aza]]'' (reż. Artur Twardyjewicz, 1926) na podstawie powieści ''[[Chata za wsią]]'' [[Józef Ignacy Kraszewski|Józefa Ignacego Kraszewskiego]], ''[[Ziemia obiecana (film 1927)|Ziemi obiecanej]]'' (reż. [[Aleksander Hertz (reżyser)|Aleksander Hertz]], 1927) według [[Władysław Reymont|Władysława Reymonta]], ''Przedwiośniu'' (reż. [[Henryk Szaro]], 1928) według [[Przedwiośnie (powieść)|powieści]] [[Stefan Żeromski|Stefana Żeromskiego]], ''[[Wiatr od morza (film)|Wiatrowi od morza]]'' (reż. Kazimierz Czyński, 1930) według tego samego pisarza, ''[[Mogiła nieznanego żołnierza (film)|Mogile nieznanego żołnierza]]'' (reż. [[Ryszard Ordyński]], 1927) według [[Andrzej Strug|Andrzeja Struga]], ''[[Grzeszna miłość (film 1929)|Grzesznej miłości]]'' (reż. [[Mieczysław Krawicz]], [[Zbigniew Gniazdowski]], 1929) według powieści ''Pokolenie Marka Świdy'' Struga bądź też wspomnianej adaptacji filmowej ''Pana Tadeusza'' w reżyserii Ordyńskiego{{odn|Szyngiel|2018|s=61}}. Elżbieta Szyngiel o adaptacji Ordyńskiego napisała, że reżyser strywializował romantyczną ideę związku człowieka z naturą: choć „nie rezygnuje z pokazania w filmie pejzaży, które miały stanowić źródło natchnienia dla Mickiewicza, to zupełnie pomija sprawczą rolę owej natury, odbierając jej tym samym charakterystyczną dla Mickiewiczowskiego świata przedstawionego dwuznaczność”{{odn|Szyngiel|2018|s=71}}. Problem w skutecznej adaptacji dzieł literackich stanowiło też przerysowane aktorstwo filmowe gwiazd scenicznych, które nie mogły „znaleźć odpowiedniego ekwiwalentu dla stosowanych na scenie srodków wyrazu”{{odn|Duniec|2007|s=8}}. Za udane adaptacje literatury uchodziły jedynie nakręcone przez [[Józef Lejtes|Józefa Lejtesa]] ''[[Dziewczęta z Nowolipek (film 1937)|Dziewczęta z Nowolipek]]'' (1937) według [[Pola Gojawiczyńska|Poli Gojawiczyńskiej]] oraz ''[[Granica (film 1938)|Granica]]'' (1938) według [[Zofia Nałkowska|Zofii Nałkowskiej]]; jak pisał Jacek Gybusz po latach, oba filmy – „realistyczne, nowoczesne w stylu i współczesne w treści – podejmują ważkie problemy społeczne i nawiązują do niełatwych realiów [[Sanacja|sanacyjnej]] Polski na krótko przed wybuchem wojny”{{odn|Gybusz|1983|s=5}}.
 
Linia 37 ⟶ 36:
 
Okres polskiej szkoły filmowej fundamentalnie zmienił sposób adaptowania dzieł literackich przez polskich reżyserów. Piotr Zwierzchowski przekonywał, że „nawet powierzchowne porównanie adaptacji dokonanych przez Andrzeja Wajdę, [[Andrzej Munk|Andrzeja Munka]], [[Jerzy Kawalerowicz|Jerzego Kawalerowicza]] czy [[Wojciech Jerzy Has|Wojciecha Hasa]] [...] jednoznacznie udowadnia, że największą siłą ówczesnych adaptacji była ich różnorodność, o czym decydowała [...] umiejętność nie tylko wyboru materiału literackiego, ale także dostrzeżenia w nim również tych wartości, które były niedostrzegalne dla pisarza”{{odn|Zwierzchowski|2005|s=79}}. Najważniejszym przykładem twórczej modyfikacji pierwowzoru literackiego jest ''[[Popiół i diament (film)|Popiół i diament]]'' (1958) Wajdy według powieści [[Jerzy Andrzejewski|Jerzego Andrzejewskiego]]. Transakcentacji powieści Andrzejewskiego na korzyść postaci Maćka Chełmickiego towarzyszył szereg świadomych odwołań reżysera do symbolizmu i romantyzmu polskiego, ale również intuicja współpracowników Wajdy; decydująca dla kształtu filmu scena zapalania przez byłych akowców lampek ze spirytusem została wymyślona przez asystenta reżysera, Janusza Morgensterna{{odn|Kornacki|2011|s=184-185}}, a odgrywający rolę Maćka Zbigniew Cybulski wystylizował swą postać na polskiego odpowiednika bohaterów Jamesa Deana{{odn|Garbicz|1987|s=322}}. Do innych przykładów przesunięcia akcentu można zaliczyć także wczesne filmy Hasa. Has w adaptacjach ''[[Pętla (film 1957)|Pętli]]'' (1957, według Marka Hłaski) i ''[[Wspólny pokój (film)|Wspólnego pokoju]]'' (1959, według Zbigniewa Uniłowskiego) wydobył symbolikę egzystencjalną z powieści o tematyce obyczajowej{{odn|Bucknall-Hołyńska|2015|s=116}}{{odn|Mazierska|2012|s=103-106}}.
