[[Plik:Reeve and Serfs.jpg|thumb|Prace polowe w średniowieczu, miniatura z epoki]]
[[Plik:Part of Statute of Warsaw 1421 in Kodeks Świętoszława z Wojcieszyna.png|thumb|Artykuł statutu warszawskiego w 1421 roku o pańszczyźnie tygodniowej kmieci, rękopis w języku polskim w [[Kodeks Świętosławowy|Kodeksie Świętoszława z Wojcieszyna]] z 1449 roku]]
'''Pańszczyzna''' – w okresie [[feudalizm]]u obowiązek przymusowej{{odn|Mączak|1981|s=34}} pracy w formie [[renta feudalna|renty feudalnej]], wykonywanej przez [[Chłopi|chłopów]] na rzecz właściciela ziemskiego w wymiarze ustalonym jednostronnie przez niego, bądź według norm zwyczajowych lub prawnych<ref name=malaencyklopedia>''Mała encyklopedia rolnicza'', pr. zbior., Warszawa 1964, s. 528.</ref>. Pierwotnie podstawą odrabiania pańszczyzny było posiadanie przez chłopów gospodarstw na ziemiach pańskich, później świadczenie wynikało z samego [[Poddaństwo|poddaństwa]], na podstawie którego do odrabiania pańszczyzny zmuszono nawet chłopów nie posiadających ziemi<ref>''Encyklopedia. Historia'', wyd. Greg 2015, s. 412.</ref>{{odn|Wyczański|1965|s=16}}. Dzień pracy pańszczyźnianej rozpoczynał się o świcie, a kończył o zmroku. W południe była przerwa, aby z|s=8}}. Pańszczyzna mogła też występować jako [[Najem przymusowy|przymusowy najem]] do pracy, wówczas była przymusowa ale odpłatna<ref>Joanna Kowalik, [http://www.rasil.home.pl/rrh_2_2002/13_joanna_kowalik.pdf ''Regulamin powinności włościan dóbr Kąkolewnica''] s. 190.</ref>.