[[Plik:Beata_Tyszkiewicz_Polish_actressBeata Tyszkiewicz Polish actress.jpg|mały|[[Beata Tyszkiewicz]] jako [[Izabela Łęcka]]: kadr z filmu ''[[Lalka (film)|Lalka]]'' (1968, reż. [[Wojciech Jerzy Has]])]]
Wspomniani twórcy polskiej szkoły filmowej w latach 60. i 70. XX wieku zasłynęli z superprodukcji na podstawie klasycznych dzieł literatury polskiej. Wajda w 1965 roku [[Popioły (film)|przeniósł]] na ekrany kin ''[[Popioły (powieść)|Popioły]]'' Stefana Żeromskiego, eksponując elementy rzadziej poruszane przez krytyków powieści i narażając się przy tym na olbrzymią krytykę za prawdziwe i rzekome uchybienia historyczne, na co po latach odpowiadał: „atakowano mnie bardzo ostro i demagogicznie: jak można pokazywać tragedię [[Haiti (wyspa)|San Domingo]], Polaków gwałcących hiszpańskie kobiety, [[Trzeci maja 1808|rozstrzeliwujących powstańców w Madrycie]]? No, tylko problem w tym, że Żeromski to naprawdę opisał”{{odn|Luter|2018}}. Bezsens uwikłania Polaków w terror wojen napoleońskich podkreślało dodatkowo dopisane przez Wajdę zakończenie, w którym oślepiony Rafał Olbromski, wracając z [[Inwazja na Rosję (1812)|nieudanej ofensywy napoleońskiej na carską Rosję]], pada przykryty słomą, co ks. Andrzej Luter komentował następująco: „Oto Rafał – chochoł, symbol sparaliżowanego narodu”{{odn|Luter|2014}}. ''[[Ziemia obiecana (film 1974)|Ziemia obiecana]]'' (1974) według powieści [[Władysław Reymont|Władysława Reymonta]] również stanowiła przekorną adaptację tekstu o nacjonalistycznej wymowie, pisanego przez noblistę na zamówienie [[Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne|Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego]]. U Reymonta polski arystokrata próbujący zbić interes na przemyśle włókienniczym, Karol Borowiecki, zostaje cynicznie zdradzony przez swych wspólników: Żyda Moryca i Niemca Maksa; u Wajdy analogiczni wspólnicy wstawiają się za Karolem w najtrudniejszych sytuacjach, a polonocentryzm i antysemityzm powieści Reymonta ustępuje miejsca ponadnarodowej krytyce [[Kapitalizm|dzikiego kapitalizmu]]{{odn|Jagielski|2012|s=38-40}}.
 
Jerzy Kawalerowicz, [[Faraon (film)|adaptując]] w 1966 roku powieść ''[[Faraon (powieść)|Faraon]]'' według [[Bolesław Prus|Bolesława Prusa]], pozostał wierny literze pierwowzoru, opartego na czytelnym kontraście między młodym starożytnym władcą egipskim Ramzesem a doświadczonymi kapłanami pod przywództwem Herhora{{odn|Nieć|2019|s=189}}. Najbardziej brawurowe były jednak ekranizacje autorstwa Hasa. ''[[Lalka (film)|Lalka]]'' (1968), również według powieści Prusa, pominęła szereg wątków z monumentalnej prozy (brak w niej np. pamiętnika subiekta [[Ignacy Rzecki|Rzeckiego]]). Has skoncentrował się na głównym wątku nieszczęśliwej miłości [[Stanisław Wokulski|Wokulskiego]] do [[Izabela Łęcka|Izabeli Łęckiej]], interpretując postać kupca bardziej jako zagubionego [[Flaner|flâneura]] aniżeli dziarskiego pozytywisty; sceny spaceru Wokulskiego ulicami [[Warszawa|Warszawy]] zostały nakręcone z wykorzystaniem długich jazd kamery oraz [[Montaż wewnątrzkadrowy|montażu wewnątrzkadrowego]]{{odn|Coates|2013|s=83-86}}. W podobnym stylu utrzymana była ekranizacja ''[[Sanatorium pod Klepsydrą (film)|Sanatorium pod Klepsydrą]]'' (1973) z tomu opowiadań ''[[Sklepy cynamonowe]]'' [[Bruno Schulz|Brunona Schulza]]. Choć [[Sanatorium pod Klepsydrą|proza Schulza]] była uznawana za niefilmową (wskutek jej wielowarstwowej, wielogłosowej narracji), Hasowi udało się scalić wydarzenia na ekranie, dobudowując warstwę znaczeniową utworu o wątek [[Pogrom|pogromupogrom]]u żydowskiego oraz tragiczny finał w postaci zejścia głównego bohatera, Józefa, do podziemi{{odn|Jakubowska|2010|s=152-158}}.
 
Apogeum filmowe adaptacje polskich dzieł literackich osiągnęły właśnie w latach 60. i 70. XX wieku, nie tylko dzięki wystawnym ekranizacjom prozy Henryka Sienkiewicza (''[[Krzyżacy (film)|Krzyżacy]]'', 1960, reż. [[Aleksander Ford]]; ''[[Pan Wołodyjowski (film)|Pan Wołodyjowski]]'', 1969, reż. [[Jerzy Hoffman]], ''[[Potop (film 1974)|Potop]]'', 1974, reż. Jerzy Hoffman), ale również za sprawą prób przeniesienia na język filmu innych epopei narodowych. ''[[Chłopi (film 1973)|Chłopi]]'' (1973) [[Jan Rybkowski|Jana Rybkowskiego]] na podstawie najsłynniejszej powieści Reymonta pod względem środków filmowych zachowywały serialową konwencję przedstawieniową, na którą składały się „wierność konstrukcji fabularnej powieści, dominacja statycznych scen dialogowych, ujmowanych w bliskich planach, przy ograniczeniu tła”{{odn|Lubelski|2015|s=392}}. Jerzy Antczak, adaptując w 1974 roku ''Noce i dnie'' [[Maria Dąbrowska|Marii Dąbrowskiej]], dla uspójnienia akcji filmu wykorzystał z kolei ramę narracyjną w postaci pożaru Kalińca podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Gdy główna bohaterka Barbara wyjeżdża bez dobytku ze spalonego miasta, następuje seria jej urywających się, nostalgicznych wspomnień w postaci [[Retrospekcja|retrospekcji]]{{odn|Lubelski|2015|s=393}}. Do innych odczytań literatury narodowej należały w owym okresie ''[[Dzieje grzechu (film 1975)|Dzieje grzechu]]'' (1975) [[Walerian Borowczyk|Waleriana Borowczyka]] według skandalizującej powieści Żeromskiego, a także liczne uwspółcześnione ekranizacje opowiadań [[Jarosław Iwaszkiewicz|Jarosława Iwaszkiewicza]] (''[[Matka Joanna od Aniołów (film)|Matka Joanna od Aniołów]]'', 1961, reż. Jerzy Kawalerowicz; ''[[Brzezina (film)|Brzezina]]'', 1970, reż. Andrzej Wajda; ''[[Panny z Wilka (film)|Panny z Wilka]]'', 1978, reż. Andrzej Wajda){{odn|Kuśmierczyk|2014|s=108-112}}{{odn|Miczka|1987|s=159-175}}.
Linia 47 ⟶ 46:
 
=== Adaptacje komiksów ===
Szczególnie dochodowe adaptacje filmowe powstają na licencji [[Komiks|komiksówkomiks]]ów{{odn|Poulisse|2013}}. Zwłaszcza filmy i seriale animowane pozwalają łatwo oddać styl wizualny pierwowzorów komiksowych. Bogatą tradycję mają filmy na podstawie francusko-belgijskich komiksów utrzymanych w stylu ''[[ligne claire]]'', np. ''[[Asterix Gall|Asterix Gall]]'' (1967, według [[René Goscinny|René Goscinnego]] i [[Albert Uderzo|Alberta Uderzo]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Asterix and the ongoing movie series |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = SBS Movies |url = https://www.sbs.com.au/movies/article/2019/07/09/asterix-and-ongoing-movie-series |język = en}}</ref>, ''[[Smerfy (serial animowany)|Smerfy]]'' (1981–1989, według [[Peyo]]){{odn|Bliss|2017}}, ale powstają też dzieła na podstawie dojrzalszych tematycznie „powieści obrazkowych” (''[[Persepolis (film)|Persepolis]]'', 2007, według [[Marjane Satrapi]]; ''[[Kot rabina]]'', 2011, według [[Joann Sfar|Joanna Sfara]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Marjane Satrapi, Joann Sfar, Riad Sattouf: La BD bulle au cinéma |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = www.20minutes.fr |url = https://www.20minutes.fr/culture/234110-20080530-marjane-satrapi-joann-sfar-riad-sattouf-bd-bulle-cinema |język = fr}}</ref>. Japońska kultura filmowa jest z kolei zdominowana przez adaptacje popularnych [[Manga|mang]] ([[anime]]), wśród których można wyróżnić ''[[Nausicaä z Doliny Wiatru|Nausikę z Doliny Wiatru]]'' (1984) według [[Hayao Miyazaki|Hayao Miyazakiego]]ego, ''[[Akira (film 1988)|Akirę]]'' (1988) według [[Katsuhiro Ōtomo|Katsuhiro Ōtomo]], ''[[Ghost in the Shell]]'' (1995) według [[Masamune Shirow|Masamunego Shirowa]]{{odn|Polo|2020}}{{odn|Elderkin|2020}}.
 
Z ogromnym wyzwaniem wiąże się natomiast produkcja filmów aktorskich na podstawie komiksów. Jakkolwiek już od lat 70. i 80. XX wieku sukces kasowy odnosiły filmy na podstawie uniwersów [[DC Comics]], np. ''[[Superman (film)|Superman]]'' (1978) [[Richard Donner|Richarda Donnera]] ''[[Batman (film)|Batman]]'' (1989) [[Tim Burton|Tima Burtona]], nie były one uznawane za dzieła udane artystycznie{{odn|Lefèvre|2007|s=1}}. Z podobnym odbiorem spotkał się także ''[[Spider-Man (film 2002)|Spider-Man]]'' (2002) [[Sam Raimi|Sama Raimiego]] na podstawie komiksów Marvela{{odn|Lefèvre|2007|s=1}}. Zasadniczy problem związany z aktorskimi adaptacjami komiksów polega na dylemacie, czy adaptatorzy wolą trzymać się stylu wizualnego i fabuły pierwowzorów, czy brać pod uwagę uwarunkowania filmu jako medium{{odn|Lefèvre|2007|s=10-12}}. Część filmów na podstawie komiksów odniosła sukces artystyczny dlatego, że albo w ich tworzeniu brali udział artyści odpowiedzialni za warstwę estetyczną pierwowzorów (np. [[Frank Miller]], jeden z reżyserów ''[[Sin City: Miasto grzechu|Sin City]]'', 2005){{odn|Lefèvre|2007|s=10}}, albo przesunięciu akcentów ulegało polityczne przesłanie materiału źródłowego. Przykładowo, powodzenie trylogii [[Christopher Nolan|Christophera Nolana]] na podstawie komiksów o [[Batman]]ie (''[[Mroczny rycerz]]'', 2008) wynikało zarówno z poważniejszego tonu adaptacji, jak i z czytelnych aluzji do tzw. wojny z terroryzmem oraz dylematów z nią związanych<ref>{{Cytuj |tytuł = The Dark Knight Trilogy: The Complete Story Of Christopher Nolan’s Batman Films |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = Empire |url = https://www.empireonline.com/movies/features/dark-knight-trilogy-complete-story-of-christopher-nolan-batman/} | data = 2020-08-19 |autor = Dan Jolin}}</ref>. Podobnej aktualizacji uległ głośny film ''[[Joker (film 2019)|Joker]]'' (2019) [[Todd Phillips|Todda Phillipsa]], w którym tytułowy [[Joker (postać fikcyjna)|czarny charakter]] z komiksów o Batmanie jest nie tyle abstrakcyjnym psychopatą, ile sfrustrowanym socjopatą zmuszonym do zbrodni przez chroniczną biedę{{odn|Willmore|2019}}. ''Joker'' był jednak krytykowany za plagiat filmów [[Martin Scorsese|Martina Scorsese]] takich jak ''[[Taksówkarz (film)|Taksówkarz]]'' (1976) i ''[[Król komedii]]'' (1983){{odn|Willmore|2019}}.
 
=== Adaptacje sztuk teatralnych ===
[[Plik:Orson_Welles_as_MacbethOrson Welles as Macbeth.jpg|mały|[[Orson Welles]] i [[Jeanette Nolan]] w adaptacji szekspirowskiego ''Makbeta'': kadr z filmu ''[[Makbet (film 1948)|Makbet]]'' (1948, reż. Welles)]]
Teatr również był jedną ze sztuk podatnych na liczne ekranizacje. Jednym z najważniejszych twórców, którego sztuki są nieustannie przekładane na filmy, pozostaje [[William Shakespeare]]. Jako przykład twórczej adaptacji jego utworów może posłużyć ''[[Tron we krwi]]'' (1957) [[Akira Kurosawa|Akiry Kurosawy]]. Reżyser filmu przełożył treść szekspirowskiego ''[[Makbet|Makbeta]]a'' na realia rozdrobnionej, ogarniętej wojnami domowymi Japonii; do historii kina przeszła scena przeszycia królobójcy dziesiątkami strzał, która była wyrazistym odpowiednikiem zabójstwa popełnionego na [[Makbet (postać)|Makbecie]]{{odn|Helman|2016|s=62-63}}. Wielokrotnie za inspirację dla reżyserów służył ''[[Hamlet]]'' (np. [[Hamlet (film 1948)|adaptacja]] [[Laurence Olivier|Laurence’a Oliviera]] z 1948 oraz [[Grigorij Kozincew|Grigorija Kozincewa]] z [[Hamlet (film 1964)|1964]]){{odn|Helman|2014|s=64-67}}, ''[[Henryk V (sztuka)|Henryk V]]'' ([[Henryk V (film 1989)|adaptacja]] [[Kenneth Branagh|Kennetha Branagha]] z 1989), ''[[Ryszard III (sztuka)|Ryszard III]]'' ([[Ryszard III (film 1995)|ekranizacja]] [[Richard Loncraine|Richarda Loncraine’a]] z 1995, z głównym [[Antybohater|antybohateremantybohater]]em wystylizowanym na [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]]), ''[[Tytus Andronikus]]'' (eklektyczna [[Tytus Andronikus (film)|adaptacja]] [[Julie Taymor]] z 1999) tudzież ''[[Romeo i Julia]]''{{odn|Katafiasz|2012|s=15-19}}. Przykład tej ostatniej sztuki pokazuje, że może ona być zaadaptowana bez drastycznych zmian (np. [[Romeo i Julia (film 1968)|wersja]] [[Franco Zeffirelli|Franca Zeffirellego]] z 1968) lub wprost przeciwnie – może zostać odczytana w kluczu [[Postmodernizm (sztuka)|postmodernistycznym]], czego dowodzi porównywana do teledysków [[MTV]] interpretacja autorstwa [[Baz Luhrmann|Baza Luhrmanna]] ([[Romeo i Julia (film 1996)|1996]]){{odn|Zarębski|2009|s=16}}.
 
We współczesnych filmowych reinterpretacjach [[Dramat|dramatówdramat]]ów scenicznych częstym źródłem inspiracji są różnorodnie interpretowane sztuki antyczne ze starożytnej Grecji. Jean-Marie Straub i Danièle Huillet w 1991 nakręcili ''Antygonę'' na podstawie [[Antygona (dramat)|tragedii]] [[Sofokles|Sofoklesa]]a, gdzie materiał wyjściowy został potraktowany dosłownie, a beznamiętna, deklaratywna gra aktorów wywołuje [[Bertolt Brecht|Brechtowski]] efekt obcości{{odn|Ulrich|2014}}. Inna twórcza adaptacja [[Król Edyp|dzieła]] Sofoklesa, ''[[Król Edyp (film)|Król Edyp]]'' (1967) Pasoliniego, wykorzystuje rekwizyty z różnych kultur z całego świata, co podkreśla uniwersalność mitu sportretowanego w tragedii{{odn|Machwitz|2014}}. Adaptacjom podlegają również [[Komedia|komedie]] sceniczne. Do ich przykładów można zaliczyć [[Molier|molierowskiegomolier]]owskiego ''[[Skąpiec|Skąpca]]'' w [[Skąpiec (film)|interpretacji]] [[Jean Girault|Jeana Giraulta]] i [[Louis de Funès|Louisa de Funèsa]] (1980), gdzie ten ostatni – znany z ról porywczych awanturników – wcielił się w odpowiadającą jego temperamentowi aktorskiemu postać Harpagona<ref>{{cytuj |tytuł = Le saveiter et le financier: « L’Avare », «Le roi et l’oiseau» |czasopismo = Esprit |data = 1980 |wolumin = 41 |wydanie = 5 |s = 121–122 |issn = 0014-0759}}</ref>.
 
=== Adaptacje dzieł muzycznych ===
[[Plik:Bob_Bingham_1973Bob Bingham 1973.png|mały|Bob Bingham jako [[Józef Kajfasz|Kajfasz]]: kadr promocyjny z filmu ''J[[Jesus Christ Superstar (film 1973)|esus Christ Superstar]]'' (1973, reż. [[Norman Jewison]])]]
Innym materiałem zdatnym do adaptacji na potrzeby sztuki filmowej są [[Utwór muzyczny|utwory muzyczne]], a także choreograficzne [[Spektakl|spektaklespektakl]]e na nich oparte ([[Opera|opery]], [[Balet|baletybalet]]y oraz [[Musical|musicalemusical]]e). Utwory muzyczne mogą służyć jako element pomagający w interpretacji fragmentu lub całości filmu; ''Galop Walkirii'' [[Richard Wagner|Richarda Wagnera]], odczytywany powszechnie w kategoriach ideologii nazistowskiej, został wykorzystany w sekwencji lotu amerykańskich śmigłowców podczas ostrzeliwania wietnamskiej wioski w filmie wojennym ''[[Czas apokalipsy|Czas Apokalipsy]]'' (1979) [[Francis Ford Coppola|Francisa Forda Coppoli]] (''notabene'' adaptacji ''[[Jądro ciemności|Jądra ciemności]]'' [[Joseph Conrad|Josepha Conrada]]){{odn|Dabert|2007|s=196}}. Bywa jednak, że wokół całego utworu muzycznego budowana jest [[fabuła]] filmu. Holenderski animator Michael Dudok de Wit w filmie animowanym ''Mnich i ryba'' (1994) zrytmizował [[Akcja (film)|akcję]] tak, aby pościg tytułowego zakonnika za rybą odbywał się w takt muzyki [[Arcangelo Corelli|Arcangela Corellego]]{{odn|Żmudziński|2017|s=22}}. Ekranizacji podlegają także całe albumy, między innymi przełożony w 1964 przez [[Richard Lester|Richarda Lestera]] ''[[A Hard Day’s Night]]'' grupy [[The Beatles]] albo przeniesiony na ekran przez [[Alan Parker|Alana Parkera]] ''[[The Wall]]'' (1979) zespołu [[Pink Floyd]]{{odn|Mundy|2005|s=108-109}}.
 
Również opery bywają przenoszone na ekrany kin, czego przykładami są ''Don Giovanni'' (1979) [[Joseph Losey|Josepha Loseya]] na podstawie [[Don Giovanni (KV 527)|utworu]] [[Wolfgang Amadeus Mozart|Wolfganga Amadeusa Mozarta]] oraz reinterpretacje ''[[Carmen (opera)|Carmen]]'' [[Georges Bizet|Georges’a Bizeta]] (amerykańska ''[[Czarna Carmen]]'', 1954, [[Otto Preminger|Ottona Premingera]]; południowoamerykańska ''Czarna Carmen'', 2005, [[Mark Dornford-May|Marka Dornforda-Raya]]){{odn|Martin|1979}}{{odn|Helman|2008|s=60-63}}. Jednak powodzeniem cieszą się przede wszystkim adaptacje [[Broadway (teatr)|broadwayowskich]] musicali. Wśród szczególnie wykorzystywanych materiałów źródłowych znajdują się spektakle muzyczne [[Andrew Lloyd Webber|Andrew Lloyda Webbera]], choć ich ekranizacje różnią się jakościowo. ''[[Jesus Christ Superstar (film 1973)|Jesus Christ Superstar]]'' (1973) [[Norman Jewison|Normana Jewisona]], kontrowersyjna wizja ostatnich dni z życia [[Jezus Chrystus|Jezusa Chrystusa]], została osadzona na izraelskiej pustyni, aktorzy zaś – wystylizowani na [[Ruch hippisowski|hippisów]]. O ile film Jewisona okazał się kasowym przebojem w dobie wygasającej kontrkultury{{odn|Portman|2020}}, mniejszym powodzeniem cieszyły się inne filmy na motywach musicali Webbera: ''[[Evita (film)|Evita]]'' (1996) Parkera, ''[[Upiór w operze (film 2004)|Upiór w operze]]'' (2004) [[Joel Schumacher|Joela Schumachera]] czy też skrajnie negatywnie przyjęte ''Koty'' (2019) [[Tom Hooper|Toma Hoopera]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.rottentomatoes.com/m/cats_2019 |tytuł = Cats (2019) |opublikowany = [[Rotten Tomatoes]] |język = en |data dostępu = 2020-07-18}}</ref>, gdzie umowne kostiumy sceniczne aktorów zostały zastąpione generowanymi komputerowo{{odn|Portman|2020}}.
 
=== Adaptacje sztuk pięknych ===
Niekiedy źródłem inspiracji dla reżyserów filmowych są również same [[Sztuka|sztuki piękne]]. W 1990 Kurosawa nakręcił film ''[[Sny (film 1990)|Sny]]'', który jest nominalnie zapisem wyśnionych przezeń marzeń, lecz zawiera istotny fragment, w którym główny bohater spotyka się z [[Vincent van Gogh|Vincentem van Goghiem]]. Spotkanie to poprzedza podróż bohatera przez krajobrazy inspirowane malarstwem neoimpresjonistycznym van Gogha, a materiałem ilustracyjnym do owej sekwencji jest [[Preludia op. 28 (Chopin)|Preludium op. 28 Des-dur]] [[Fryderyk Chopin|Fryderyka Chopina]]{{odn|Gródź|2013|s=123-124}}. Innym cenionym filmem inspirowanym bezpośrednio malarstwem jest ''[[Młyn i krzyż]]'' (2011) [[Lech Majewski (reżyser)|Lecha Majewskiego]]. Inscenizacja obrazu ''[[Droga krzyżowa (obraz Pietera Bruegla starszego)|Droga krzyżowa]]'' [[Pieter Brueghel (młodszy)|Pietera Breughla]] opiera się na wzajemnym dialogu malarza z jego mecenasem oraz dokładnym wyjaśnieniu kontekstu stworzenia dzieła (terror hiszpańskiej armii wobec mieszkańców [[Niderlandy (region historyczny)|Niderlandów]]), jak również na ożywieniu namalowanych postaci biorących udział w wydarzeniach na obrazie{{odn|Majewski|Lebecka|2011|s=20-24}}. Całościowo na obrazach van Gogha wzorowany jest [[Film pełnometrażowy|pełnometrażowy]] film animowany ''[[Twój Vincent]]'' (2017) [[Dorota Kobiela|Doroty Kobieli]] i [[Hugh Welchman|Hugh Welchmana]]a, którego drugoplanowe postacie zostały zapożyczone z portretów wykonanych przez holenderskiego malarza{{odn|Piepiórka|2017|s=66}}.
 
=== Adaptacje gier komputerowych ===
Linia 83 ⟶ 82:
* {{cytuj |url = https://blog.oup.com/2016/05/tolstoy-art-film/ |tytuł = Tolstoy in art and on film |autor = Rosamund Bartlett |data = 2016-05-07 |opublikowany = OUPblog |język = en |data dostępu = 2020-07-18 |odn =tak}}
* {{cytuj |autor = Anne Billson |tytuł = Which is the best version of The Three Musketeers? |url = https://www.telegraph.co.uk/culture/film/10599900/Which-is-the-best-version-of-The-Three-Musketeers.html |czasopismo = [[The Daily Telegraph]] |data = 2014-02-02 |język = en |issn = 0307-1235 |data dostępu = 2020-07-18 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = Dominic Bliss |tytuł = Comic Timing in Angoulême: Le Festival International de la Bande Dessinée |data = 2017-02-02 |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = France Today |url = https://www.francetoday.com/culture/comic-timing-in-angouleme-le-festival-international-de-la-bande-dessinee/ |język = en-US |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Justyna Bucknall-Hołyńska |tytuł = Marek Hłasko na ekranie: scenariusze, adaptacje, filmowe portrety pisarza |data = 2015 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe UAM |miejsce = Poznań |isbn = 978-83-232-2829-5 | odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Paul Coates |tytuł = ‘Choose the Impossible’: Wojciech Has reframes Prus’s Lalka |doi = 10.1386/seec.4.1.79_1 |czasopismo = Studies in Eastern European Cinema |data = 2013-01 |wolumin = 4 |numer = 1 |s = 83–86 |odn = tak}}
Linia 92 ⟶ 91:
* {{cytuj |autor = Krystyna Duniec |tytuł = Kino jako dekonstrukcja pamięci. O aktorstwie dwudziestolecia międzywojennego. |url = https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=29548 |czasopismo = Kwartalnik Filmowy |data = 2007 |wydanie = 57–58 |s = 6-13 |issn = 0452-9502}}
* {{cytuj |url = https://www.rogerebert.com/reviews/great-movie-dracula-1931 |tytuł = Dracula movie review & film summary (1931) |autor = [[Roger Ebert]] |data = 1999-09-19 |język = en |data dostępu = 2020-07-18 |odn= tak}}
* {{Cytuj |autor = Beth Elderkin|tytuł = 8 Essential Anime Movies That Will Turn You Into A Fan |data = 2020-05-03 |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = Kotaku Australia |url = https://www.kotaku.com.au/2020/05/8-essential-anime-movies-thatll-turn-you-into-a-fan/ |język = en-AU |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Rebecca Ford |tytuł = How Hollywood Is Getting Back in the Agatha Christie Business |czasopismo = [[The Hollywood Reporter]] |data = 2016 |wolumin = 422 |s = 76–77 |issn = 0018-3660 |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Adam Garbicz, Jacek Klinowski |tytuł = Kino, wehikuł magiczny. Przewodnik osiągnięć filmu fabularnego |wydawca = Wydawnictwo Literackie |miejsce = Kraków |data = 1987 |isbn = 83-08-013-77-5 |wolumin = 2 |odn = tak}}
Linia 118 ⟶ 117:
* {{cytuj |autor = [[Tadeusz Lubelski]] |tytuł = Kino nieme |redaktor = Tadeusz Lubelski, Iwona Sowińska, Rafał Syska |rozdział = Lumière i Méliès: fotograf i iluzjonista inicjują kinematograf |data = 2012 |miejsce = Kraków |wydawca = [[Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”|Universitas]] |s = 131–132 |isbn = 97883-242-2383-1 |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Andrzej Luter |tytuł = Ten wróg nazywa się Wajda. „Popioły” odrestaurowane |url = https://wyborcza.pl/magazyn/1,124059,15620821,Ten_wrog_nazywa_sie_Wajda___Popioly__odrestaurowane.html |czasopismo = Gazeta Wyborcza |data = 2014-03-13 |data dostępu = 2020-09-12 | odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Andrzej Luter |tytuł = Iskra nie powstaje z popiołów |url = http://wiez.com.pl/2018/09/15/iskra-nie-powstaje-z-popiolow/ |czasopismo = Więź |data = 2018-09-15 |język = pl-PL |data dostępu = 2020-09-12 |odn = tak}}
* {{cytuj |url = http://www.akademiafilmowa.pl/film,18,116,0,Krol-Edyp.html |tytuł = Król Edyp |autor = Zygmunt Machwitz |opublikowany = Akademia Filmowa |data dostępu = 2020-07-18 |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Lech Majewski, Magdalena Lebecka |tytuł = Chcę być uczniem mistrzów |czasopismo = [[Więź (czasopismo)|Więź]] |data = 2011 |wolumin = 54 |numer = 631–632 |s = 20–24 |issn = 0511-9405 |odn = tak}}
Linia 140 ⟶ 139:
* {{cytuj |autor = Elżbieta Szyngiel |tytuł = „Upaństwowienie romantyzmu” w kinie II RP. O Panu Tadeuszu w reżyserii Ryszarda Ordyńskiego |czasopismo = Załącznik Kulturoznawczy |data = 2018 |numer = 5 |s = 55-75 |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Brian Truitt |tytuł = Frankenstein’s movie history: The good, bad and ugly |url = https://www.usatoday.com/story/life/movies/2014/01/22/frankenstein-movie-history/4458425/ |czasopismo = [[USA Today]] |język = en |issn = 0734-7456 |data dostępu = 2020-07-18 |data = 2014-01-22 |odn = tak}}
* {{Cytuj |url= https://www.tygodnikprzeglad.pl/muzyka-trwalsza-od-filmu/ |tytuł=Muzyka trwalsza od filmu |autor = Bronisław Tumiłowicz |opublikowany=Przegląd |język=pl-PL |data=2014-01-07 |data dostępu=2020-09-20|odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Barbara Ulrich |tytuł = Au sujet d’Antigone |url = http://journals.openedition.org/leportique/2747 |czasopismo = Le Portique |data = 2014-05 |wolumin = 33 |język = fr |issn = 1283-8594 |data dostępu = 2020-07-18 |odn = tak}}
* {{Cytuj |autor = Alison Willmore |tytuł = The Impossible Politics of Joker |data = 2019-10-10 |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = Vulture |url = https://www.vulture.com/2019/10/joker-is-a-movie-with-deliberately-contradictory-politics.html |język = en-us |odn = tak}}
* {{cytuj |redaktor = Robert A. Rosenstone, Constantin Parvulescu |tytuł = A Companion to the Historical Film |data = 2013 |wydawca = Willy-Blackwell |miejsce = Malden – Oxford |s = 162–163 |rozdział = Andrzej Wajda As Historian |autor = Piotr Witek |odn = tak}}
* {{cytuj |autor = Seweryna Wysłouch |tytuł = Adaptacja filmowa – przekładem czy montażem? |czasopismo = Przestrzenie Teorii |data = 2014 |issn = 1644-6763 |wolumin = 22 |s = 223-227 |doi = 10.14746/pt.2014.22.13 |data dostępu = 2020-07-17 |odn = tak}}
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Adaptacja_filmowa”